Tilpasning til verknaden av varmebølgjer i eit klima i endring i Botkyrka, Sverige

Vitskapen seier klart at klimaendringar vil føre til flere hetebølgjer i framtida. Hetebølgjer aukar òg dødelegheita: Den daglege dødelegheita aukar med ca. 10 % når temperaturen når 27 grader eller meir i 3 påfølgjande dagar, og aukar med ytterlegare 10 % når temperaturen når 30 grader eller meir i 3 påfølgjande dagar (ÅströmD.O. eit al., 2011). Spesielt eldre og personar med hjarte-og karsjukdommar, lungesjukdommar og nedsett nyrefunksjon er svært utsett for hetebølgjer. Medisinar som endrar varmeregulering, sirkulasjon og væskebalanse aukar òg varmebølgje sårbarheit. Psykiske funksjonshemmingar, inkludert demens, kan føre til at folk undervurderer risikoen for varme. Desse omsyna gjeld òg for Botkyrka kommune.

Sommaren 2010 ramma ei kraftig hetebølgje fylka Skåne (sør-Sverige) og Stockholm (aust-Sverige), der Botkyrka ligg. I Botkyrka vart folkesetnaden hardt ramma av 2010-varmebølgjene, som spesielt påverka dei mest sårbare menneska; Til dømes vart ein sjukeheim hardast ramma, då den låg i ein sørvestleg posisjon og ikkje hadde klimaanlegg. Det var problemer for bebuarar som følte seg dårleg på grunn av varmen, så vel som for dei tilsette, som hadde problemer med å halde mentalt og fysisk konsentrert i varmeperioden.

I Sverige vil hetebølgjer sannsynlegvis forekomme oftare i framtida. Forskarar ved Rossby-senteret ved SMHI (Svensk meteorologisk og hydrologisk institutt) har anslått at periodar med ekstremt varme temperaturar som har skjedd kvart 20. år i gjennomsnitt i førre århundre, kan oppstå ein gong kvart 3. til 5. år innan 2100.

Basert på førekomsten av tidlegare hetebølgjer vart det fastslått at beredskapen til å handtere desse ekstreme hendingane ikkje var nok integrert i den overordna planlegginga. Botkyrka hadde som mål å forbetre sin beredskap mot hetebølgjer, med tanke på både den noverande førekomsten av desse hendingane og deira framtidige auke i storleik og intensitet på grunn av klimaendringar.

Botkyrka byrja å jobbe med hetebølgjer risiko i 2009 ved å delta i Climatools forskingsprogram av det svenske forsvaret Research Agency (FOI). Innanfor dette programmet heldt Botkyrka eit prosjekt som evaluerte sårbarheita for varmebølgjer, inkludert kartlegging av mest sårbare område og grupper. Spesielt produserte prosjektet kart som viser kor termisk kjenslevare område er plassert og ga data om varmefølsemd for menneske som bur i desse områda. Karta var basert på informasjon henta frå folkeregisteret, legemiddelregisteret, pasientregisteret og brukarregisteret i helse- og omsorgsforvaltinga. Resultata frå analysen av desse registera viste at ein fjerdedel av folkesetnaden i Botkyrka kommune hadde høg sårbarheit for varmebølgjer. Av dei mest sensitive og sårbare individa var berre 7 % riktig støtta av helse- og omsorgsadministrasjonen. Personar over 80 år, som tok visse medisinar eller hadde sjukdommar som auka kjenslevartheita for varmebølgje, vart ansett for å vere spesielt utsett for varme. Resultata frå prosjektet vart brukt til å utvikle ein vegleiar som inneheld råd til kommunar med sikte på å redusere dødelegheita under hetebølgjer.

Basert på sensitivitets- og sårbarheitsvurderinga initierte prosjektet tiltak med sikte på å implementere nye tiltak for å auke byens medvit og beredskap for betre å takle hetebølgjer i nokre av dei mest sårbare områda, dvs.: eldreheim, aldersheim, sjukeheim og barnehagar. Også barnehagar vart inkludert, då høge innetemperaturar vart oppdaga og leikeplassar utan høve for skuggar forårsaka problemar under 2010-varmebølgja.

Eit varmebølgjevarslingssystem var allereie på plass på tidspunktet for Climatools-programmet og har vorte ytterlegare forbetra, med støtte frå det svenske meteorologiske og hydrologiske instituttet (SMHI), basert på sårbarheitskartlegginga og vurderinga. Vidare har det nye varmebølgjevarslingssystemet fått ein klar definisjon av ei varmebølgje: ei hending med ein gjennomsnittstemperatur på minst 25 grader Celsius i løpet av minst 5 dagar. I tilfelle ein av desse hendingane oppstår, gjev ut Botkyrka kommune informasjon på si nettside om hetebølgja og tiltaka som må aktiverast for å beskytte folkesetnaden. Takket vere systemet for tidleg varsling formidlast òg informasjon direkte til dei tilsette i dei kommunale organisasjonane som er mest råka av hetebølgja, som eldre, alders- og sjukeheim, skular og barnehagar. Denne informasjonen er svært relevant då personalet har direkte kontakt med barn, foreldre, eldre og funksjonshemma, nokre av gruppene som er mest sårbare for klimaendringar.

Informasjonen er hovudsakleg retta mot varmefølsame personar som ikkje mottek anna hjelp frå samfunnet. Personar som er i kommunale omsorgsstrukturar kan nåast direkte, men å nå andre sårbare, meir isolerte personar er ei større utfordring, også på grunn av begrensningar som følgjer av personopplysningslova. Å sende målretta informasjon til sårbare personar identifisert av Climatools-prosjektet kan krenkje bestemminga i denne lova, på grunn av at noko av informasjonen om varmebølgjer sårbarheit kjem frå personvernbeskytta register. Botkyrka kommune jobbar for å redusere denne barrieren, og vurderer òg å informere folk på andre måtar (til dømes lokalavis).

Prosjektdelen av Climatools-programmet gjorde det òg mogleg å utvikle sjekklister som skal følgjast av eldre, pensjonistar og sjukeheim i tilfelle varmebølgjevarsel. Desse inkluderer å sikre at bebuarane drikk meir og tek ekstra dusjar, samt at perssiennane trekkjast ned i løpet av dagen. Vidare, om naudsynt, er det mogleg å gje bebuarane ekstra personale under hetebølgja. For å sikre langsiktig effektivitet av dei fastsette prosedyrane, er kontroll av varmebølgjebereiskap ein del av dei vanlege inspeksjonane av eldre, alders- og sjukeheim samt barnehagar. Viss nye bustader eller barnehagar byggjast i framtida, må plassen justerast for å betre takle varmebølgjer. Vidare kan framtidig arbeid utforske kor kule stader er tilgjengelege og korleis informasjon om desse stadene best kan formidlast i tilfelle varmebølgjer.

For å støtte kjølearbeidet og dermed auke innandørs termisk komfort, har Department of Local Supply og Real Estate støtta levering av meir klimaanlegg kvart år, forutsett at det ikkje aukar energikostnadane. Til dømes har Botkyrka kompensert for det ekstra energiforbruket ved å installere solceller på taka. I 2019 vart komfortkjøling installert på dei kommunale eigedomane der kontorer med ansvar for helsevesen og støtte er plassert. Framdeles i 2019 har bustadselskapet Botkyrkabyggen AB, som forvaltar rundt 11.000 leilegheiter, installert «cool spots» i alle område der leilegheitene ligg. Dei er stader som haldast kjølige og opne for bebuarane. Dei er bemanna med tilsette frå Botkyrkabyggen AB og held ope til spesielle tider.

Gruppa”Helse- og omsorgsadministrasjon” vart etablert innanfor prosjektdelen av Climatools-programmet. Det bestod av miljøansvarleg, Climatools Program Manager, Health & Sjukepleieansvarleg og kart- og måleeiningsansvarleg frå Botkyrka kommune. Seinare vart òg statistikk- og eigedomsavdelingane involvert. Dens aktivitet på bevisstgjering og betydninga av beredskap la grunnlaget for suksessivt arbeid utført av Botkyrka kommune.

Sommaren 2018 vart det danna ei varmebølgjeleiingsgruppe for å betre takle hetebølgjehendingar. Leiargruppa møtest to gonger i veka frå juli til august. Gruppa omfattar representantar for alle avdelingar i Botkyrka kommune og bustadselskapet Botkyrkabyggen AB. Gruppetiltaka tek mellom anna sikte på å betre hyppigheita av besøk til meir utsette grupper og menneske.

Hetebølgja i 2010 fungerte som ein viktig driv for politiske beslutningar om tiltak for å forbetra beredskapen mot hetebølgjer. Ein av dei viktigaste lærdommane frå Climatools-programmet er at ein stor andel av folkesetnaden er utsett for hetebølgjer, og berre ein liten andel har tilgang til helsehjelp. For å forbetra beredskapen til varmebølgjer, er det viktig å identifisere kven som er ansvarleg for å informere og kontakte varmefølsame menneske. Under hetebølgjer når informasjonen på fellesskapets nettside berre ein liten andel av folkesetnaden. For å nå flere menneske, vurderer samfunnet høvet for reklame i lokalavisa eller arrangere informasjon i samarbeid med utleigarane. I tillegg, for å sikre ein langsiktig effektivitet av dei fastsette prosedyrane, er kontrollen av varmebølgjebereiskap ein integrert del av dei vanlege inspeksjonane av eldre, alders- og sjukeheim samt barnehagar.

Den auka førebuinga til hetebølgjer var ein naturleg del av kommunens risikostyringsarbeid og vart handsama i normal modus utan at det vart lagt til ekstra pengar. Kostnadane var hovudsakleg avgrensa til arbeidstid for dei tre personane i kommunen som var involvert i Climatools-programmet. Det tok 1,5 år, og kvar person brukte ca 3 månader på heiltid i løpet av perioden. Totalt kan kostnadene anslås til rundt EUR 100.000. Kostnadane ved utvikling og styring av systemet for tidleg varsling kan ikkje spesifiserast i økonomiske termar.

Generelt meiner Botkyrka kommune at den var betre førebudd på 2018-varmebølgja, då problemet allereie var opplevd og adressert i førre 2010-hending. Basert på erfaringane frå 2010 vart det gjort ytterlegare forbetringar når det gjeld sjekklister, personalopplæring og bygningar.

Eit av tiltaka som kan aktiverast ved hetebølgje er rekruttering av flere tilsette. I løpet av den varme sommaren 2018 gjorde tilsette ofte heimevitjing og tok oftare vare på bebuarane i eldre-, pensjons- og sjukeheim. Opplevinga er at ingen ekstra kostnadar for personalet oppstod på grunn av hyppigare, men kortare besøk, med fokus meir på å halde bebuarane kjølige enn på reingjering. Kostnadane for ytterlegare tilsette er avgrensa. Vidare forbetra Climatools-programmet og relaterte tiltak medvitet til medlemmer av meir sårbare grupper og deira slektningar til hetebølgjerrisikoen.

Botkyrka har ein klimastrategi og tilpasningsplan som òg omhandlar hetebølgjer. Sjølv om det ikkje er noka juridisk forpliktalse, gjev planen ei sterk anbefaling om å handle på hetebølgjer risiko for helse.

Sårbarheitsvurderinga og oppgraderinga av varslingssystemet for hetebølgjer i Botkyrka kommune starta i 2010 og tok rundt 1,5 år. Nyleg implementerte tiltak vert kontinuerleg halde ved like og sett i praksis, og regelmessig kontrollert.

Varmebølgjevarslingssystemet brukast regelmessig mellom juni og august kvart år. Andre tiltak er aktivert når det er naudsynt, basert på varmebølgje åtvaringar.

Gunilla Isgren
Botkyrka Municipality
E-Mail: gunilla.isgren@botkyrka.se