Dengue

Dengue er ein myggboren virussjukdom som forårsakar minst 390 millionar infeksjonar per år og set tusen gonger meir i fare for å bli smitta (WHO, 2012). Den estimerte globale førekomsten av dengue har vakse 30 gonger dei siste 50 åra (Li og Wu, 2015) på grunn av ei rekkje faktorar, inkludert globalisering, reise, handel, sosioøkonomiske faktorar, menneskeleg bosetting, viral evolusjon og moglegvis klimaendringar (Murray eit al., 2013). Reisande transporterer ofte dengueviruset (DENV) mellom land (WHO, 2022) og i Europa er dei fleste tilfella (> 99 %) reiserelaterte. Den klimatiske egna for overføring av dengue i Europa er allereie aukande, og forventa høgare temperaturar i framtida vil skape endå gunstigare forhold for dengue berar mygg i flere delar av Sentral-Europa.

Dengue varslingsrate (kart) og totale rapporterte og reiserelaterte saker (graf) i Europa
_{Kilde: ECDC, 2023, Overvåkningsatlas for smittsame sjukdommar}

_{Merknader: Kart og graf viser data for EØS-landa. Grensene og namna som visast på dette kartet inneber ikkje offisiell godkjenning eller aksept av Den europeiske unionen.
Sjukdommen er meldepliktig på EU-nivå, men rapporteringsperioden varierer mellom landa. Når land rapporterer null tilfelle, visast varslingsraten på kartet som '0'. Når land ikkje har rapportert om sjukdommen i eit bestemt år, er frekvensen ikkje synleg på kartet og er merkt som "urapportert" (sist oppdatert i juli 2024).}

Kilde & amp; overføring

Dengue overførast hovudsakleg til menneske via infiserte kvinnelege Aedes mygg. Desse myggane bitar i dagslys, sjølv om det kan vere toppar av aktivitet tidleg om morgonen og seint på ettermiddagen. Ein mygg blir smittsam når den et på ein person med DENV. Den infiserte myggen held fram med å vere smittsam og farleg for andre menneske for resten av livet (WHO, 2022). Dengue kan også overførast frå ei gravid mor til hennar spedbarn (Sinhabahu eit al., 2014). Overføring via blod under organdonasjon eller blodoverføring er sjeldan (Pozzetto eit al., 2015).

Aedes aegypti mygg er den primære vektoren av dengue i verden. Det er godt tilpassa det varme og fuktige klimaet i (sub-)tropane. Eine.aegypti pleide å vera til stades i Europa, og spesielt i Middelhavsbassenget, fram til midten av det 20.^århundre, deretter arten vart sjeldan etter skiftande hygieniske tilhøve. Nyleg vart imidlertid Ae. aegypti observert meir regelmessig igjen i visse delar av Europa (Trájer, 2021). Det er etablert i Madeira (Portugal), Sør-Russland og Georgia, og har vorte introdusert i Türkiye, Kanariøyane (Spania) og Kypros (ECDC, 2021a; Miranda eit al., 2022 (engelsk).

Aedes albopictus er ein sekundær, mindre kompetent denguevektor. Likevel er denne myggen, på grunn av sin toleranse for lågare temperaturar, meir relevant i Europa, der den er til stades i 28 europeiske land og i høgder opp til 1 200 m over havet (ECDC, 2021b). Ae. albopictus forårsaka i 2010 dei første lokale overføringane av dengue i Europa (i Frankrike og Kroatia), og flere europeiske utbrot deretter, spesielt i Italia og Frankrike. Utbrot sporast vanlegvis tilbake til smitta reisande frå tropiske land (Mercier eit al., 2022).

Fire forskjellige serotypar (dvs. undertypar) av DENV er kjend. Pasientar som gjenopprettar frå ein infeksjon med ein type, er for det meste immune mot den typen for resten av livet, men er ikkje immune mot andre typar (Murugesan og Manoharan, 2020).

Helseeffektar

Dengue forår eit breitt spekter av symptomer. Medan dei fleste tilfelle er asymptomatiske eller milde, kan dengue òg manifestera seg som ein alvorleg, influensaliknande sjukdom som til og med kan vera dødeleg i sjeldne tilfelle. Generelt kan dengue kjennast att når høg feber (kring 40 °C) ledsages av minst to symptomer som alvorleg hovudpine, smerter bak augene, vondt i musklar og leddsmerter, kvalme, oppkast, hovne kjertlar eller utslett. Symptoma varer vanlegvis i 2-7 dagar, etter ein inkubasjonsperiode på 4-10 dagar. Sjølv om det er mindre vanleg, utviklar nokre menneske alvorleg dengue, som manifesterer seg som alvorlege magesmerter, vedvarande oppkast, rask pust, blødande tannkjøt eller nase, trøyttleik, rastløyse, leverforstorleik, blod i oppkast eller avføring. Denne alvorlege forma for dengue kan føre til komplikasjonar, inkludert alvorleg blødning, organsvikt eller til og med plasmalekkasje (Umakanth og Suganthan, 2020; Who, 2022 (engelsk). Denguefeber under graviditet kan resultere i lågare fødselsvekt, høgare risiko for fosterstress og for tidleg fødsel (Sinhabahu eit al., 2014).

Morbiditet i Europa

I EØS-landa (unntatt Bulgaria, Kypros, Danmark, Liechtenstein, Sveits og Türkiye på grunn av manglande data) for perioden 2008-2021:

• 22164 denguevirusinfeksjonar vart rapportert, derav rundt 90 % var reiserelaterte (ECDC, 2023)
• Meldingsraten for EU/EØS var 0,5 tilfelle per 100000 innbyggjarar i 2020
• Sidan 2016 har det ikkje vore nokon klar trend i få saker, medan talet på saker har auka jamt mellom 2011 og 2016.
• Talet på lokalt erverva tilfelle auka sidan 2013 opp til 24 tilfelle i 2020, med dei fleste tilfelle oppdaga i Frankrike, Spania og Italia

(ECDC, 2014-2022)

Fordeling på tvers av folkesetnaden

• Aldersgruppa med høgast sjukdomsrate i Europa: 25 — 44 år, både menn og kvinner (ECDC, 2014-2022)
• Grupper med risiko for alvorleg sjukdomsforløp: Spedbarn, eldre, personar med svak immunitet
• Grupper med høgare risiko for infeksjon: Migrantarbeidarar og reisande
  
  

Klimafølsemd

Klimatisk eignethet

Sannsynet for DENV-overføring er temperaturavhengig, med den høgaste infeksjonssnøggleiken som oppstår når miljøtemperaturen er 31 °C (Xiao eit al., 2014).

DENV-vektorar, Aedes-myggen, krev naturlege eller kunstige behaldarar fylt med vatn for reproduksjon, sjølv om egg kan halde fram med å vere levedyktige i flere månader i tørre forhold og vil klekkast så snart dei er i kontakt med vatn (WHO, 2022). Mange nyare lokale overføringar finn stad i forstadsområde, som har (semi) naturområde som gjev eit habitat for mygg og samstundes har relativt høg folkesetnadstettleik (Cochet eit al., 2022). Sjølv om Ae. albopictus er ein sekundær, mindre kompetent denguevektor, kan den spele ei viktig rolle i den geografiske spreiinga av sjukdommen i Europa. Ae. albopictus kan overleve i eit breitt spekter av klimatiske tilhøve og vart funne i høgder opp til 1 200 m over havet. Egga er svært motstandsdyktige mot både høge og låge temperaturar og lengre tørkeperiodar. Milde vintrar med minimale temperaturar på -5 °C mogleggjer etablering av ein stabil myggpopulasjon (Waldock eit al., 2013). Ae. aegypti har ein smalare temperaturtoleranse enn Ae. albopictus, med temperaturar under 4 °C som er dødeleg for myggen (Brady eit al., 2013).

Sesongmessigheit

I Europa varierer toppane i få dengue-tilfelle årleg. Dei høgaste tala er ofte registrert i august og november, men i nokre år òg i januar og mars-april. Dei observerte toppane gjenspeglar sesongmessige overføringsmønster i dei sannsynlege infeksjonslanda, som er relaterte til gunstige klimatiske tilhøve, samt sesongmessigheit av innkomande reiser (ECDC, 2014-2022).

Verknader av klimaendringar

Saman med det aukande talet på reiserelaterte dengue-tilfelle, er stigande temperaturar, råme og nedbørsintensitet forbunde med klimaendringar knytte til nokre høgare få dengue-tilfelle i Europa (Stephenson eit al., 2022). Klimatisk eignethet for overføring av dengue i Europa har allereie auka dei siste tiåra. Eit varmare klima (med temperaturar opp til 31 °C) fører til raskare virusreplikasjon og høgare virusbelastning i mygg, og dermed ein høgare infeksjonsrisiko for menneske (Xiao eit al., 2014). Høgare temperaturar skapar òg gunstigare forhold for mygggjengiva og raskare utvikling av larvar, noko som resulterer i større myggpopulasjonar. Høgare luftråme kan forlenga myggens levetid (Marini eit al., 2020). Endra nedbørsmønster kan favorisere eller avgrense mygg reproduksjon og aktivitet, avhengig av tidspunktet. I enkelte delar av Europa, spesielt Frankrike og Italia, er Ae. albopictus myggpopulasjonar forventast å etablere etter nordleg migrasjon. Den klimatiske eignethetsindeksen for tigermyggen og den passande sesonglengda forventast å auke i framtida i flere regionar i Europa. Likevel, i nokre land som for tida har eigna forhold for myggpopulasjonar, som Nord-Italia, vil den forventa auken i sommartørke redusere habitateigna til tigermyggen (Tjaden eit al., 2017). Ei utviding av Ae. aegypti myggpopulasjonen forventast i Europa. Arten har eit smalare føretrekt temperaturområde og vil hovudsakleg dra nytte av temperaturauken som gjer Europas klima meir eigna for overleving (Medlock and Leach, 2015). Yadav eit al., 2004 (engelsk).

Førebygging & amp; Behandling

Førebygging

• Personleg beskyttelse: Langerma klede, myggmiddel, garn eller skjermar, og unngåing av mygghabitater
• Bekjempar av mygg: Miljøstyring, t.d. minimering av reproduksjonsmoglegheiter i ope naturleg og kunstig vatn, biologiske eller kjemiske tiltak (t.d. sjå aktivitetane til tiltaksgruppa for myggkontroll i Tyskland)
• Medvitsauke om sjukdomssymptomer, sjukdomsoverføring og myggbitrisiko
• Aktiv overvåking og overvåking av mygg, sjukdomstilfelle og miljøet for å hindre overføring (sjå t.d. case-studiar av initiativet «Mückenatlas», dengue-overvaking i Frankrike eller EYWA-prosjektet)
• Den noverande denguevaksinen er berre for personar i alderen 9 til 45 år i endemiske område med ein infeksjon tidlegare. Andre dengue vaksine kandidatar er under evaluering, men enno ikkje klar til bruk (Chawla eit al., 2014; Who, 2022 (engelsk).

Behandling

• Ingen spesifikk og effektiv antiviral behandling
• Rehydrering og sengeleie
• Medisinsk rådgiving for å forhindre komplikasjonar
• For alvorlege tilfelle: smerte medisinar, feber-reduserande lækjemiddel eller behandlingar for leddgikt

Referansar

Brady, OJ eit al., 2013, Modellering vaksen Aedes aegypti og Aedes albopictus overleving ved forskjellige temperaturar i laboratorium og feltinnstillingar, Parasites & Vektorar 6 (351), 1-12. https://doi.org/10.1186/1756-3305-6-351

Chawla, P. eit al., 2014, Kliniske implikasjonar og behandling av dengue, Asian Pacific Journal of Tropical Medicine 7(3), 169–178. https://doi.org/10.1016/S1995-7645(14)60016-X

Cochet, A., eit al., 2022, Autochthonous dengue i fastlands-Frankrike, 2022: geografisk utviding og insidensauke, Eurosurveillance 27(44), 2200818. https://doi.org/10.2807/1560-7917.ES.2022.27.44.2200818

ECDC, 2021a, Aedes aegypti — noverande kjende distribusjon: mars 2021. Tilgjengeleg på https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/aedes-aegypti-current-known-distribution-march-2021. Sist vitja desember 2022.

ECDC, 2021b, Aedes albopictus — noverande kjende fordeling: mars 2021. Tilgjengeleg på https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/aedes-albopictus-current-known-distribution-march-2021. Sist vitja desember 2022.

ECDC, 2014-2022, Årlege epidemiologiske rapportar for 2012-2020 — Denguefeber. Tilgjengeleg på https://www.ecdc.europa.eu/en/dengue-fever/surveillance-and-disease-data/annual-epidemiological-rapportar. Sist vitja april 2023.

ECDC, 2023, Surveillance Atlas of Infectious Diseases (Overvåkingsatlas over smittsame sjukdommar). Tilgjengeleg på https://atlas.ecdc.europa.eu/public/index.aspx. Sist vitja april 2023.

Li, Y. og Wu, S., 2015, Dengue: Kva det er og kvifor det er meir, Science Bulletin 60(7), 661–664. https://doi.org/10.1007/s11434-015-0756-5

Marini, G. eit al., 2020, Påverknad av temperatur på livssyklusdynamikken til Aedes albopictus-populasjonen Etablert på tempererte breiddegrader: Eit laboratorieeksperiment, Insekter 11 (11), 808. https://doi.org/10.3390/insekter11110808

Medlock, JM eit al., 2015, Effekt av klimaendringar på vektorboren sjukdomsrisiko i Storbritannia, The Lancet Infectious Diseases 15(6), 721-730. https://doi.org/10.1016/S1473-3099(15)70091-5

Mercier, A. eit al., 2022, Effekt av temperatur på dengue og chikungunya overføring av myggen Aedes albopictus, Vitenskapelege rapportar 12(6973), 1-13. https://doi.org/10.1038/s41598-022-10977-4

Miranda, M. Á., eit al., 2022, AIMSurv: Første felleseuropeiske harmoniserte overvåking av Aedes-invasive myggartar som er relevante for vektorborne sjukdommar hjå menneske, Gigabyte 2022, 1-13. https://doi.org/10.46471/gigabyte.57

Murray, N. E. eit al., 2013, Epidemiologi av dengue: tidlegare, noverande og framtidige utsikter, Clinical Epidemiology 20(5), 299-309. https://doi.org/10.2147/CLEP.S34440

Murugesan, A. og Manoharan, M., 2020, Dengue Virus. I: Ennaji, M.M. (Ed), Emerging and Reemerging Viral Pathogens 1, 281–359. Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-819400-3.00016-8

Pozzetto, B. eit al., 2015, Er transfusjonsoverført denguefeber ein potensiell folkehelsetrussel?, World Journal of Virology 4(2), 113–123. https://doi.org/10.5501/wjv.v4.i2.113

Sinhabahu, VP eit al., 2014, Perinatal overføring av dengue: Ein saksrapport, BMC forsking notater 7(795), 1-3. https://doi.org/10.1186/1756-0500-7-795

Stephenson, C. eit al., 2022, Importerte Dengue Case Numbers og lokale klimatiske mønster er assosiert med Dengue Virus Transmission i Florida, USA, Insekter 13(2), 163. https://doi.org/10.3390/insekter13020163

Tjaden, NB eit al., 2017, Modellering av effektane av globale klimaendringar på Chikungunya-overføring i det 21. århundre, Vitenskapelege rapportar 7(3813), 1-11. https://doi.org/10.1038/s41598-017-03566-3

Trájer, AJ, 2021, Aedes aegypti i Middelhavet containar portar på tidspunktet for klimaendringar: Ei tidsbombe på myggvektorkartet over Europa, Heliyon 7 (9), e07981. https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2021.e07981

Umakanth, M. og Suganthan, N., 2020, Uvanlege manifestasjonar av denguefeber: A Review on Expanded Dengue Syndrome, Cureus 12(9), e10678. https://doi.org/10.7759/cureus.10678

Waldock, J. eit al., 2013, Rolla av miljøvariablar på Aedes albopictus biologi og chikungunya epidemiologi, patogener og global helse 107 (5), 224-241. https://doi.org/10.1179/2047773213Y.0000000100

Who, 2012, Global strategi for førebygging og kontroll av denguefeber 2012-2020. Verdshelseorganisasjonen, Genève. Tilgjengeleg på https://apps.who.int/iris/handle/10665/75303

Who, 2022, Verdshelseorganisasjonen. https://www.who.int/, sist vitja august 2022

Xiao, FZ eit al., 2014, Effekten av temperatur på den ytre inkubasjonsperioden og infeksjonssnøggleiken av dengue virus serotype 2 infeksjon i Aedes albopictus. Arkiv for Virology 159(11), 3053–3057. https://doi.org/10.1007/s00705-014-2051-1

Yadav, P. eit al., 2004, Effekt av temperaturstress på umodne stadium og kjenslevare av Aedes Aegypti Mosquitos til Chikungunya Virus, The American Journal of Tropical Medicine and Hygiene 70 (4), 346-350. https://doi.org/10.4269/ajtmh.2004.70.346