Έλεγχος της δηλητηρίασης ciguatera στις Κανάριες Νήσους της Ισπανίας

Η δηλητηρίαση από Ciguatera (CP) προκαλείται από την κατανάλωση ψαριών που έχουν συσσωρεύσει σιγουατοξίνες μέσω της τροφικής αλυσίδας λόγω της παρουσίας ορισμένων τοξικών μικροφυκών (Gambierdiscus spp. και Fukuyoa spp.). Οι παραδοσιακές ενδημικές περιοχές για τα σιγουατοξικά ψάρια περιλαμβάνουν περιοχές της Καραϊβικής Θάλασσας και του Ειρηνικού και του Ινδικού Ωκεανού. Τα είδη ψαριών που συνδέονται συχνότερα με περιπτώσεις ciguatera περιλαμβάνουν barracuda, grouper, amberjack, red snapper, moray χέλι, γουρούνι, σκουμπρί, χειρούργο και παπαγάλο.

Στην Ευρώπη, τα Gambierdiscus και Fukuyoa spp βρίσκονται στα ισπανικά και πορτογαλικά νησιά του Ατλαντικού, καθώς και σε αρκετά νησιά της Μεσογείου, όπως η Κρήτη, η Κύπρος και οι Βαλεαρίδες, σύμφωνα με το πρόγραμμα Eurocigua (2016-2021), το οποίο συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων και την Ισπανική Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (AESAN). Στο πλαίσιο του πρωτοκόλλου CTX που αναπτύχθηκε από τη Γενική Διεύθυνση Αλιείας των Καναρίων Νήσων, το 13 % των 8.828 αλιευμάτων που αλιεύθηκαν στις Καναρίους Νήσους από τον τομέα της επαγγελματικής αλιείας βρέθηκαν θετικά για CTX και διατέθηκαν από εγκεκριμένους μεταποιητές (ΓΔ Αλιείας, μη δημοσιευμένα δεδομένα).

Οι σιγουατοξίνες δεν καταστρέφονται με το μαγείρεμα ή την κατάψυξη των ψαριών. Επιπλέον, οι τοξίνες είναι άχρωμες, άοσμες και άγευστες, γεγονός που καθιστά αδύνατη την ανίχνευσή τους κατά τη διάρκεια του φαγητού. Τα συμπτώματα της CP μπορεί να περιλαμβάνουν ναυτία, έμετο, διάρροια, κοιλιακές κράμπες, αίσθηση καψίματος των χειλιών, της γλώσσας και των άκρων (επίσης ως απάντηση σε ψυχρό ερέθισμα), μια μεταλλική γεύση στο στόμα, πόνο στις αρθρώσεις και τους μυς, κνησμό στο δέρμα, μυϊκή αδυναμία, θολή όραση, επώδυνη συνουσία, χαμηλή αρτηριακή πίεση και αργό καρδιακό ρυθμό. Τα νευρολογικά συμπτώματα συνήθως υποχωρούν μέσα σε λίγες εβδομάδες, αν και ορισμένα συμπτώματα μπορεί να διαρκέσουν για μήνες. Ενώ η CP είναι σπάνια θανατηφόρα, σοβαρές περιπτώσεις μπορεί να οδηγήσουν σε θάνατο (ECDC, 2021).

Ενώ οι εστίες δηλητηρίασης από ciguatera στις χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης έχουν συνδεθεί με την κατανάλωση εισαγόμενων ψαριών, αναφέρθηκαν αυτόχθονες εστίες στις Καναρίους Νήσους και τη Μαδέρα. Στις Καναρίους Νήσους, 22 αυτόχθονες εστίες σημειώθηκαν μεταξύ 2008-2023, με 129 άτομα να έχουν προσβληθεί.

Κάτω από το μεταβαλλόμενο κλίμα, οι θερμοκρασίες στην επιφάνεια της θάλασσας προβλέπεται να αυξηθούν κατά 0,4 — 1,4 βαθμούς Κελσίου μέχρι τα μέσα του 21ου αιώνα. Αυτό είναι πιθανό να αυξήσει τους ρυθμούς ανάπτυξης των τοξικών μικροφυκών, με αποτέλεσμα την αύξηση της πυκνότητας του πληθυσμού. Αναμένονται επίσης επεκτάσεις εύρους αρκετών βαθμών γεωγραφικού πλάτους, όπου πληρούνται οι ειδικές ανά είδος απαιτήσεις ενδιαιτημάτων (π.χ. θερμοκρασία, κατάλληλο υπόστρωμα, χαμηλές αναταράξεις, φως, αλατότητα, pH) (tester et al., 2020). Το 2017, ο Gambierdiscus εντοπίστηκε για πρώτη φορά στις Βαλεαρίδες Νήσους, επιβεβαιώνοντας την παρουσία αυτών των τοξικών μικροφυκών στη δυτική Μεσόγειο Θάλασσα (Diogène et al., 2021). Η αυξανόμενη πυκνότητα και το εύρος των τοξικών μικροφυκών μπορεί να σημαίνει ότι η CP είναι πιο διαδεδομένη στην Ευρώπη στο μέλλον.

Στόχος των πρωτοβουλιών που υλοποιούνται στις Καναρίους Νήσους είναι η μείωση του αριθμού των κρουσμάτων δηλητηρίασης ciguatera και ο περιορισμός του κινδύνου εμφάνισης εστιών.

Υλοποιήθηκαν δύο κύριες δράσεις για τον περιορισμό του κινδύνου δηλητηρίασης από ciguatera στις Καναρίους Νήσους: παρακολούθηση της παρουσίας σιγουατοξινών σε ορισμένα ψάρια και συμπεριλαμβανομένης της δηλητηρίασης από ciguatera ως ασθένεια που πρέπει να δηλωθεί.

1) Έλεγχος των αλιευμάτων για τις σιγουατοξίνες στην αλιεία

Από τον Ιούνιο του 2009, η Γενική Διεύθυνση Αλιείας της κυβέρνησης των Καναρίων Νήσων εφαρμόζει πρωτόκολλο για τον προσδιορισμό της παρουσίας ή της απουσίας σιγουατοξίνης σε ορισμένα είδη που υπερβαίνουν ένα δεδομένο βάρος, προτού πωληθεί. Το πρωτόκολλο αυτό, που επισυνάπτεται, είναι υποχρεωτικό για τον τομέα της επαγγελματικής αλιείας μικρής κλίμακας (νωπά ψάρια) των Καναρίων Νήσων. Οι ερασιτέχνες αλιείς ενημερώνονται για τη CP και την ύπαρξη αυτού του πρωτοκόλλου (είδη και βάρη). Ενθαρρύνονται αλλά δεν υποχρεούνται να εφαρμόζουν το πρωτόκολλο στα αλιευόμενα είδη πριν τα καταναλώσουν (βλ. συνημμένο φυλλάδιο).

Τα είδη-στόχοι και τα βάρη κατωφλίου έχουν επιλεγεί από ομάδα εμπειρογνωμόνων (κτηνιατροί, τοξικολόγοι, θαλάσσιοι βιολόγοι, επαγγελματίες στον τομέα της αλιείας και της δημόσιας υγείας). Επί του παρόντος, τα είδη (και τα βάρη) που παρακολουθούνται είναι: κεχριμπάρι (Seriola spp.) — 12 kg· dusky grouper (Epinephelus marginatus) — 12 kg· κυανόψαρο (Pomatomus saltatrix) — 9 kg· νησιωτικός όμιλος (Mycteroperca fusca) — 7 kg· και wahoo (Acanthocybium solandri) — 35 kg.

Το 2022 καθορίστηκαν κριτήρια για την εισαγωγή αλλαγών στα είδη και το βάρος που παρακολουθούνται. Ένα νέο είδος μπορεί να συμπεριληφθεί μόνο εάν ήταν η πηγή επιβεβαιωμένου αυτόχθονου κρούσματος CP και τα ψάρια είχαν αλιευθεί στα ύδατα των Καναρίων Νήσων. Επιπλέον, το όριο βάρους των ειδών που περιλαμβάνονται επί του παρόντος μπορεί να μειωθεί σε μία από τις δύο αυτές περιπτώσεις: I) εάν ένας ιχθύς που υποβλήθηκε σε ανίχνευση σιγουατοξίνης με θετικό αποτέλεσμα υπερβαίνει το όριο βάρους έως 500 gr και παρουσιάζει υψηλή τοξικότητα, ή ii) εάν ένας ιχθύς που αλιεύεται στα ύδατα των Καναρίων Νήσων και ζυγίζεται κάτω από το όριο βάρους ήταν η πηγή επιβεβαιωμένου αυτόχθονου κρούσματος κιγκουατέρας, οπότε το νέο όριο βάρους καθορίζεται στο βάρος του συγκεκριμένου ψαριού. 

2) Συμπεριλαμβανομένης της δηλητηρίασης ciguatera ως δηλητηρίασης.

Από το 2015 η δηλητηρίαση από ciguatera αποτελεί υποχρεωτική δηλητηρίαση στις Καναρίους Νήσους. Είναι το μόνο μέρος εντός της ΕΕ και ένα από τα λίγα σε όλο τον κόσμο (συμπεριλαμβανομένης της Φλόριντα, της Χαβάης και του Χονγκ Κονγκ), όπου οι γιατροί που διαγιγνώσκουν τη δηλητηρίαση πρέπει να αναφέρουν την ασθένεια. Οι γιατροί, εισάγοντας το ciguatera ως αιτία δηλητηρίασης στο κλινικό αρχείο ενός ασθενούς στο πλαίσιο του δημόσιου συστήματος υγείας, λαμβάνουν αυτόματα μια ειδοποίηση για να συμπληρώσουν το έντυπο κοινοποίησης. Ως εκ τούτου, οι αρχές δημόσιας υγείας μπορούν να διερευνήσουν περαιτέρω και να επιβεβαιώσουν το κρούσμα. Οι ιδιωτικοί ιατροί μπορούν να κατεβάσουν το ίδιο έντυπο και να το στείλουν στις δημόσιες υγειονομικές αρχές μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου.

Τα τελευταία χρόνια, ο αριθμός των κρουσμάτων δηλητηρίασης ciguatera έχει μειωθεί στις Καναρίους Νήσους. Ενώ αυτό θα μπορούσε να είναι αποτέλεσμα των μέτρων ελέγχου που εφαρμόστηκαν, η μείωση αυτή θα μπορούσε επίσης να συνδέεται με την πανδημία COVID-19 ή με χαμηλή ευαισθητοποίηση των επαγγελματιών του τομέα της υγείας που δεν αναφέρουν τη νόσο.

Στο πρόγραμμα ελέγχου των ιχθύων συμμετέχουν τα ακόλουθα ενδιαφερόμενα μέρη:

• ΓΔ Αλιείας, Κυβέρνηση των Καναρίων Νήσων: δημόσια διοίκηση με αρμοδιότητες σε θέματα αλιείας.
• Gestión del Medio Rural de Canarias (Διαχείριση του αγροτικού περιβάλλοντος των Καναρίων Νήσων) GMR Canarias, S.A.U.: δημόσιος φορέας που ανήκει στην GDF και παρέχει στήριξη στη διαχείριση του πρωτοκόλλου.
• Γενική Διεύθυνση Δημόσιας Υγείας (ΓΔ Δημόσιας Υγείας), Κυβέρνηση των Καναρίων Νήσων: δημόσια διοίκηση με αρμοδιότητες στον τομέα της δημόσιας υγείας (ειδικά τμήματα ασφάλειας τροφίμων και επιδημιολογίας).
• Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο για την Υγεία των Ζώων και την Ασφάλεια των Τροφίμων (IUSA-ULPGC): εργαστήριο αρμόδιο για την ανάλυση ιχθύων στο πλαίσιο της επίσημης παρακολούθησης της CP.
• Τομέας επαγγελματικής αλιείας μικρής κλίμακας (νωπά ψάρια): τριάντα ενώσεις που συμμετέχουν σε δειγματοληψίες σε οκτώ νησιά.

Η ΓΔ Αλιείας και η ΓΔ Αλιείας, το εργαστήριο IUSA-ULPGC και ο επαγγελματικός αλιευτικός τομέας συμμετέχουν στην προετοιμασία και διαχείριση των δειγμάτων ιχθύων και βρίσκονται σε καθημερινή στενή επαφή μέσω του συστήματος εργαλείων ιχνηλασιμότητας.

Η ΓΔ Αλιείας και η ΓΔ Δημόσιας Υγείας βρίσκονται σε τακτική επικοινωνία, επικαιροποιώντας όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για την καλύτερη εφαρμογή και των δύο πρωτοκόλλων (αλιεία και υγεία). Στο εγγύς μέλλον θα συσταθεί μόνιμη ομάδα εμπειρογνωμόνων, η οποία θα συνδράμει στη διαδικασία λήψης αποφάσεων σχετικά με το πρωτόκολλο αλιείας.

Για την καλύτερη κατανόηση των κινδύνων της CP στην Ευρώπη, η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA) και η Ισπανική Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (AESAN) χρηματοδότησαν από κοινού το έργο EuroCigua μεταξύ Ιουνίου 2016 και Ιανουαρίου 2021. Το έργο αποσκοπούσε στον προσδιορισμό της εξάπλωσης και των κύριων χαρακτηριστικών της ciguatera στην Ευρώπη· μέτρηση των επιπέδων βιοτοξινών στα μικροφύκη και στα ψάρια· και ανάπτυξη αναλυτικών μεθόδων για τον χαρακτηρισμό αυτών των τοξινών (EFSA).

Παρά το αυξανόμενο σύνολο επιστημονικών στοιχείων και το ενδιαφέρον των μέσων ενημέρωσης, η ευαισθητοποίηση του κοινού για το πρόβλημα παραμένει χαμηλή. Σύμφωνα με έρευνα του 2018, λίγο πάνω από το 10 % του πληθυσμού των Καναρίων Νήσων είχε κάποια επίγνωση της ciguatera και λιγότερο από το 4 % γνώριζε για περιπτώσεις δηλητηρίασης στις Κανάριες Νήσους. Μεταξύ των ερωτηθέντων, το 82 % επιθυμούσε να λάβει περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το ciguatera, κυρίως μέσω της τηλεόρασης και των κοινωνικών δικτύων. Τα σχέδια ενημέρωσης και παρακολούθησης του κοινού είναι απαραίτητα για τη βελτίωση της πρακτικής αξιολόγησης τρωτότητας για την επισιτιστική ασφάλεια και τη μείωση του κινδύνου της CP. Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητο να σχεδιαστεί ένα πρόγραμμα στο πλαίσιο της επικοινωνίας κινδύνου για να γνωρίζουμε αν το κοινό λαμβάνει, κατανοεί και ανταποκρίνεται κατάλληλα (Bilbao-Sieyro et al., 2019).

Κατά τη διάρκεια του έργου EuroCigua (2016-2021), το εργαστήριο IUSA- ULPGC έλαβε επιστημονική και τεχνική υποστήριξη για τις αναλύσεις από το Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Αναφοράς για τις Θαλάσσιες Τοξίνες (Vigo) και το Ινστιτούτο Έρευνας και Τεχνολογίας Αγροδιατροφικών Προϊόντων (IRTA). Αυτό οδήγησε στην εναρμόνιση των διαφόρων πρωτοκόλλων. Ως εκ τούτου, η συμμετοχή στο ερευνητικό έργο είχε άμεσο αντίκτυπο στη βελτίωση της καθημερινής δραστηριότητας που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του επίσημου προγράμματος ελέγχου. Το έργο επέτρεψε επίσης την άμεση και έμμεση επαφή με τον τροφικό ιστό, αναλύοντας την κατάσταση των διαφόρων ειδών ψαριών, όσον αφορά τη συμβολή τους στη διατήρηση των σιγουατοξινών στο θαλάσσιο περιβάλλον.

Επιπλέον, χάρη στο έργο EuroCigua και στη συνεργασία με τη ΓΔ Αλιείας της κυβέρνησης των Καναρίων Νήσων, 46 σιγουατοξικά ψάρια από τον επίσημο έλεγχο της CP ήταν διαθέσιμα για εργαστηριακές εργασίες. Τα ψάρια νεκροψήθηκαν στις εγκαταστάσεις της IUSA και παραδόθηκαν 660 κιλά μυών και συκωτιών στο πανεπιστήμιο του Vigo για την παρασκευή υλικών αναφοράς Ciguatoxin (Castro et al., 2022),των οποίων η μελλοντική διαθεσιμότητα θα ωφελήσει τα εργαστήρια σε όλο τον κόσμο που εργάζονται για την ανίχνευση σιγουατοξίνης.

Το έργο EuroCigua οδήγησε στη δημιουργία ενός δικτύου συνεργασίας διαφόρων διεθνών οργανισμών κύρους που εμπλέκονται στην ανάπτυξη γνώσεων σχετικά με τις τοξίνες ciguatera περιβαλλοντικές συνθήκες.

Οι δραστηριότητες του DGP-GMR χρηματοδοτούνται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Θάλασσας και Αλιείας (ΕΤΘΑ 2014-2020) και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Θάλασσας, Αλιείας και Υδατοκαλλιέργειας (ΕΤΘΑΥ 2021-2027). Επίσης, επί του παρόντος εκπονείται μελέτη σχετικά με τις οικονομικές επιπτώσεις στον αλιευτικό τομέα (που χρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (EDRF) και το INTERREG V-A Spain-Portugal MAC 2014-2020). Το κόστος των δράσεων της Γενικής Διεύθυνσης Δημόσιας Υγείας περιλαμβάνεται στον γενικό προϋπολογισμό για το 2023.

Το κύριο όφελος των μέτρων ελέγχου είναι η αύξηση της ασφάλειας των τροφίμων. Το όφελος για την τοπική αλιεία είναι ότι σύμφωνα με το πρωτόκολλο δοκιμής τοξινών ciguatera 7.717 (87 %) μεγάλα ψάρια έφτασαν στην εμπορική αλυσίδα με επιβεβαιωμένη επισιτιστική ασφάλεια. Τα εφαρμοζόμενα μέτρα ελέγχου ciguatera επέτρεψαν την αποφυγή των απαγορεύσεων αλίευσης ιχθύων.

Η δηλητηρίαση από Ciguatera κατέστη υποχρεωτική δηλώσιμη ασθένεια στις Καναρίους Νήσους με την έναρξη ισχύος τροποποίησης της ισχύουσας εθνικής νομοθεσίας το 2015 (3992 ORDEN της 17/08/2015 σχετικά με τη δημιουργία του Δικτύου Επιδημιολογικής Επιτήρησης των Καναρίων Νήσων). Η εν λόγω νομοθεσία ορίζει ότι κάθε κρούσμα CP πρέπει να κοινοποιείται στην αρχή δημόσιας υγείας εντός 24 ωρών από τη διάγνωση, συμπεριλαμβανομένων των στοιχείων ταυτοποίησης του ασθενούς και του κοινοποιούντος ιατρού και της κλινικής παρουσίασης της δηλητηρίασης.

Το πρωτόκολλο ανίχνευσης CTX εφαρμόζεται από το 2009 με ανάλυση. Το πρωτόκολλο αυτό είναι υποχρεωτικό για όλες τις επαγγελματικές αλιευτικές οντότητες μικρής κλίμακας. Το ψήφισμα της ΓΔ Αλιείας του Αυγούστου 2022 είναι επί του παρόντος σε ισχύ.

Το πρόγραμμα παρακολούθησης για τον προσδιορισμό της παρουσίας ή της απουσίας σιγουατοξίνης στα ψάρια είναι σε λειτουργία από το 2009, αλλά το 2011 η μεθοδολογία για την ανίχνευση CTX άλλαξε. Η υποχρέωση κοινοποίησης της CP στην Αρχή Δημόσιας Υγείας ισχύει από το 2015.  Η ευαισθητοποίηση είναι μια συνεχής διαδικασία, με δραστηριότητες που επικεντρώνονται στην ενημέρωση των ανθρώπων και των εργαζομένων στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης που έχουν προγραμματιστεί για το 2023 και το 2024.

Το έργο Eurocigua διήρκεσε μεταξύ 2016 και 2020. Το έργο Eurocigua II ξεκίνησε το 2022 και θα συνεχιστεί έως το 2025.

Το σύστημα επιτήρησης δεν έχει προκαθορισμένη διάρκεια ζωής. Προβλέπεται να εφαρμόζεται συνεχώς από την κυβέρνηση των Καναρίων Νήσων και να είναι αποτελεσματική μακροπρόθεσμα.

Isabel Falcón Garcia,

Preventive Medicine and Public Health Specialist, Epidemiology and Prevention Service, Canary Islands General-Directorate of Public Health

ifalgar@gobiernodecanarias.org

María Teresa Mendoza Jiménez

Veterinary, Directorate-General for Fisheries

mmenjime@gobiernodecanarias.org

Diogene et al., 2021. Αξιολόγηση των σιγουατοξινών στα θαλασσινά και στο περιβάλλον στην Ευρώπη.

Canals et al., 2021. Χαρακτηρισμός κινδύνου από δηλητηρίαση από ciguatera στην Ευρώπη

Castro et al., 2022. Προετοιμασία υλικών αναφοράς Ciguatoxin από τις Καναρίους Νήσους (Ισπανία) και το Αρχιπέλαγος της Μαδέρας (Πορτογαλία) Ψάρια

Bilbao-Sieyro et al., 2019. Αποκτήθηκαν γνώσεις σχετικά με τη δηλητηρίαση ψαριών Ciguatera στον πληθυσμό των Καναρίων Νήσων.