Sett ta’ għodod għall-ġestjoni transkonfinali tal-kontinġenza tal-ilma fil-Baċir tax-Xmara Sava

Il-Baċir tax-Xmara Sava fix-Xlokk tal-Ewropa jkopri kważi 100 000 km² (jiġifieri 12 % tal-akbar Baċir tax-Xmara Danubju li jagħmel parti minnu) u jkopri aktar minn 6 pajjiżi, jiġifieri l-Albanija, il-Bożnija-Ħerzegovina, il-Kroazja, il-Montenegro, is-Serbja u s-Slovenja. Il-baċir idrografiku jinkludi żoni rurali kif ukoll ħafna bliet kbar (bħal Belgrad, Ljubljana, Sarajevo, u Zagreb) u jospita popolazzjoni ta’ madwar 9 miljun persuna.

Il-baċir u l-popolazzjoni tiegħu huma mhedda minn temp estrem u avvenimenti ta’ għargħar dejjem aktar frekwenti, li jpoġġu s-sikurezza u l-għajxien tal-bniedem f’riskju. Il-preċipitazzjoni qawwija u l-għargħar katastrofiku fir-rebbiegħa tal-2014 ikkawżaw 79 mewt u affettwaw aktar minn 2.5 miljun persuna permezz ta' ħsara lill-proprjetà, telf ekonomiku, u evakwazzjonijiet. Il-ħsara ġiet stmata għal EUR 3,8 biljun (ICPDR u ISRBC, 2015).

Barra minn hekk, l-iskular tat-tniġġis mill-għargħar fil-Baċir tax-Xmara Sava joħloq theddida sinifikanti kemm għall-ambjent kif ukoll għas-saħħa tal-bniedem. L-ilmijiet tal-għargħar iġorru taħlita ta’ sediment, residwi, nutrijenti, u sustanzi kimiċi minn artijiet agrikoli, inklużi demel likwidu u pestiċidi, li jikkontaminaw il-passaġġi fuq l-ilma bis-sedimenti. Barra minn hekk, il-ħsara strutturali lill-infrastruttura fil-magħqad tal-ilma u l-attivitajiet ta’ rkupru wara l-għargħar jistgħu jirrilaxxaw sustanzi perikolużi fix-xmajjar[1]. Dan jagħmel ħsara kemm lill-ambjent kif ukoll lin-nies. L-inġestjoni ta’ patoġeni jew metalli tqal minn ilma kkontaminat jew sorsi tal-ikel iżżid ir-riskju ta’ perikli għas-saħħa, bħal mard gastrointestinali u, fit-tul, disturbi kardjovaskulari, kanċer, dijabete, u ħsara fil-kliewi (Rehman et al., 2017).

L-Ewropa tax-Xlokk hija vulnerabbli ħafna għall-għargħar ikkawżat mit-tibdil fil-klima. Żieda projettata fil-preċipitazzjoni hija mistennija li tkompli tintensifika l-perikli tal-għargħarfl-Ewropa tal-Lvant ( Bednar-Friedl et al., 2022), bi 13 % ogħla ta’ qċaċet ta’ għargħar projettati fl-2011-2040 meta mqabbla mal-ġurnata tal-lum (1990-2013), u 23 % ogħla ta’ qċaċet fl-2071-2100 (De Roo et al., 2016). Iż-żieda fir-riskju ta’ għargħar hija mistennija li tkun l-akbar fil-parti ta’ fuq tal-baċir, u fit-tributarji ewlenin, jiġifieri, ix-xmajjar Kupa, Una, u Bosna (De Roo et al., 2016). Barra minn hekk, fatturi soċjoekonomiċi fil-Baċir tax-Xmara Sava, bħall-kriżi finanzjarja tal-2007 u l-migrazzjoni għolja bejn iż-żoni rurali u urbani, irriżultaw f’popolazzjoni li qed tixjieħ, infrastruttura inadegwata għall-ġestjoni tal-ilma u nuqqas ta’ akkomodazzjoni “reżistenti għall-klima”, li ħallew lill-popolazzjoni vulnerabbli (UNESCO, 2023; Il-Bank Dinji, 2015).

[1] bħal kif deher wara l-għargħar tal-2014 minħabba r-rilaxx tad-demel likwidu mill-minjiera tal-antimonju Stolice li ġarrbet ħsara fix-xmara Kostajnik u minħabba l-ippumpjar tal-ilma mill-minjiera tal-faħam Tamnava-Zapadno polje mgħarrqa fix-xmara Kolubara (ir-Repubblikatas-Serbja, 2014)

L-objettiv tal-implimentazzjoni tal-għodod tal-ġestjoni ta' kontinġenza tal-ilma (WACOM), fi ħdan il-Ftehim Qafas dwar il-Baċir tax-Xmara Sava (FASBR), huwa t-titjib tal-kollaborazzjoni transkonfinali tul il-Baċir tax-Xmara Sava u s-sistemi ta' governanza tiegħu, sabiex jitnaqqsu r-riskji għall-ambjent u s-saħħa pubblika assoċjati mal-għargħar u t-tniġġis aċċidentali.

L-għanijiet speċifiċi jinkludu:

• Biex ilaħħqu mal-għargħar u t-tniġġis aċċidentali fis-sors tal-kwistjonijiet aktar milli aktar 'l isfel f'ġurisdizzjoni oħra;
• Li jtejjeb l-iskambju ta’ informazzjoni u l-koordinazzjoni ta’ mekkaniżmi ta’ rispons għall-għargħar u t-tniġġis upstream u downstream u bħala tali jtejjeb l-effiċjenza u l-effettività tagħhom;
• Li jgħaqqad il-pajjiżi u s-setturi involuti fil-ġestjoni tad-diżastri, il-ġestjoni tal-ilma u n-navigazzjoni relatati mal-ilma;
• Li jiġu identifikati u involuti atturi ewlenin fil-mira biex tiżdied is-sensibilizzazzjoni u tittejjeb il-protezzjoni tal-passaġġi fuq l-ilma, iż-żoni suxxettibbli għall-għargħar, l-infrastruttura, l-għajxien u s-saħħa tal-bniedem.

Il-Kummissjoni Internazzjonali tal-Baċir tax-Xmara Sava (ISRBC) iffaċilitat, bħala parti mill-Ftehim Qafas tagħha dwar il-Baċir tax-Xmara Sava (FASRB), l-iżvilupp u l-implimentazzjoni ta’ sett ta’ għodod ta’ soluzzjoni biex tiġi appoġġata l-kooperazzjoni transkonfinali dwar il-ġestjoni tar-riżorsi tal-ilma. Is-sett ta’ għodod ta’ soluzzjonijiet jindirizza tliet komponenti ewlenin għall-ġestjoni ta’ kontinġenza tal-ilma, jiġifieri, l-għarfien tas-sitwazzjoni, il-komunikazzjoni, u t-tbassir. Is-sett ta’ għodod jirrikonoxxi d-diversità fir-reazzjonijiet potenzjali għad-diżastri tal-ilma u fl-atturi involuti, u jinkludi (i) pjattaforma għall-kondiviżjoni tal-għarfien f’ħin reali biex jiġi kkoordinat ir-rispons għall-aċċidenti transfruntiera, (ii) mudell ibbażat fuq il-GIS tal-baċir kollu tax-xmara li juri għargħar u tniġġis f’ħin reali u ipotetiċi, u (iii) katalogu tal-aħjar prattiki għall-użu tas-sett żviluppat ta’ għodod fil-ġestjoni tad-diżastri:

1. 1. L-għodda tranżnazzjonali għall-koordinazzjoni tal-inċidenti[1] hija sistema ta’ rapportar ċentralizzata online, li tippermetti komunikazzjoni u kondiviżjoni tal-għarfien f’ħin reali, effiċjenti u effettivi bejn il-partijiet ikkonċernati. Is-sistema tippermetti lill-partijiet ikkonċernati involuti fil-mitigazzjoni ta’ inċident transfruntier ta’ għargħar jew tniġġis jiddokumentaw l-inkarigi u l-azzjonijiet kollha tal-persunal f’bażi tad-data unika. L-għodda ssegwi l-istandards tas-Sistema ta’ Kmand ta’ Inċidenti għall-ġestjoni tal-kriżijiet żviluppati bħala parti mis-Sistema Nazzjonali ta’ Ġestjoni tal-Inċidenti tal-Istati Uniti (ICS/NIMS). F’każ ta’ avveniment, il-partijiet ikkonċernati jissottomettu rapporti tal-attività f’bażi tad-data li tintegra l-informazzjoni kollha dwar l-inċident, jiġifieri, il-“kwartieriġenerali attivati”kollha u l-persuni involuti fir-rispons għad-diżastri, in-numri ta’ kuntatt, u liema azzjonijiet jieħdu.
   2. L-għodda transnazzjonali ta’ għarfien tas-sitwazzjoni tintegra informazzjoni dinamika minn livelli differenti ta’ gvern u awtoritajiet li huma responsabbli għall-ġestjoni ta’ avveniment ta’ għargħar jew tniġġis. Din l-għodda tissupplimenta l-għodda tranżnazzjonali ta’ koordinazzjoni tal-inċidenti b’informazzjoni ta’ sfond addizzjonali u stampa ta’ inċidenti sinifikanti. L-awtoritajiet jipprovdu informazzjoni dwar avveniment permezz ta’ mudell ta’ rapportar komuni biex jinfurmaw dwar miżuri differenti meħuda u biex jidentifikaw azzjonijiet li jeħtieġu koordinazzjoni tranżnazzjonali.
      
      
2. L-għodda ta’ mmudellar transnazzjonali hija għodda ta’ mmappjar ibbażata fuq il-GIS[2] imfassla biex tassisti l-ġestjoni tal-emerġenzi fiż-żona tax-Xmara Sava u ħafna mit-tributarji ewlenin tagħha. L-għodda tista’ tbassar, pereżempju, id-distribuzzjoni tat-tniġġis abbażi tal-iskariki attwali fix-Xmara Sava. Il-mudell ta’ tbassir jista’ juri kemm se jdum it-tixrid taż-żejt biex jilħaq iż-żoni downstream sa aktar minn xahar bil-quddiem, skont il-post u l-fluss tal-ilma. Dan jiffaċilita l-ippjanar mill-awtoritajiet tal-protezzjoni ċivili u jippermettilhom jippjanaw u jintervjenu fl-aktar stadju bikri possibbli.
   
   
3. Il-katalgu tal-aħjarprattiki fih kważi 100 linja gwida dwar l-użu tal-għodod (i u ii). Żewġ strateġiji, waħda għar-risponsi għall-għargħar u waħda għar-risponsi aċċidentali għat-tniġġis, jakkumpanjaw il-linji gwida. Huma jiddeskrivu r-raġunament għall-implimentazzjoni tas-sett ta’ għodod propost u l-proċeduri differenti relatati mal-koordinazzjoni, l-immudellar, u l-għarfien tas-sitwazzjoni. Il-katalgu ġie kkompilat u vverifikat minn esperti fil-ġestjoni tal-ilma u fil-protezzjoni ċivili kif ukoll minn partijiet ikkonċernati involuti fil-ġestjoni tar-riskju fil-Baċir tax-Xmara Sava. 

Il-qafas kbir ta’ kooperazzjoni tal-ICSRBC, li l-pedamenti tiegħu kienu diġà twaqqfu fl-2002, iffaċilita l-kollaborazzjoni internazzjonali għat-tfassil, it-twassil u l-implimentazzjoni tas-sett ta’ għodod. Il-proġett Interreg WACOM fi ħdan il-Programm ta’ kooperazzjoni transnazzjonali taż-żona tad-Danubju 2021-2027 ippermetta l-iżvilupp tal-għodod.

[1] Kmieni fl-2024, il-qafas proċedurali għall-użu tal-għodda ta’ koordinazzjoni tal-inċidenti kien għadu qed jiġi adottat mill-korpi ta’ ħidma tal-IBRCC.

[2] Il-mudell huwa parzjalment ibbażat fuq l-għodda SAVA GIS preeżistenti mill-Kummissjoni Internazzjonali tal-Baċin tax-Xmara Sava (ISRBC) u s-Sistema ta’ Twissija għat-Tbassir tal-Għargħar Sava (FFWS)

L-iżvilupp tas-sett ta’ għodod u l-istrateġija assoċjata tal-użu involvew partijiet ikkonċernati mill-pajjiżi li huma parti mill-Kummissjoni Internazzjonali tal-Baċir tax-Xmara Sava (ISRBC), inklużi l-Bożnija-Ħerzegovina, il-Kroazja, is-Serbja u s-Slovenja. Il-partijiet ikkonċernati kienu jinkludu l-awtoritajiet pubbliċi, ir-riċerkaturi u l-partijiet ikkonċernati tas-settur privat, u rrappreżentaw oqsma differenti ta’ għarfien espert inklużi r-riskju ta’ diżastri u l-ġestjoni tal-ilma, il-protezzjoni ċivili, u n-navigazzjoni. L-istituzzjonijiet kollha responsabbli għall-protezzjoni ċivili, il-ġestjoni tal-ilma u n-navigazzjoni, u involuti fil-ġestjoni tal-għargħar u l-emerġenzi ta’ tniġġis aċċidentali fix-Xmara Sava huma mmappjati wkoll f’bażi tad-data estensiva.

Il-partijiet ikkonċernati kkollaboraw f’diskussjonijiet f’sessjonijiet ta’ ħidma nazzjonali, wiċċ imb wiċċ u online biex jiddefinixxu, jistrutturaw, jiżviluppaw, jevalwaw u jivvalidaw l-għodod. Ġew organizzati “eżerċizzji ta’ simulazzjoni” transkonfinali, inkluż xenarju ta’ diżastru, biex jittestjaw u jivvalidaw l-użabbiltà tas-sett ta’ għodod, iħarrġu lill-partijiet ikkonċernati u jibnu relazzjonijiet kollaborattivi. Fl-aħħar nett, saru sessjonijiet ta’ ħidma ta’ komunikazzjoni mal-partijiet ikkonċernati mmirati lejn it-tixrid tas-sett ta’ għodod u ż-żieda fis-sensibilizzazzjoni dwar il-ħtieġa għal kollaborazzjoni transfruntiera.

Il-Kummissjoni Internazzjonali eżistenti tal-Baċir tax-Xmara Sava (ISRBC) iffurmat bażi b’saħħitha għall-iffaċilitar tal-involviment u l-kollaborazzjoni tal-partijiet ikkonċernati.

Is-suċċess tas-sett ta’ għodod fil-prevenzjoni tal-impatti soċjetali u ambjentali minn avvenimenti ta’ għargħar u tniġġis huwa xprunat mill-kollaborazzjoni internazzjonali bejn ħafna partijiet ikkonċernati impenjati għal approċċ komuni għall-ġestjoni tar-riskju. L-involviment qawwi tal-partijiet ikkonċernati, iffaċilitat mill-eżistenza ta’ qafas ta’ kollaborazzjoni stabbilit u kbir, jiġifieri, il-Kummissjoni Internazzjonali ta’ Salvataġġ tal-Baċini tax-Xmajjar (ISRBC), żgura viżjoni kondiviża u ċara għall-għodda, l-inputs tagħha u l-passi ta’ implimentazzjoni tagħha, li kkontribwew għas-suċċess tagħha. Mill-2023, l-implimentazzjoni b’suċċess tal-għodod u l-istrateġiji qed tiġi mmonitorjata kull sena permezz ta’ indikaturi li jiddeskrivu l-istatus u l-progress fit-tnaqqis tar-riskju ta’ għargħar u tniġġis f’14-il qasam ewlieni ta’ intervent[1].

L-ostakli jinkludu l-użu transkonfinali tas-sett ta’ għodod, li jinvolvi partijiet ikkonċernati minn diversi pajjiżi tal-Baċir tax-Xmara Sava, li jitkellmu lingwi differenti u għandhom sfondi nazzjonali differenti. Il-prodotti u l-għodod finali huma żviluppati bl-Ingliż, li jista’ joħloq ostaklu għall-adozzjoni f’kuntest nazzjonali fejn il-partijiet ikkonċernati jitkellmu lingwa differenti. Barra minn hekk, il-bidla minn proċeduri nazzjonali eżistenti għall-ġestjoni tal-inċidenti għal qafas transnazzjonali komuni ħolqot sfidi għal xi partijiet ikkonċernati nazzjonali. Pereżempju, matul l-avveniment ta’ għargħar sever fis-Slovenja f’Awwissu 2023, ġew attivati madwar 300 kwartieri ġenerali fil-pajjiż. Madankollu, mhux il-partijiet ikkonċernati kollha kienu familjari sew mas-sett ta’ għodod biex jippermettu implimentazzjoni ġenerali tal-għodod u l-istrateġiji, li setgħu appoġġaw komunikazzjoni u implimentazzjoni aktar effiċjenti ta’ risponsi uniformi.

[1] L-oqsma ewlenin ta’ intervent jinkludu l-edukazzjoni, il-finanzi, il-governanza, ir-riżorsi umani, l-ICT, is-superviżjoni, l-informazzjoni, l-infrastruttura, l-għarfien, il-loġistika, l-organizzazzjoni, l-ippjanar, in-navigazzjoni, u mixxellanji.

Ir-rwol tas-sett ta’ għodod u l-istrateġija ta’ implimentazzjoni tiegħu fit-titjib tar-reżiljenza u l-protezzjoni tan-nies u tal-ambjent mill-għargħar u t-tniġġis ġie ttestjat matul l-għargħar tal-2023 fis-Slovenja. L-aġenziji u l-partijiet ikkonċernati li kienu involuti fl-evalwazzjoni tas-sett ta’ għodod u li kienu jafu kif japplikawh, użaw b’suċċess l-għodod għall-attivitajiet ta’ rispons għat-tħejjija għall-għargħar, u kkonfermaw il-funzjonalità u l-valur tagħhom. Madankollu, implimentazzjoni usa’ tista’ ttejjeb aktar il-komunikazzjoni bejn diversi kwartieri ġenerali u l-effiċjenza u l-effettività tal-azzjonijiet.

Il-kost tal-iżvilupp tas-sett ta’ għodod kien ta’ ftit aktar minn EUR 2,9 miljun. L-ispejjeż ġew iffinanzjati mill-Programm Transnazzjonali Interreg tad-Danubju, kofinanzjat minn fondi oħra tal-UE, bħala parti mill-proġett WACOM. Hemm bżonn ta’ aktar infiq għall-manutenzjoni tal-mudell ta’ tbassir (2 persuni-xhur fis-sena b’6 xhur addizzjonali kull 5 snin għal titjib sostanzjali fl-ICT); il-ġestjoni u l-manutenzjoni ta’ kuljum tal-għodda ta’ koordinazzjoni minn amministratur; u t-taħriġ tal-awtoritajiet li se jużaw l-għodod (nofs ġurnata għal kull sessjoni ta’ taħriġ (online)).

Il-Ftehim Qafas dwar il-Baċir tax-Xmara Sava (FASRB) ġie stabbilit għall-iżvilupp sostenibbli tar-reġjun permezz ta’ kooperazzjoni transkonfinali dwar l-ilma. Il-Partijiet għall-FASRB[1] (il-Bożnija-Ħerzegovina, il-Kroazja, is-Serbja, is-Slovenja) kienu obbligati jistabbilixxu sistema koordinata ta' miżuri, attivitajiet, twissijiet u allarmi għall-ġestjoni tal-pajsaġġ transkonfinali u l-konsegwenzi negattivi tal-għargħar.

Il-Kummissjoni Internazzjonali tal-Baċir tax-Xmara Sava (ISRBC) ġiet stabbilita biex timplimenta l-FASRB, u biex tiffaċilita l-kooperazzjoni bejn il-Partijiet għall-FASRB dwar kwistjonijiet relatati mal-Baċir tax-Xmara Sava. L-ICSRBC jiffaċilita l-manutenzjoni tal-komponenti tas-sett ta’ għodod.

Fl-implimentazzjoni tal-FASRB, il-Partijiet diġà qablu dwar erba’ protokolli[2], li fosthom ta’ rilevanza diretta għall-ġestjoni ta’ kontinġenza transkonfinali tal-ilma huma l-Protokoll dwar il-Prevenzjoni tat-Tniġġis tal-Ilma Kkawżat min-Navigazzjoni u l-Protokoll dwar il-Protezzjoni mill-Għargħar. Il-Protokoll dwar Sitwazzjonijiet ta’ Emerġenza huwa soġġett għal proċeduri nazzjonali fl-2024 qabel il-finalizzazzjoni u l-adozzjoni tiegħu. Il-Protokolli jifformulaw il-bażi għall-implimentazzjoni tas-sett ta’ għodod.

L-għodod u l-istrateġija żviluppati kkontribwew għad-Dikjarazzjoni dwar l-Għargħar u t-Tniġġis Aċċidentali ta’ Sava (id-Dikjarazzjoni FAP ta’ Sava) u l-Istrateġiji għal Rispons ta’ Emerġenza fil-Baċir tax-XmaraSava (Sava STEER),irregolati mill-ICSRBC.

[1] L-Albanija u l-Montenegro mhumiex partijiet għall-Ftehim Qafas dwar il-Baċir tax-Xmara Sava (FASRB) minħabba li l-Albanija tkopri biss ftitkilometrikwadri tal-Baċir tax-Xmara Sava; billi l-Montenegro ma lestiex il-proċedura għal sħubija sħiħa fil-Kummissjoni Internazzjonali tal-Baċir tax-Xmara Sava (ISRBC) wara li sar indipendenti fl-2006, iżda r-rappreżentanti tal-pajjiż jipparteċipaw b'mod attiv fil-korpi tekniċi kollha tal-ICSRBC.

[2] L-erba’ Protokolli jinkludu wkoll il-Protokoll dwar ir-reġim tan-Navigazzjoni u l-Protokoll dwar il-Ġestjoni tas-Sediment.

Is-sett ta’ għodod ġie żviluppat matul perjodu ta’ sena u nofs, bejn Lulju 2020 u Diċembru 2022. Wara l-iżvilupp, fl-2023, l-IBRC implimentat l-għodda ta’ mmudellar tranżnazzjonali. L-implimentazzjoni sħiħa tal-għodda ta’ koordinazzjoni u għarfien tas-sitwazzjoni, li hija marbuta mal-adozzjoni tal-Protokoll dwar is-Sitwazzjoni ta’ Emerġenza tal-ICSRBC għall-Baċir tax-Xmara Sava, għadha għaddejja fl-2024. L-adozzjoni tal-aħjar prattiki fil-pajjiżi differenti qed tespandi kontinwament.

Is-sett ta’ għodod bħalissa huwa parzjalment operattiv, bl-għodda ta’ mmudellar għat-tixrid aċċidentali taż-żejt u t-tbassir tad-dispersjoni użata b’mod attiv mill-Protezzjoni Ċivili Slovena (URSZR), filwaqt li għaddejjin diskussjonijiet dwar l-implimentazzjoni tal-komponent li jifdal.

Is-sett ta’ għodod huwa previst li jinżamm attiv u miżmum għal mill-inqas 10 snin. L-għodod huma mistennija li jibqgħu rilevanti għall-awtoritajiet u għal partijiet ikkonċernati oħra li jimmaniġġjaw ir-riskji ta’ diżastri peress li l-projezzjonijiet tat-tibdil fil-klima juru probabbiltà akbar ta’ għargħar fil-Baċir tax-Xmara Sava. Minħabba n-natura sensittiva għall-klima ta’ dan il-pajsaġġ, il-kollaborazzjoni transfruntiera hija dejjem aktar meħtieġa għal ġestjoni adegwata tad-diżastri sabiex jitnaqqsu r-riskji għas-saħħa tal-bniedem u tal-ambjent, għall-għajxien, u għall-infrastruttura. 

Dr. Primož Banovec

Scientific Associate within the Water Economic Institute (Vodno gospodarski inštitut), University of Ljubljana

Primoz.Banovec@fgg.uni-lj.si

WACOM_Għodda transnazzjonali għall-koordinazzjoni tal-inċidenti għall-ġestjoni tal-emerġenzi tat-tniġġis aċċidentali mill-għargħar

WACOM_Għodda transnazzjonali għall-għarfien tas-sitwazzjoni għall-ġestjoni tal-emerġenzi tat-tniġġis aċċidentali mill-għargħar

WACOM_Għodda transnazzjonali ta’ mmudellar għall-ġestjoni tal-emerġenzi tat-tniġġis aċċidentali mill-għargħar

Katalogu tal-aħjar prattiki ta’ ġestjoni transnazzjonali WACOM

WACOM_Bażi tad-data transnazzjonali tal-aħjar prattiki ta’ ġestjoni

WACOM_Sava Manwal ta’ Implimentazzjoni STEER

WACOM_Strateġiji għal rispons ta’ emerġenza għall-għargħar fil-Baċir tax-Xmara Sava