Een boomgaard als levend laboratorium voor het verkennen van klimaatbestendige agrobiodiversiteit en voedselproductie in IJsselstein

Appelboomgaarden in Nederland worden in toenemende mate blootgesteld aan klimaatgedreven waterextremen. Periodes van hevige regenval verhogen het grond- en oppervlaktewaterniveau. Dit veroorzaakt langdurige wateroverlast die wortels verstikt, de kracht van planten vermindert en de ziektedruk verhoogt. Zo is op de boomgaardsite Talingweide in IJsselstein de waterspiegel zo aanhoudend hoog geweest dat volwassen bomen werden afgesloten en moesten worden verplaatst. Andere fruitteeltgebieden hebben te maken met vergelijkbare hoge waterstanden. Voor sommige van hen zijn ondiepe swales / wadi's geïnstalleerd om overtollig water tijdelijk op te slaan en te infiltreren, terwijl andere gebieden nog steeds geen haalbare oplossing hebben. Klimaatveranderingsprognoses wijzen op een toenemende trend van extreme neerslag (ECDE)voor de toekomst, waardoor de huidige omstandigheden verslechteren. Tegelijkertijd zorgen droge periodes en lokale droogtes voor stress bij bomen, verminderen ze de grootte en kwaliteit van fruit en bemoeilijken ze het aanplanten van jonge planten. Als gevolg van de klimaatverandering zullen naar verwachting ook de droogteomstandigheden veranderen, met een verwachte stijging van de werkelijke droogte-index tegen het einde van deze eeuw, vooral in het hoogste emissiescenario. De werkelijke ariditeitsindex zal naar verwachting ook stijgen. Kortom, “te veel” en “te weinig” water komt nu vaker voor en is minder voorspelbaar dan in het verleden, wat de bestaande beheersuitdagingen versterkt. 

Deze hydrologische schommelingen weerspiegelen een bredere verschuiving van voorheen stabielere weerpatronen naar frequentere extremen. Voor boomgaardbeheerders betekent dit een hogere jaar-op-jaar variabiliteit in opbrengsten en een verhoogd risico op boomafname. De algemene staat van de collectie weerspiegelt deze druk: bomen variëren van goede tot bevredigende tot onbevredigende omstandigheden, waarbij een deelverzameling al dood is en moet worden vervangen. Elk verlies vertegenwoordigt niet alleen een verminderde overkapping en productie, maar ook een tegenslag voor de genetische en culturele waarde van de collectie. 

Het behoud van een gevarieerde historische collectie vereist gespecialiseerde tuinbouw- en pomologische kennis, vooral onder veranderende klimaatomstandigheden. De specifieke deskundigheid op het gebied van erfgoed en boomgaarden met meerdere variëteiten is echter schaars en versnipperd, waardoor het moeilijker wordt om adaptieve maatregelen uit te voeren, zoals snoeien, het matchen van onderstammen en variëteiten, bodembeheer en geïntegreerde maatregelen voor waterbeheer.  

De fruitcollectie van IJsselstein is wettelijk eigendom van de gemeente IJsselstein ten zuiden van Utrecht. Historisch gezien werd het onderhoud beheerd door interne experts, wat zorgde voor specialistische kennis en continuïteit. In de afgelopen decennia zijn onderhoudstaken echter geleidelijk uitbesteed. Tegelijkertijd hebben verschillende onderaannemers op korte termijn het beheer van de site overgenomen. 

Kostengestuurde keuzes in contracteren hebben soms geleid tot een afname van specialistische expertise. Dit was van invloed op waardevolle praktijken die voorheen systematisch werden uitgevoerd, zoals bijvoorbeeld het monitoren op brandziektes. 

Op lokaal niveau worden onderhoud en bescherming geleid door de Nederlandse Boomwet (van toepassing op gemeentelijk niveau) en het Boombeheerplan IJsselstein 2020-2025. Dit plan is ontwikkeld door Tree-O-Logic en biedt gedetailleerde begeleiding voor boomgaardzorg.   

Het nationale beleid ter ondersteuning van deze werkzaamheden omvat de nationale strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering (NAS) en de nationale biodiversiteitsstrategie (NBS). Verwijzingen naar internationale kaders omvatten de EU-biodiversiteitsstrategie voor 2030 en het Internationaal Verdrag inzake plantgenetische hulpbronnen van de FAO. 

De bovengenoemde wetgeving en strategieën omvatten maatregelen voor de bestrijding van plagen en ziekten, zoals het verkennen van biologische bestrijding van plagen, precisiespuittechnologieën om het gebruik van pesticiden tot een minimum te beperken of het selecteren van plaagresistente fruitboomvariëteiten. Het beheer van de collectie draagt ook bij tot stedelijke koeling, waterinfiltratie en biodiversiteit, in samenhang met de EU-strategie voor groene infrastructuur en de EU-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering. 

Het hoofddoel van de aanpassingsmaatregelen, die in de stedelijke orchaerd van IJsselstein worden uitgevoerd, is het behoud en de versterking van de unieke fruitboomcollectie. Het omvat ongeveer 1.550 bomen en 500 espalier-kolombomen, die meer dan 800 variëteiten vertegenwoordigen (uit heel Europa en de VS), waarvan ongeveer 300 zeldzaam zijn of niet langer elders worden geteeld. Sommige bestaan als enkele overgebleven exemplaren, waardoor de collectie een waardevol reservoir van agrobiodiversiteit is. Aanpassingsmaatregelen zijn gericht op het voorkomen van genetische erosie door middel van entingsprogramma’s, het waarborgen van het voortbestaan op lange termijn van erfgoedboomgaarden en het versterken van hun rol voor de agrobiodiversiteit op het gebied van klimaatbestendigheid. Deze klimaatbestendige onderhoudspraktijken van fruitbomen zorgen voor de levering van ecosysteemdiensten zoals het opslaan van water, het verminderen van hittestress, het ondersteunen van de biodiversiteit en het bieden van recreatieve en educatieve waarde aan de gemeenschap. Het monitoren van boomprestaties onder droogte, hitte en overstromingen vormt ook de basis voor toekomstige voedselzekerheidsstrategieën. Deze doelstellingen sluiten aan bij de nationale en gemeentelijke klimaatadaptatiedoelstellingen, biodiversiteitsstrategieën en de ambities van de EU om genetische hulpbronnen te beschermen en groene stedelijke infrastructuur te verbeteren.

Om de vele uitdagingen aan te pakken die de IJsselsteinse fruitcollectie bedreigen, is een breed scala aan aanpassingsmaatregelen ontwikkeld en geïmplementeerd, waarbij praktisch boomgaardbeheer, kennisbescherming, monitoring van plantensoorten met behulp van digitale hulpmiddelen en betrokkenheid van de gemeenschap worden gecombineerd. Samen versterken deze acties de veerkracht van deze unieke collectie tegen klimaatextremen en zorgen ze ervoor dat de culturele, ecologische en sociale waarde ervan voor de toekomst behouden blijft.

Waterbeheer: Aangezien extreme klimatologische omstandigheden met een wisselend overschot en een tekort aan water het grootste risico vormen, is adaptief waterbeheer een prioriteit. Swales (“wadis”) zijn op verschillende boomgaardlocaties gebouwd om overtollig regenwater tijdelijk op te slaan en te infiltreren, waardoor schade als gevolg van steeds frequentere zware neerslag wordt beperkt. Tegelijkertijd onderzoeken monitoring- en onderzoeksactiviteiten hoe verschillende fruitboomvariëteiten reageren op droogte, overstromingen en hitte. Deze activiteiten helpen om de meest klimaatbestendige soorten te identificeren. Deze kennis begeleidt herbeplantings- en entingsstrategieën, waardoor de robuustheid van de verzameling op lange termijn in meerdere klimaatveranderingsscenario's wordt gewaarborgd.

Bescherming van de genetische diversiteit: De collectie IJsselstein omvat meer dan 2000 bomen (waarvan 1550 gewone fruitbomen, d.w.z. appel- en perenpruim) op 38 locaties. Ze vertegenwoordigen meer dan 800 variëteiten, waarvan er ongeveer 300 zeldzaam zijn of elders niet meer worden geteeld. Om genetische erosie te voorkomen, coördineert de NGO Klimaatnatuurlijk IJsselstein (KNIJ) een jaarlijks entingsprogramma met ongeveer 50 verschillende soorten die elk jaar worden geënt. Zowel hoogstam- als laagstambomen worden gepropageerd, waardoor back-uplijnen worden gecreëerd en de toekomst van wereldwijd unieke exemplaren wordt veiliggesteld. DNA-analyse is ook in voorbereiding om de genetische veiligheid van de collectie verder te waarborgen.

Onderhoud en langetermijneffecten: Snoei- en andere boomgaardonderhoudsmaatregelen worden regelmatig uitgevoerd in samenwerking met het bedrijf Pomona en lokale partners. Toch blijft de jonge boomsterfte hoog waar het planten werd gedaan zonder adequate bodemvoorbereiding of nazorg. Dit resulteert in een hoge behoefte aan continue expertise en langetermijnbeheer buiten de korte contracten van de conciërge. Uit de monitoring blijkt echter dat 69 % van de bomen naar verwachting meer dan 15 jaar zal leven, waardoor de continuïteit wordt gewaarborgd als de beheersaanbevelingen worden uitgevoerd.

Digitalisering en monitoring: Robuuste monitoring- en evaluatiesystemen liggen ten grondslag aan de aanpassingsmaatregelen. Sinds 2017 zijn alle bomen opnieuw uitgevonden en gekoppeld aan een op GIS gebaseerde fruitkaart, waarin foto’s, variëteitsinformatie, onderhoudsstatus en ecologische waarde zijn geïntegreerd. Met QR-codes hebben bezoekers en managers nu direct toegang tot deze informatie in het veld. Historische fruitbeelden werden gedigitaliseerd en onbekende variëteiten worden geïdentificeerd in samenwerking met Pomona en het Nederlands Fruit Netwerk (een initiatief om oude Nederlandse fruitvariëteiten te conserveren en te verzorgen als cultureel erfgoed).

De ecosysteemdiensten die door de fruitverzameling worden geleverd, zijn beoordeeld aan de hand van het “I-TreeEco”-model. Het model is ontworpen om gestandaardiseerde veldgegevens en lokale uurlijkse luchtvervuiling en meteorologische gegevens te gebruiken om de stedelijke bosstructuur, milieueffecten en waarde voor gemeenschappen te kwantificeren. Ecosysteemdiensten omvatten koolstofopslag, waterretentie en koelvoordelen. Samen met onderzoeksactiviteiten (bijvoorbeeld van Hall Larenstein, Wageningen University) levert de modellering wetenschappelijk bewijs van de waarden die door de boomgaard worden gegenereerd. De resultaten kunnen worden gebruikt voor het oriënteren van toekomstige plannings- en beheersmaatregelen.

Door traditionele enting en genetische beveiliging te combineren met moderne GIS-gebaseerde monitoring en burgerwetenschappelijke initiatieven, zijn de IJsselstein-maatregelen zowel robuust als flexibel. De maatregelen zijn bestand tegen onzekere klimaatscenario’s en staan ook open genoeg om beheerstrategieën aan te passen naarmate nieuwe gegevens uit monitoring- en onderzoeksactiviteiten en nieuwe klimaatprognoses naar voren komen. De integratie van ecosysteem-, culturele en sociale functies maakt van de boomgaardcollectie een levend laboratorium voor klimaatadaptatie in peri-urbane omgevingen, met lessen die relevant zijn in heel Europa.

Naast de bovengenoemde aanpassingsmaatregelen worden de volgende bewustmakings- en capaciteitsopbouwinitiatieven ondernomen:

Betrokkenheid en bewustmaking van de gemeenschap: Aanpassingsmaatregelen zijn ingebed in bredere gemeenschapsinitiatieven die sociale nevenvoordelen opleveren. Sinds 2013 zijn er jaarlijkse appelplukdagen, sapbereidings-, ciderproductie- en bakwedstrijden waarbij scholen, jeugdorganisaties en omwonenden betrokken zijn. Dit zorgt ervoor dat aanpassingsmaatregelen ook de voedselgeletterdheid en de banden met de gemeenschap versterken. Informatieborden (over fruitspalier, biodiversiteit, bestuivers en klimaatadaptatie) en begeleide wandelpaden maken de link tussen boomgaarden en klimaatverandering toegankelijk voor het grote publiek. Kunstprojecten, zoals bladdrukschilderijen en fotografietentoonstellingen, werden gebruikt om de zichtbaarheid en emotionele band met de collectie te vergroten. Deze brede betrokkenheid zorgt ervoor dat de maatregelen sociaal inclusief blijven en bevordert het rentmeesterschap op lange termijn.

Kennisoverdracht en governance: Om het bovenvermelde gebrek aan specialistische expertise en beleidsopvolging tegen te gaan, investeerden KNIJ en partners in het opbouwen en overdragen van kennis. Analyses van belanghebbenden en managementvisiestudies (2019-2021) vormden de basis voor de ontwikkeling van bovengenoemd alomvattend boombeheerplan. Samenwerking met universiteiten, middelbare scholen en lokale experts helpt boomgaardkennis en -beheer te verankeren in onderwijs en wetenschap. Hoewel de gemeenteraad niet altijd gevolg heeft gegeven aan aanbevelingen van deskundigen, hebben de lopende documentatie en bewustmakingscampagnes de druk op het politieke engagement vergroot. De fruitcollectie is nu erkend als drie officiële Nederlandse plantencollecties (appels, peren, hazelnoten), die deze formeel verbinden met nationale en EU-netwerken voor genetische hulpbronnen.

De IJsselstein-ervaring toont aan dat peri-urbane fruitcollecties kunnen functioneren als levende laboratoria voor aanpassing aan klimaatverandering, behoud van biodiversiteit en betrokkenheid van de gemeenschap.

Het beschermen en klimaatbestendig maken van de IJsselsteinse fruitboomcollectie is afhankelijk van een breed en samenwerkend netwerk van actoren. Deze variëren van grassroots-initiatieven en vrijwilligers tot deskundige beoefenaars, particuliere bedrijven, onderzoeksinstellingen en de gemeente als formele eigenaar van de bomen. 

De overheid is formeel verantwoordelijk voor de inzameling. De gemeente IJsselstein is eigenaar van de bomen en geeft opdracht aan aannemers voor hun zorg. Terwijl onderhoud wordt uitbesteed, werkt de gemeente steeds meer samen met lokale initiatieven zoals de NGO KNIJ om managementpraktijken af te stemmen op langetermijndoelen. De fruitcollectie is ook gekoppeld aan nationale kennisnetwerken over fruitbiodiversiteit, die expertise bieden voor de identificatie van soorten en genetische bescherming. 

Maatschappelijke organisaties en grassroots organisaties spelen een centrale rol. Het lokale initiatief KNIJ fungeert sinds 2017 als een belangrijke aanjager van het project, het initiëren en coördineren van activiteiten, het vergroten van het bewustzijn en het koppelen van omwonenden aan de boomgaarden. Deze laagdrempelige activiteiten stimuleren brede participatie en zorgen ervoor dat lokale gemeenschappen betrokken blijven. Inclusiviteit en billijkheid van de burgers staan centraal in de aanpak. Deelname is bewust laagdrempelig door activiteiten zoals openbare oogstdagen, schoolprojecten en gemeenschapsfestivals. Kwetsbare groepen, zoals jongeren en ouderen, worden opgenomen via lokale organisaties. Dit zorgt ervoor dat aanpassingsvoordelen toegankelijk zijn voor alle sociale groepen. 

Specialisten en bedrijven bieden de technische expertise die nodig is voor het onderhoud en de toekomstbestendigheid van de collectie. Professionele telers enten zeldzame variëteiten, milieuadviseurs bereiden biodiversiteits- en natuurwaardekaarten voor en GIS-specialisten houden de digitale fruitboomkaart bij. Deze experts lossen praktische uitdagingen op zoals snoeien, het monitoren van plagen en het verbeteren van het waterbeheer, zodat de verzameling zich kan aanpassen aan veranderende klimaatomstandigheden. 

Onderzoeksinstellingen dragen bij aan wetenschappelijke kennis en onafhankelijke evaluatie. Zo heeft de Hogeschool Van Hall Larenstein onderzoeksprojecten uitgevoerd naar stakeholderbetrokkenheid, ecosysteemdiensten en het potentieel van fruitbomen om zich aan te passen aan klimaatverandering. Burgerwetenschappelijke initiatieven hebben ook geholpen om de biodiversiteit in verband met de verzameling te documenteren en het publiek bewuster te maken. 

Kennisdragers en erfgoedactoren beschermen de historische waarde van de boomgaarden. De collectie IJsselstein is decennialang opgebouwd met variëteiten afkomstig uit heel Europa. Het behoud van dit levende culturele erfgoed om het verlies van het zeldzame genetische materiaal te voorkomen, vereist zorgvuldige enting, documentatie en samenwerking met nationale en regionale fruitnetwerken. 

Deelnameformulieren en -niveaus variëren van informatieverstrekking (websites, boeken, informatieborden, begeleide wandelingen) tot raadplegingen (stakeholderbijeenkomsten, het vastleggen van deskundig advies over beheersplannen), tot samenwerking (gezamenlijke programma’s voor enting, biodiversiteitsmonitoring en openbare evenementen). Langdurige betrokkenheid van vrijwilligers, professionele onderhoudscontracten en gestructureerde digitale monitoringtools zoals de GIS-fruitboomkaart tonen betrokkenheid.  

Succesfactoren

Het initiatief om de IJsselsteinse fruitcollectie veilig te stellen heeft geprofiteerd van een aantal doorslaggevende enablers.

• Maatschappelijk leiderschap en initiatief. De rol van Klimaatnatuurlijk IJsselstein (KNIJ) stond centraal. Door vrijwilligers, experts en scholen te mobiliseren, creëerde KNIJ een breed bewustzijn van de waarde van de collectie en hield het momentum in perioden waarin de betrokkenheid van de gemeente laag was. Hun consistente initiatief zorgde ervoor dat zeldzame rassen in stand werden gehouden door middel van entingsprogramma’s en dat het verband met de aanpassing aan de klimaatverandering werd benadrukt.

• Communautair leren en onderwijs. Succes hangt ook samen met het brede scala aan educatieve en culturele activiteiten rond de boomgaarden. Deze omvatten begeleide wandelingen, fruitplukdagen, kunstprojecten en samenwerkingen op school. Deze activiteiten hebben niet alleen de waardering van het publiek voor de boomgaarden ondersteund, maar ook het langetermijnleren over biodiversiteit en klimaatbestendigheid over de generaties heen ingebed. Deze sociale verankering heeft de legitimiteit en de publieke steun voor voortgezette investeringen versterkt.

• Innovatieve digitale tools. De ontwikkeling van de GIS-gebaseerde fruitkaart, waarin inventarissen, foto's en monitoringgegevens zijn geïntegreerd, is een technisch succes geweest. Het maakt het mogelijk om meer dan 1500 en 500 kolombomen op 38 locaties systematisch te volgen en is een belangrijk instrument geworden voor het monitoren van de gezondheid van bomen, onderhoudsplanning en het vergroten van de transparantie voor zowel professionals als het bredere publiek.

• Wetenschappelijke samenwerking. Partnerschappen met van Hall Larenstein University of Applied Sciences, Wageningen University en Pomona-specialisten verbeterden de kennisoverdracht, ondersteunden beoordelingen van ecosysteemdiensten (bijvoorbeeldITREE)en koppelden het lokale project aan nationale en internationale onderzoeksagenda's over biodiversiteit en aanpassing aan klimaatverandering.

Samen hebben deze factoren een unieke mix van bottom-up initiatief, technische innovatie en brede sociale participatie gecreëerd. Ze waren van cruciaal belang voor de veerkracht van het project, ondanks institutionele en financiële uitdagingen. De combinatie van burgerinitiatief, digitale monitoring en entingsprogramma’s zou kunnen worden herhaald in andere gemeenten met erfgoed- of gemeenschapsboomgaarden. Replicatie hangt echter af van het aanpakken van de vastgestelde beperkende factoren: het veiligstellen van langetermijnfinanciering, het waarborgen van politieke betrokkenheid en het verankeren van specialistische kennis in bestuursstructuren. Verschillende elementen, zoals de op GIS gebaseerde fruitkaart, entprotocollen en onderwijsprogramma's, bieden reeds reproduceerbare modellen die kunnen worden toegepast in andere Europese steden die met soortgelijke uitdagingen worden geconfronteerd.

Beperkende factoren

Ondanks deze successen blijven verschillende belemmeringen het volledige potentieel van de aanpassingsmaatregelen belemmeren.

• economische beperkingen. Financiering voor boomgaardzorg blijft op korte termijn en versnipperd, vaak georganiseerd via contracten voor beperkte zorgverleners die niet overeenkomen met de lange termijn die nodig is voor boomgaarden. Als gevolg hiervan varieert de onderhoudskwaliteit, is de jonge boomsterfte hoog en worden langetermijninvesteringen zoals bodemverbetering of systematische herbeplanting soms vertraagd.

• Bestuur en politieke factoren. Politieke steun op gemeentelijk niveau was inconsistent. Een hoog verloop onder raadsleden en ambtenaren, in combinatie met een beperkte kennisoverdracht, heeft de continuïteit verminderd. In sommige gevallen werd de belangrijke collectie fruit op ecologisch en cultureel gebied beschouwd als een “niet-essentiële” begrotingspost. Dientengevolge werden budgetten voor proactieve zorg- en aanpassingsmaatregelen vaak gedeprioriteerd. Het bestaan van een professioneel boombeheerplan, ontwikkeld door deskundigen, illustreert deze lacune: hoewel het technisch verantwoord is, is het nog niet volledig goedgekeurd of uitgevoerd door de gemeente. Maatregelen zoals selectieve verplaatsing, strategische herbeplanting en locatiespecifieke waterinterventies konden niet worden gerealiseerd.

• Technische expertise. De specialistische kennis over erfgoedfruitvariëteiten en passend boomgaardbeheer is beperkt en niet altijd beschikbaar wanneer dat nodig is. Kortetermijncontracten ontmoedigen capaciteitsopbouw op lange termijn, terwijl lacunes in de deskundigheid de doeltreffendheid van aanplant en nazorg verminderen.

• Complexiteit van gemeentelijke implementatie. Met meer dan 2.000 fruitbomen, verspreid over 38 locaties, is de beheerstaak complex. Het coördineren van onderhouds-, watermaatregelen, openbaar gebruik en biodiversiteitsdoelstellingen vereist geïntegreerde planningscapaciteit, die gemeenten vaak missen onder de huidige beperkingen op het gebied van hulpbronnen.

• Sociale en institutionele uitdagingen. Hoewel de overheidssteun over het algemeen sterk is, kunnen concurrerende prioriteiten inzake stedelijk grondgebruik, verschillende percepties van de waarde van de boomgaarden en een beperkte afstemming op de gemeentelijke aanpassingsprioriteiten de structurele integratie in het langetermijnbeleid belemmeren. Het verankeren van de bescherming van de collectie in gemeentelijke aanbestedings-, governance- en beleidskaders is van cruciaal belang voor succes op lange termijn en zorgt ervoor dat de waarde ervan als cultureel erfgoed en een instrument voor aanpassing aan de klimaatverandering behouden blijft.

Samen vormen deze beperkende factoren een versterkende lus: door het klimaat veroorzaakte waterextremen verzwakken bomen; kennis- en financieringstekorten beperken tijdige adaptieve zorg; korte aanbestedingscycli en het loskoppelen van beleidspraktijken vertragen structurele oplossingen; en boomverliezen verminderen vervolgens de veerkracht en de publieke waarde van de collectie. 

Kosten en financiering Het 
beschermen van de IJsselsteinse fruitboomcollectie vereist terugkerende investeringen op drie gebieden:

• Onderhoud van bomen – jaarlijkse snoei, bewaking van plagen en vervanging van zieke of dode bomen.

• Inzamelingsonderhoud – enten en planten om de genetische diversiteit te behouden en de continuïteit op lange termijn te waarborgen.

• Digitale onderhoudsondersteuning – actualisering en exploitatie van de GIS-fruitboomkaart, die de basis vormt voor monitoring en beheer.

Volgens het boombeheerplan 2021-2025 bedragen de basiskosten voor snoeien en routineonderhoud ongeveer 41 000 EUR per jaar (voornamelijk snoeien van appelen, peren en kolombomen). De extra kosten voor herbeplanting, bodemverbetering, gerichte snoei van minder gangbare soorten en digitale onderhoudssteun variëren per jaar, wat betekent dat de totale jaarlijkse kosten deze basislijn regelmatig overschrijden. Het enten en herbeplanten kan worden geraamd op 10 000 à 20 000 EUR. Digitale onderhoudsondersteuning kost ongeveer € 5.000 per jaar.

Deze uitgaven worden voornamelijk gefinancierd door de gemeente IJsselstein, met bijdragen van lokale initiatieven (bijv. vrijwilligerswerk gecoördineerd door KNIJ) en incidentele projectmatige financiering. Hoewel uitbesteding via kortlopende aanbestedingen de kosten kan verlagen, dreigt deze aanpak de kwaliteit en continuïteit te ondermijnen. Hoewel uitbesteding via kortlopende aanbestedingen de begrotingen onder druk heeft gehouden, blijft de totale investering bescheiden in vergelijking met de aanzienlijke voordelen van de boomgaard. 

Kortetermijncontracten en onvoldoende specialistische expertise kunnen leiden tot een hogere jonge boomsterfte en gemiste kansen voor aanpassing aan de klimaatverandering. In vergelijking met de gekwantificeerde voordelen — waaronder een jaarlijkse waarde van de ecosysteemdiensten van meer dan 10 000 EUR en een structurele activawaarde van 1,43 miljoen EUR — is de basisinvestering van ongeveer 41 000 EUR + per jaar echter zeer kosteneffectief. 

In 
de i-Tree Eco-beoordeling van 2020 werden meerdere ecosysteemdiensten gekwantificeerd die werden geleverd door de 2.096 bomen van de collectie:

• Koolstofopslag: 189 ton (€ 20.800 waarde).

• Jaarlijkse koolstofvastlegging: 11,9 ton (€1.310 per jaar).

• Verwijdering van luchtverontreiniging: 143 kg/jaar (€ 8.230 per jaar).

• Zuurstofproductie: 31,7 ton/jaar.

• Beheer van stormwater: 327 m3 vermeden jaarlijkse afvloeiing (€ 623 per jaar).

• Totale economische waarde van het gebied (monetaire waarde van het natuurlijk kapitaal): 1,43 miljoen euro (vervangingskosten).

Deze diensten ondersteunen rechtstreeks de aanpassing aan de klimaatverandering door overstromingsrisico's te verminderen, lokale koeling te bieden en de luchtkwaliteit in steden te verbeteren. Tegelijkertijd dragen zij bij tot de beperking van de klimaatverandering door middel van koolstofopslag en -vastlegging.

De 
boomgaarden behouden meer dan 800 fruitsoorten, waaronder meer dan 300 zeldzame. Die variëteiten bieden een levende genetische bibliotheek voor toekomstige voedselzekerheid. Community-evenementen zoals een Apple Picking Day, entworkshops en begeleide fruitwandelingen creëren mogelijkheden voor recreatie, onderwijs en sociale verbinding. De activiteiten moeten toegankelijk zijn en ervoor zorgen dat ook kinderen, ouderen en kwetsbare groepen deelnemen. De boomgaarden bevinden zich in openbare groenzones over IJsselstein. Ze maken aanpassingsuitkeringen gelijkelijk toegankelijk voor alle inwoners, ongeacht inkomen of sociale achtergrond. De boomgaarden bieden ook schaduwrijke recreatiegebieden, waardoor de klimaatbestendigheid voor stedelijke bewoners zonder privétuinen wordt verbeterd. Lokaal geoogst fruit wordt verwerkt tot sap, cider en jam, waarbij aanpassingsmaatregelen worden gekoppeld aan lokale voedselveerkracht en cultureel erfgoed.

Naast 
de vermeden milieukosten creëert de collectie economische waarde:

• Toekomstbestendig maken door behoud van zeldzame fruitvariëteiten die onder veranderende klimaatomstandigheden economisch belangrijk kunnen blijken.

• Versterking van de lokale economie door middel van ecotoerisme, evenementen en kleinschalige fruitverwerking.

• Kostenbesparingen door het verminderen van de risico's op stormwaterschade en het verbeteren van de volksgezondheid door schonere lucht.

• Vastgoedwaardewinsten als groene infrastructuur worden geassocieerd met hogere vastgoedwaarden.

• Bevordering van duurzaamheid en veerkracht op lange termijn door het bevorderen van een evenwicht tussen economische groei en milieubescherming.

Het onderhouden van de boomverzameling is een continue taak. Het waarborgen van gezonde boomcollecties vereist een 10-jarige visie die de planning, voorbereiding en uitvoering van de maatregelen omvat. Grafting programma's vereisen ongeveer 3 jaar, met inbegrip van snijden, enten en plantengroei.

Alle maatregelen om de fruitverzameling op lange termijn te behouden, hebben een onbepaalde levensduur. Een hoge stam fruitboom heeft ongeveer 80-100 jaar onderhoud nodig, terwijl een lage stam espalier kolom boom ongeveer 40 jaar nodig heeft voor zijn volledige ontwikkeling.

NGO Klimaatnatuurlijk IJsselstein (KNIJ)

fruit@knij.nl