Gebouwen

Kernboodschappen

• Gebouwen kunnen kwetsbaar zijn voor klimaatverandering, wat gevolgen kan hebben voor zowel de structurele kenmerken van het gebouw als de binnenomstandigheden van het gebouw. Een onvermogen om de binnentemperatuur goed te reguleren kan leiden tot thermisch ongemak voor gebruikers, wat mogelijk resulteert in negatieve gevolgen voor de gezondheid, het welzijn en de productiviteit.
• De EU werkt op verschillende fronten aan de aanpak van dit probleem. Zij heeft zich ingespannen om de integratie van de aanpassing aan de klimaatverandering in bouwnormen te bevorderen, richtlijnen vastgesteld om de energie-efficiëntie en -prestaties te verbeteren en beleidsmaatregelen ontwikkeld om de renovatie van gebouwen aan te moedigen die leidt tot een betere hulpbronnen- en energie-efficiëntie. De Europese Commissie heeft in maart 2023 richtsnoeren op EU-niveau opgesteld over de klimaatbestendigheid van gebouwen.
• De kennis over het vergroten van de veerkracht van de gebouwde omgeving wordt geactualiseerd en uitgewerkt via verschillende onderzoeksprogramma’s en de EU biedt financiële steun, bijvoorbeeld via het Nieuw Europees Bauhaus, voor innovatieve ideeën en oplossingen.

Impacts, kwetsbaarheden en risico's

Klimaatverandering kan schade veroorzaken aan zowel residentiële als niet-residentiële gebouwen (groot risico in de Europese klimaatrisicobeoordeling (EUCRA)). Het kan een verhoogd risico op instorting, degradatie van bouwmaterialen en zelfs van de structurele integriteit van de gebouwen veroorzaken. Het kan ook leiden tot aanzienlijk waardeverlies als gevolg van meer stormen, sneeuw of verzakkingsschade, waterschending, verslechterend binnenklimaat en verminderde levensduur van gebouwen.

De klimaatverandering heeft niet alleen invloed op de structurele kenmerken van een gebouw, maar kan ook van invloed zijn op de omstandigheden waarin mensen binnenshuis wonen, werken en interageren (groot risico in EUCRA). De gebruikers van gebouwen moeten verwarmings- en koelingssystemen gebruiken om het thermische ongemak als gevolg van extreme temperaturen het hoofd te bieden. Kwetsbare groepen in de samenleving wonen vaak in armere woningen, waardoor ze gevoeliger zijn voor de gevolgen van klimaatverandering. Mensen die in stedelijke gebieden wonen, lopen een bijzonder risico, vanwege het stedelijke hitte-eilandeffect, dat verschillende gezondheidsproblemen veroorzaakt. Gezondheids- en sociale zorginstellingen lopen ook het risico van gevolgen van de klimaatverandering, zoals hitte, overstromingen en stormen, die uiteindelijk gevolgen hebben voor de menselijke gezondheid.

Beleidskader

De EU-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering omvat verschillende acties om de klimaatkwetsbaarheden van de gebouwde omgeving aan te pakken, waarbij rekening wordt gehouden met de horizontale relevantie van gebouwen in het kader van het Europees klimaatbeleid. In de strategie wordt erop gewezen dat gebouwen beter voorbereid moeten zijn op de klimaatverandering. Voorts wordt in de strategie rekening gehouden met de rol van gebouwen bij grootschalige aanpassing, bijvoorbeeld bij het beteugelen van het stedelijke hitte-eilandeffect door middel van groene daken en muren, en met de noodzaak van nauwkeurigere voorspellingen van de klimaatveranderingsspanningen op de gebouwde omgeving. Op het niveau van het gebouw moeten beslissingen over het investeringsbeleid worden onderbouwd met solide klimaatgegevens, waaronder beslissingen op huishoudelijke schaal over het al dan niet renoveren. Wat de verzekering van gebouwen betreft, is een belangrijke prioriteit van de strategie het dichten van de kloof op het gebied van klimaatbescherming voor infrastructuur en voor de gebouwde omgeving. Het verband tussen water en energie is ook van cruciaal belang en de bouwsector kan helpen bij het aanpakken van de daarmee samenhangende kwetsbaarheden.

In de strategie wordt prioriteit gegeven aan op de natuur gebaseerde oplossingen zoals groene daken en muren, die kunnen bijdragen tot het verminderen van maladaptatie, een praktijk die in de strategie wordt aanbevolen te vermijden. In gebouwen kunnen op de natuur gebaseerde oplossingen bijvoorbeeld een duurzaam alternatief zijn voor het uitsluitende gebruik van airconditioning voor koeling. Maatregelen op het gebied van groene infrastructuur (groene corridors, groene stedelijke gebieden, bomen in steden en groene daken en muren) kunnen de veerkracht van de gebouwde omgeving vergroten, met name wanneer ze worden geïntegreerd in stadsplanning en in combinatie met op de natuur gebaseerde oplossingen.

De integratie van de aanpassingsstrategie en de mededeling over de renovatiegolf van 2020 wordt uitdrukkelijk overwogen. Als onderdeel van de Europese Green Deal is de renovatiegolf erop gericht de renovatiepercentages in de komende tien jaar te verdubbelen en te zorgen voor een hogere energie- en hulpbronnenefficiëntie. Wat de aanpassing betreft, wijst het erop dat de normen voor verwarming en koeling in gebouwen moeten worden herzien, waarbij rekening moet worden gehouden met kwetsbare mensen en de bereidheid van de samenleving tot hittegolven moet worden verbeterd. Dit wordt verder nagestreefd in de aanbeveling van 2020 over energiearmoede, die ook deel uitmaakt van de renovatiegolf.

In 2021 is een herziening van de criteria voor groene overheidsopdrachten 2016 voor kantoorgebouwen van start gegaan (in het kader van de renovatiegolf). Het heeft betrekking op criteria voor klimaatbestendigheid en is gebaseerd op indicatoren die zijn ontwikkeld binnen het nieuwe Europese kader voor duurzame gebouwen. Deze laatste, die in 2020 van start is gegaan, is gericht op het beoordelen van de duurzaamheidsprestaties van gebouwen gedurende hun volledige levenscyclus, op basis van een reeks indicatoren die betrekking hebben op risico’s op het gebied van gezondheid en thermisch comfort bij extreme weersomstandigheden, duurzame drainage en waterverbruik.

Het EU-beleid inzake verwarming en koeling van gebouwen wordt uiteengezet op de pagina Climate-ADAPT Health. De richtlijn betreffende de energieprestatie van gebouwen en de richtlijn energie-efficiëntie bieden in dit verband richtsnoeren.

Verbetering van de kennisbasis

De Europese klimaatrisicobeoordeling 2024 bevat een uitgebreide beoordeling van de belangrijkste klimaatrisico’s waarmee Europa vandaag en in de toekomst wordt geconfronteerd. Het identificeert 36 grote klimaatrisico’s die een bedreiging vormen voor onze energie- en voedselzekerheid, ecosystemen, infrastructuur, watervoorraden, financiële systemen en de gezondheid van mensen, ook rekening houdend met het risico voor de gebouwensector.

Het IPCC AR6 WG II-verslag Klimaatverandering 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability omvat de kwetsbaarheden en aanpassingsopties voor de gebouwde omgeving, zowel vanuit mondiaal als vanuit verschillende regionale perspectieven (waaronder Europa en het Middellandse Zeegebied) en binnen bredere aggregaten zoals stedelijke nederzettingen, gezondheid en zeespiegelstijging.

De fysieke bedreigingen voor gebouwen als gevolg van de klimaatverandering zijn bosbranden, het ontdooien van permafrost en de stijging van de zeespiegel – een grote kwetsbaarheid voor veel laaggelegen kuststeden, waaronder Europese. De gebouwde omgeving wordt daarom gezien als een gebied voor dringende aanpassingsmaatregelen, zoals de herziening van bouwvoorschriften in een klimaatbestendiger perspectief; het gebruik van innovatieve bouwbenaderingen; of zelfs verhuizing naar veiligere gebieden, wanneer de mogelijkheden om een aantal zeer kwetsbare nederzettingen te redden uitgeput zullen zijn. Gerapporteerde ongelijke verdelingseffecten van aanpassingsmaatregelen die moeten worden aangepakt in alleen aanpassingsbeleid omvatten hogere kosten, verslechtering van de leefomstandigheden binnenshuis (met name voor kansarmen, als gevolg van inferieure bouwmaterialen die betaalbaar zijn voor de armen, en aanpassing aan door de klimaatverandering veroorzaakte gentrificatie. Het speciaal verslag van het IPCC over de opwarming van de aarde met 1,5 °C heeft betrekking op de gevolgen van klimaatverandering en aanpassingsopties in de bouwsector die kunnen bijdragen tot het beperken van de opwarming tot 1,5 °C.

De stedelijke audit van Eurostat biedt op indicatoren gebaseerde informatie over het aanpassingsvermogen van steden, met inbegrip van infrastructuur en gebouwen. De Urban Adaptation Map Viewer biedt indicatoren, zoals bodemafdekking en groene stedelijke gebieden.

De stedelijke atlas van de landmonitoringdienst van Copernicus biedt geharmoniseerde informatie over landbedekking en landgebruikskaarten over honderden steden en hun omgeving.

Binnen het onderzoeks- en innovatieprogramma Horizon 2020 van de Europese Commissie is kennis voor aanpassing aan de klimaatverandering bij de bouw van infrastructuur een van de onderwerpen die in het werkprogramma aan bod komen. Het RESIN-project helpt steden bij het bedenken van robuuste aanpassingsstrategieën voor hun meest kritieke infrastructuur. Het EU-CIRCLE-project ontwikkelt een Uniebreed kader ter ondersteuning van vitale infrastructuren die voorbereid moeten zijn op natuurrampen, waaronder klimaatverandering. Het ABC21-project heeft tot doel de beste duurzame ontwerpen voor warme klimaatzones te bestuderen om hun markt- en onderzoekspotentieel te ontsluiten. Het project richt zich op een bioklimatische ontwerpbenadering, energiezuinige koeltechnieken en lokale bouwmaterialen die al in gebruik zijn in de warmere delen van de wereld, zoals Afrika, en die kunnen worden geïdentificeerd en aangepast aan andere regio's.

Meer informatie over stedelijke aanpassing is te vinden op de pagina Climate-ADAPT Urban.

Ondersteuning van investeringen en financiering

De EU-financiering voor aanpassing wordt ondersteund door het meerjarig financieel kader 2021-2027, dat ervoor zorgt dat maatregelen voor aanpassing aan de klimaatverandering zijn geïntegreerd in alle grote uitgavenprogramma’s van de EU.

De EU-financiering ter ondersteuning van de veerkracht van infrastructuur, met inbegrip van gebouwen, wordt voornamelijk georganiseerd door het cohesiebeleid, meer bepaald via de Europese fondsen voor regionale ontwikkeling.

Het Solidariteitsfonds van de EU treedt op in noodsituaties, nadat er schade is ontstaan. Ook evenementen in verband met klimaatverandering kunnen worden gefinancierd.

Vanaf 2021 bestrijkt het onderzoeksprogramma Horizon Europa gebouwen binnen Bestemming 4 “Efficiënt, duurzaam en inclusief energieverbruik” van cluster 5 “Klimaatenergie en -mobiliteit”. Voor twee onderwerpen binnen bestemming 4 van dit programma, die respectievelijk gericht waren op klimaatbestendigheid van historische gebouwen en op de weerbaarheid van kwetsbare gebouwen tegen ontwrichtende gebeurtenissen, gold de uiterste termijn voor de indiening van voorstellen in september 2023; zo kunnen in de komende winter nieuwe projecten voor de aanpassing van gebouwen worden gefinancierd. Gebouwen zijn een van de actiegebieden waarop de EU-missie voor aanpassing aan de klimaatverandering zich richt in het kader van Horizon Europa, dat de “mobilisatie van middelen die beschikbaar zijn voor de renovatiegolf om openbare gebouwen en sociale woningen te renoveren en klimaatbestendig te maken, bevordert door ze hulpbronnen- en energie-efficiënt, gezond en in overeenstemming met de beginselen van de circulaire economie te maken” in een geest van integratie van de beginselen van de renovatiegolf en van de aanpassingsstrategie.

Andere vormen van aanpassing van de EU-financiering in de infrastructuursector zijn subsidies van de Europese Investeringsbank. De Europese Investeringsbank bevordert actief de klimaatbestendigheid in de gefinancierde projecten.

Verzekeringen zijn bedoeld om de schade van rampen, die naar verwachting zullen toenemen als gevolg van de klimaatverandering, financieel te compenseren. Verzekeringsdekking is een zeer belangrijk instrument voor aanpassing aan de klimaatverandering in de infrastructuursector, met inbegrip van gebouwen.

Een uitgebreid overzicht is te vinden op de pagina EU-financiering van aanpassingsmaatregelen.

Ondersteuning van de uitvoering van aanpassingsmaatregelen

Sinds 2014 bevorderen Europese normalisatieorganisaties, CEN en CENELEC, de integratie van aanpassing aan de klimaatverandering in bouwnormen en bevorderen zij de ontwikkeling en harmonisatie ervan met als doel de effecten van klimaatverandering, technologische vooruitgang en maatschappelijke eisen te integreren in investeringsbeslissingen, overeenkomstig het mandaat van de Europese Commissie.

Geïnspireerd door de creatieve beweging van een eeuw geleden heeft de EU in het kader van het renovatiegolfinitiatief het Nieuw Europees Bauhaus gelanceerd als platform om creatieve cocreatie van nieuwe oplossingen voor een duurzame en mooie gebouwde omgeving in de EU te bevorderen. Het initiatief is gericht op het vergemakkelijken van de uitwisseling van ideeën over meer betaalbare, toegankelijke duurzame woonruimten, het mobiliseren van de creativiteit van ontwerpers, architecten, ingenieurs, wetenschappers, studenten en geïnspireerde mensen van elke achtergrond, met het oog op uiteindelijk het verbeteren van de kwaliteit van onze leefervaring. Het zal ook financiële steun verlenen door middel van ad-hocoproepen tot het indienen van voorstellen en programma's binnen het meerjarig financieel kader. De eerste fase heeft al geleid tot verschillende oorspronkelijke bijdragen, op basis waarvan de Europese Commissie op 15 september 2021 een mededeling heeft gepubliceerd.

Het Burgemeestersconvenant inzake klimaat en energie ondersteunt aanpassingsmaatregelen in de stedelijke context. Meer informatie is te vinden op de ClimateAdapt Urban-pagina.