Συντελεστής βιοτόπων Βερολίνου — Εφαρμογή κατευθυντήριων γραμμών που συμβάλλουν στον έλεγχο της θερμοκρασίας και της απορροής

Το κλίμα του Βερολίνου είναι εύκρατο, με σημαντικό φαινόμενο αστικής θερμικής νησίδας, το οποίο μπορεί να αυξήσει τη θερμοκρασία έως και 4 °C σε σχέση με τις γύρω περιοχές. Ενώ υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα σχετικά με τις ακριβείς επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην πόλη, τα σενάρια δείχνουν ότι οι θερμοκρασίες θα είναι υψηλότερες, τα ακραία καιρικά φαινόμενα όπως οι καύσωνες και οι έντονες βροχοπτώσεις και οι καταιγίδες θα είναι συχνότερες, η ατμοσφαιρική ρύπανση θα αυξηθεί και θα υπάρξει έλλειψη νερού (το τελευταίο παρά τις εκτεταμένες πηγές γλυκού νερού στην πόλη, λόγω μεγαλύτερων, ξηρότερων περιόδων χωρίς βροχοπτώσεις, αυξημένης κατανάλωσης νερού και εκτροπής του νερού περαιτέρω ανάντη). Ειδικότερα, η συχνότητα των κυμάτων καύσωνα αναμένεται να αυξηθεί ως αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής, σε έως και 2 συμβάντα ανά 33 έτη το 2050 και έως 12 συμβάντα κάθε 33 έτη έως το τέλος του αιώνα στο πλαίσιο του RCP 8.5 (Climate Adapt, Urban Adaptation Map Viewer). Αυτές οι αλλαγές στο κλίμα αναμένεται να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στον πληθυσμό, ειδικά αν ληφθεί υπόψη ότι το κέντρο της πόλης του Βερολίνου χαρακτηρίζεται από υψηλή πυκνότητα κατασκευών. Οι αστικές περιοχές που χρησιμοποιούνται εντατικά επηρεάζονται από:

• Υψηλό βαθμό στεγανοποίησης του εδάφους, λόγω της αύξησης των δομημένων περιοχών και των αδιαπέραστων επιφανειών·
• Ανεπαρκής αναπλήρωση των υπόγειων υδάτων, λόγω της ταχείας απορροής των βροχοπτώσεων στο αποχετευτικό σύστημα·
• Υπερβολική θέρμανση και έλλειψη υγρασίας.
• Συνεχής μείωση της βιοποικιλότητας, λόγω της περιορισμένης επέκτασης του χώρου πρασίνου.

Το BAF συμβάλλει στους ακόλουθους στόχους προσαρμογής και ποιότητας του περιβάλλοντος:

• Διαφύλαξη και βελτίωση του μικροκλίματος και της ποιότητας του αέρα, μείωση του φαινομένου της αστικής θερμικής νησίδας και, ως εκ τούτου, μείωση της ευπάθειας στους καύσωνες·
• Διατήρηση και ενίσχυση των λειτουργιών του εδάφους και της ισορροπίας των υδάτων, μείωση της ευπάθειας σε ακραία φαινόμενα βροχόπτωσης και σχετικές απορροές.
• Δημιουργία και βελτίωση της ποιότητας των οικοτόπων για τα φυτά και τα ζώα·
• Βελτίωση του οικιστικού περιβάλλοντος.

Ο συντελεστής βιοτόπων ορίζει ότι η ανάπτυξη νέων κτιρίων απαιτεί ένα ποσοστό της περιοχής να παραμείνει ως χώρος πρασίνου. Το BAF παρέχει στους προγραμματιστές, τους αρχιτέκτονες και τους σχεδιαστές σαφείς αλλά ευέλικτες κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με το τμήμα του οικοπέδου που πρέπει να φυτευτεί ή να παρέχει άλλες λειτουργίες χώρων πρασίνου όσον αφορά: βελτίωση του μικροκλίματος, της αστικής ψύξης, της βιώσιμης αποστράγγισης, της βελτίωσης των φυσικών οικοτόπων και της βελτίωσης της ποιότητας του οικιστικού περιβάλλοντος. Οι ειδικές λύσεις που εφαρμόζονται στο BAF περιλαμβάνουν: τον οικολογικό προσανατολισμό των λειτουργικών χώρων (π.χ. υπόστεγα ποδηλάτου ή κάδων)· II) φύτευση δένδρων και θάμνων ή, σε μικρότερες περιοχές, αναρριχώμενων φυτών για τη δημιουργία πράσινων τοιχωμάτων· III) εισαγωγή πράσινων στεγών· IV) πλακόστρωση που περιορίζεται στις κύριες οδούς και χρήση διαπερατών επιφανειών αλλού.

Τα μέτρα αυτά μειώνουν τις ροές ακτινοβολίας, παρέχουν σκιά, παρέχουν ψυκτική επίδραση εντός και εκτός των κτιρίων, βελτιώνουν την ποιότητα του αέρα και του νερού και βελτιώνουν την ορθή διαχείριση της απορροής ομβρίων υδάτων. Η αντοχή της έννοιας BAF είναι ότι επιτρέπει την ευελιξία του σχεδιασμού του χώρου: ο κύριος του έργου μπορεί να αποφασίσει ποια μέτρα για τον χώρο πρασίνου θα εφαρμοστούν και πού, εφόσον επιτευχθεί ο απαιτούμενος λόγος πρασίνου.

Ο τύπος BAF υπολογίζει το ποσοστό μιας περιοχής που πρέπει να είναι χώρος πρασίνου: BAF = Οικολογικά Αποτελεσματικές Επιφανειακές Περιοχές/Σύνολο Χερσαίων Περιοχών. Οι στόχοι BAF εξαρτώνται από τις συγκεκριμένες χρήσεις μιας περιοχής. Οι οικολογικά αποτελεσματικές επιφανειακές περιοχές είναι ένα σταθμισμένο άθροισμα των περιοχών που ανήκουν στις διάφορες κατηγορίες που προβλέπονται στο μέτρο, όπου οι συντελεστές στάθμισης αποτυπώνουν τις διαφορετικές «οικολογικές τιμές» αυτών των κατηγοριών. Διαφορετικοί τύποι χώρων πρασίνου σταθμίζονται με διαφορετικό τρόπο ανάλογα με αυτές τις «οικολογικές τιμές», οι οποίες βασίζονται στην ικανότητα εξατμισοδιαπνοής, τη διαπερατότητα, τη δυνατότητα αποθήκευσης όμβριων υδάτων, τη σχέση με τη λειτουργία του εδάφους και την παροχή ενδιαιτημάτων για φυτά και ζώα. Για παράδειγμα, ο συντελεστής στάθμισης μιας σφραγισμένης επιφάνειας ασφάλτου είναι 0· αυτή των εκτεταμένων πράσινων στεγών είναι 0,5· αυτή των επιφανειών με βλάστηση που συνδέεται με το έδαφος κάτω είναι 1. Οι κατοικημένοι και οι δημόσιοι χώροι πρέπει να επιτύχουν στόχο BAF 0,6 ενώ οι εμπορικοί, επιχειρηματικοί και διοικητικοί τομείς καλούνται να επιτύχουν χαμηλότερο στόχο 0,3.

Από τον Δεκέμβριο του 2019, οι προβλεπόμενοι συντελεστές στάθμισης για το κάθετο πράσινο και τον οικολογικό προσανατολισμό στεγών έχουν υποστεί τις ακόλουθες βελτιώσεις: κάθετο πράσινο χωρίς σύνδεση με το έδαφος: 0,7 ανά m², εκτεταμένος οικολογικός προσανατολισμός στεγών: 0,5 ανά m², ημιεντατικός οικολογικός προσανατολισμός στεγών: 0,7 ανά m², εντατικός οικολογικός προσανατολισμός στεγών: 0,8 ανά m². Οι προγραμματιστές μπορούν έτσι να χρησιμοποιήσουν ένα ευρύ φάσμα επιλογών που συνδυάζουν διαφορετικές περιοχές με διαφορετικούς τύπους επιφανειών για την επίτευξη των απαιτούμενων προτύπων.

Το Biotope Area Factor δημιουργήθηκε για τις εσωτερικές πόλεις του Βερολίνου από έναν μεγάλο αριθμό εμπειρογνωμόνων που συμφώνησαν για το απαραίτητο ποσοστό των χώρων πρασίνου για διαφορετικούς τύπους ανάπτυξης, με βάση τη διάταξη των κτιρίων. Η δημόσια διαβούλευση θεωρούνταν ανέκαθεν εξαιρετικά σημαντική για τον σχεδιασμό τοπίου στη Γερμανία. Το πρόγραμμα τοπίων αποτέλεσε αντικείμενο εκτεταμένης διαδικασίας δημόσιας διαβούλευσης το 1986 στο πλαίσιο στοχευμένης διαβούλευσης με τίτλο «Berlin hat Pläne (το Βερολίνο έχει σχέδια)». Η δεύτερη δημόσια διαβούλευση για το πρόγραμμα πραγματοποιήθηκε το 1993, αρκετά χρόνια μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, και το σχέδιο εγκρίθηκε τελικά το 1994. Η BAF καθιερώθηκε σε σχέδια τοπίου ως διάταγμα. Στο πλαίσιο των ανωτέρω διαδικασιών, οι δημόσιοι οργανισμοί και οι περιβαλλοντικοί οργανισμοί θα μπορούσαν να συμμετάσχουν στην ανάπτυξή του. Επιπλέον, ήταν υποχρεωτική η δημόσια προβολή της διαδικασίας όχι μόνο για τους κατοίκους της συγκεκριμένης περιοχής, αλλά και για το σύνολο του Βερολίνου. Παρόλο που υπήρχε η δυνατότητα συμμετοχής των ενδιαφερόμενων μερών, δεν πραγματοποιήθηκε άμεση προσέγγιση και, ως εκ τούτου, η συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών διέφερε ανάλογα με την περίπτωση. Οι συμμετέχοντες συμπεριλάμβαναν την τοπική κοινότητα, τη δημόσια διοίκηση και περιβαλλοντικές ΜΚΟ.

Η χρήση των κανονισμών έχει αποδειχθεί αποτελεσματικό μέσο για την αύξηση της πράσινης κάλυψης στο κέντρο της πόλης του Βερολίνου, καθώς κάθε νέα ανάπτυξη πρέπει να συμμορφώνεται με τους στόχους της BAF. Η ευελιξία της προσέγγισης παρέχει σημαντικά πλεονεκτήματα. Οι προγραμματιστές μπορούν να επιλέξουν ανάμεσα σε μια σειρά από διαφορετικές επιλογές για τον οικολογικό προσανατολισμό ή τη δημιουργία διαπερατών επιφανειών και να επιλέξουν εκείνες που είναι οι πιο ευεργετικές και αποτελεσματικές για τους ίδιους και τους χρήστες της ανάπτυξης. Η συνεργασία μεταξύ των τμημάτων χωροταξικού σχεδιασμού και χωροταξίας του Βερολίνου εξασφάλισε ότι τα δύο μέσα σχεδιασμού που βρίσκονται στο επίκεντρο της υλοποίησης της BAF λειτουργούν με συντονισμένο τρόπο. Ένας άλλος παράγοντας που συμβάλλει σαφώς στην επιτυχία του είναι ότι τα μέτρα συμβάλλουν εμφανώς στην ανάπτυξη ενός καλύτερου περιβάλλοντος στο κέντρο της πόλης.

Η BAF είναι υποχρεωτική μόνο σε περιοχές όπου υπάρχουν νομικώς δεσμευτικά σχέδια τοπίου (16 % του Βερολίνου σε 21 διακριτές περιοχές). Εκτός των περιοχών αυτών, το BAF είναι εθελοντικό και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κατευθυντήρια γραμμή για την ενθάρρυνση της ενσωμάτωσης περιβαλλοντικών μέτρων όταν προτείνονται αλλαγές στις υφιστάμενες κτιριακές δομές. Λόγω της απλότητάς του και της αυξανόμενης ευαισθητοποίησης σε περιβαλλοντικά ζητήματα, οι αρχιτέκτονες, οι οικοδόμοι και οι ιδιοκτήτες ακινήτων τείνουν να χρησιμοποιούν το BAF, το οποίο αποτελεί ένδειξη της επιτυχίας του. Ωστόσο, το γεγονός ότι η BAF είναι εθελοντική εκτός των περιοχών που καλύπτονται από σχέδια τοπίου δυσχεραίνει τις εικασίες σχετικά με τις πραγματικές δυνατότητές της για εφαρμογή. Η συζήτηση με έναν από τους τοπικούς υπεύθυνους επικοινωνίας τόνισε ότι «σε ορισμένες περιοχές η διατήρηση της φύσης έχει μεγαλύτερη αξία από ό, τι σε άλλες, και έτσι ορισμένοι τοπικοί διαχειριστές είναι πιο επιτυχημένοι στο να πείσουν τους κατασκευαστές να την εφαρμόσουν. Μερικές φορές οι ίδιοι οι οικοδόμοι ενδιαφέρονται να κάνουν το έργο τους «πιο πράσινο» και πιο βιώσιμο. Σε ορισμένες περιοχές, οι οικοδόμοι πρέπει να κερδίσουν την αποδοχή των κατοίκων, και η BAF μπορεί να βοηθήσει. Έτσι, η υλοποίηση του BAF εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, κυρίως από την ενεργό επικοινωνία των φορέων στις συνοικίες και την περιβαλλοντική συνείδηση των κατοίκων.

Το κόστος των μέτρων που επιλέγονται βάσει του BAF απορροφάται στο κόστος κατασκευής. Εάν οι ιδιοκτήτες κτιρίων αντιμετωπίζουν δυσανάλογα υψηλές δαπάνες, συνήθως ζητούν ελάφρυνση της BAF, η οποία είναι γενικά εγκεκριμένη. Δεν πραγματοποιήθηκε συνολική αξιολόγηση των δαπανών λόγω έλλειψης προσωπικού.

Τα οφέλη που παρατηρήθηκαν μέχρι στιγμής περιλαμβάνουν τη βελτίωση του οικιστικού περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής, καθώς και την αύξηση της αποτελεσματικής περιοχής για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας μέσω της αποκατάστασης των οικολογικών εσωτερικών αυλών και των μπροστινών κήπων. Άλλα οφέλη, όπως η μειωμένη ευπάθεια σε καύσωνες και σε ακραίες συνθήκες που σχετίζονται με το νερό, αναμένονται, αλλά δεν έχουν ακόμη ποσοτικοποιηθεί.

Στο Βερολίνο, η BAF μπορεί να καθιερωθεί κυρίως στα Τοπικά Σχέδια ως παράμετρος περιβαλλοντικού σχεδιασμού. Το BAF εφαρμόζεται σε περιοχές όπου υπάρχουν νομικώς δεσμευτικά σχέδια τοπίων. Οι εγγενείς νομικά δεσμευτικές ρυθμίσεις βρίσκονται στο «Handbuch der Berliner Landschaftspläne» (Εγχειρίδιο σχεδίων τοπίου του Βερολίνου). Εκτός των περιοχών αυτών, το BAF είναι εθελοντικό· μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κατευθυντήρια γραμμή για την ενθάρρυνση της ενσωμάτωσης περιβαλλοντικών μέτρων όταν προτείνονται αλλαγές στις υφιστάμενες κτιριακές δομές.

Η επέκταση της υποχρεωτικής BAF, μολονότι συζητείται σε πολιτικό επίπεδο, ενδέχεται να μην είναι εφικτή προς το παρόν, λόγω νομικών και τεχνικών εμποδίων. Στην πράξη, δεν υπάρχει νομική βάση για τη νομική επιβολή της BAF. Ειδικότερα, η επιβολή του BAF πρέπει να ενσωματωθεί σε σχέδιο χωροταξίας και, στο πλαίσιο αυτό, η επιβολή υπόκειται στην απαίτηση μη πρόκλησης εμπορικής ζημίας, πράγμα που συνεπάγεται ότι υπερισχύουν οικονομικές εκτιμήσεις. Επιπλέον, η BAF δεν μπορεί να οριστεί για ολόκληρη την περιοχή της πόλης, διότι κάθε περιοχή του Βερολίνου έχει τη δική της πολεοδομική αρχή. Έτσι, η πραγματική εφαρμογή του BAF ποικίλλει μεταξύ των περιφερειών, ανάλογα με την ευαισθησία των σχετικών φορέων σε περιβαλλοντικά ζητήματα και την ενεργό επικοινωνία των οργανισμών στις περιφέρειες.

Η εφαρμογή της BAF ξεκίνησε το 1994 και βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη.

Πάνω από 50 χρόνια, ανάλογα με τις συγκεκριμένες δράσεις και τις δραστηριότητες διαχείρισης.

Sabine Kopetzki
Senatsverwaltung für Umwelt, Verkehr und Klimaschutz
Stadt und Freiraumplanung
Am Köllnischen Park 3, 10179 Berlin
E-mail: sabine.kopetzki@senuvk.berlin.de 

Sebastian Hausmann
Senatsverwaltung für Umwelt, Verkehr und Klimaschutz
Abteilung III - Klimaschutz, Naturschutz und Stadtgrün
Stellenzeichen III B 1-4, Raum 222
Am Köllnischen Park 3 / 10179 Berlin
E-mail: sebastian.hausmann@senuvk.berlin.de 

Πράσινη και Γαλάζια Διαστημική Προσαρμογή για τις αστικές περιοχές και τις οικολογικές πόλεις (GRaBS) και Senatsverwaltung für Umwelt, Verkehr und Klimaschutz (Βερολίνο)