Πρόληψη της εισβολής λιονταριού στην Κύπρο μέσω έγκαιρης αντίδρασης και στοχευμένης απομάκρυνσης

Η ανατολική Μεσόγειος είναι ένα κομβικό σημείο θαλάσσιων χωροκατακτητικών ειδών. Τα περισσότερα είναι ινδο-ειρηνικά είδη που εισέρχονται μέσω της διώρυγας του Σουέζ. Μεταξύ αυτών, τα ψάρια λιονταριού έχουν αναφερθεί σε πολλές περιοχές της Μεσογείου, ιδίως μετά το 2012. Τα ψάρια λιονταριού γίνονται ανησυχητικά άφθονα σε όλη την Κύπρο, ένα από τα πρώτα κράτη της ΕΕ που πλήττονται από τη μετανάστευση «λεσεψίων», τη μετακίνηση θαλάσσιων ειδών στη διώρυγα του Σουέζ, από την Ερυθρά Θάλασσα στη Μεσόγειο Θάλασσα. Τα ψάρια λιονταριού συγκεντρώνονται στην ανατολική, ζεστή πλευρά του νησιού γύρω από το ακρωτήριο Γκρέκο. Οι δυνητικές απειλές του λιονταριού στη Μεσόγειο αναγνωρίστηκαν στο πλαίσιο μιας πρωτοβουλίας της ΕΕ για την ανίχνευση του λιονταριού που πραγματοποιήθηκε το 2014 και η οποία καταχώρισε τα ψάρια λιονταριού ως δεύτερη σε κατάλογο 95 νέων ή αναδυόμενων χωροκατακτητικών ξένων ειδών (IAS), στα οποία θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα για την ενδεχόμενη συμπερίληψή τους στον «ενωσιακό κατάλογο» σύμφωνα με τον κανονισμό (ΕΚ)/2016/1141 (ENV.B.2/ETU/2014/0016).

Με τις τρέχουσες κλιματικές συνθήκες και τις συνθήκες θερμοκρασίας της θάλασσας, όλες οι περιοχές της νότιας Μεσογείου προσφέρουν δυνητικό βιότοπο για τα ψάρια λιονταριού και είναι πολύ πιθανό να εξαπλωθούν περαιτέρω μέσω της διασποράς των προνυμφών και της ενεργού μετακίνησης των ενηλίκων. Η υπερθέρμανση του θαλάσσιου νερού, που παρατηρείται τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και ακόμη ταχύτερα στο ανατολικό τμήμα της Μεσογείου, ως αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής, προσφέρει ένα όλο και πιο κατάλληλο περιβάλλον για την κατανομή αυτού του είδους. Λαμβανομένου υπόψη του σεναρίου εκπομπών RCP 6.0 της IPCC και της κατώτατης θερμοκρασίας του θαλάσσιου νερού 15 °C για τον δυνητικό οικότοπο του λιονταριού, τα είδη προβλέπεται να επεκταθούν προς τη βόρεια Μεσόγειο (δηλαδή το βόρειο Αιγαίο, την Αδριατική, τη Λιγουρία και τις βόρειες Βαλεαρίδες θάλασσες). Αυτό σημαίνει ότι σε ολόκληρη σχεδόν τη Μεσόγειο Θάλασσα, η θερμοκρασία του θαλασσινού νερού θα μπορούσε να γίνει κατάλληλη για ταψάρια λιονταριού (Kleitou et al., 2021), ενώ η αποτελεσματική επιτυχία του αποικισμού τους σε διαφορετικές περιοχές εξαρτάται αυστηρά από τις τοπικές συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή.

Οι λεοντόψαρο είναι πολύ αποτελεσματικοί θηρευτές μεσαίου μεγέθους που μπορούν να καταναλώνουν ένα μεγάλο φάσμα ειδών (γενικοί μεσολαβητές). Μπορούν να τρέφονται συνεχώς και γρήγορα όταν τα τρόφιμα είναι άφθονα, ανέχοντας επίσης παρατεταμένες περιόδους πείνας όταν η τροφή είναι σπάνια. Αυτό διευκολύνει την εισβολή τους στα ολιγοτροφικά ύδατα της Κύπρου που βιώνουν έντονες εποχιακές διακυμάνσεις στη διαθεσιμότητα βιομάζας. Επιπλέον, άλλα χαρακτηριστικά του λιονταριού όπως η πρώιμη ωρίμανση των γονάδων και τα υψηλά ποσοστά αναπαραγωγής, καθώς και οι αντι-αρπακτικές δηλητηριώδεις άμυνες καθιστούν αυτό το είδος έναν άγριο και γρήγορο εισβολέα. Κατά συνέπεια, η εισβολή του λιονταριού επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό το θαλάσσιο οικοσύστημα που αποικίζουν, καταστέλλοντας τα μικρά αυτόχθονα ψάρια της Μεσογείου και τα ασπόνδυλα είδη με σημαντικό ρόλο στη λειτουργία του οικοσυστήματος και σε έντονο ανταγωνισμό με τους αυτόχθονες μεσοπαραγωγούς.

Η απώλεια βιοποικιλότητας στα οικοσυστήματα που επηρεάζονται από τα λιονταριόψαρα μπορεί να έχει σοβαρές κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις σε ορισμένους τομείς, ιδίως στην αλιεία (θηράματα λειονόψαρου σε εμπορικά είδη ιχθύων) και στον τουρισμό (τα λιονόψαρα μπορούν να καταστήσουν τις περιοχές κολύμβησης και τις περιοχές κατάδυσης λιγότερο ελκυστικές και ακόμη και επικίνδυνες για τους τουρίστες).

Το έργο RELIONMED-LIFE (Πρόληψη εισβολής λιονταριού στο MEDiterranean μέσω έγκαιρης αντίδρασης και στοχευμένης απομάκρυνσης) έχει ως στόχο να καταστήσει την Κύπρο την «πρώτη γραμμή άμυνας» κατά της εισβολής του λιονταριού στη Μεσόγειο. Οι ειδικοί στόχοι της είναι:

Οι δράσεις που υλοποιούνται για την αντιμετώπιση της επέκτασης του λιονταριού στα θαλάσσια ύδατα της Κύπρου καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα μέτρων, αρχής γενομένης από την ανάπτυξη βελτιωμένης βάσης γνώσεων και τη διαμόρφωση ανάλυσης εκτίμησης κινδύνου έως την ανάπτυξη συστήματος έγκαιρης ανίχνευσης για τα λιονταριόψαρα και τις δράσεις βιώσιμης απομάκρυνσης, με την ενεργό συμμετοχή των πολιτών και των ενδιαφερόμενων μερών.

Μετά την απόκτηση προκαταρκτικής βάσης γνώσεων σχετικά με τη βιολογία, την οικολογία και τη διανομή του λιονταριού (Savva et al., 2020), εκπονήθηκε μια πρώτη αξιολόγηση κινδύνου (2016) σύμφωνα με τον κανονισμό της ΕΕ 1143/2014 (άρθρο 5) για τα χωροκατακτητικά ξένα είδη. Στη συνέχεια, η εκτίμηση κινδύνου βελτιώθηκε (2020) ώστε να συμπεριλάβει νέες πληροφορίες από τα αποτελέσματα των έργων. Το 2020, η επικαιροποιημένη εκτίμηση κινδύνου υποβλήθηκε τελικά στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τη συμπερίληψη του λιονταριού στον κατάλογο των χωροκατακτητικών ξένων ειδών που θεωρούνται ότι προκαλούν ανησυχία στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ο «ενωσιακός κατάλογος» των χωροκατακτητικών ξένων ειδών, σύμφωνα με τον κανονισμό 1143/2014 της ΕΕ). Η εκτίμηση κινδύνου κατέληξε με μεγάλη βεβαιότητα ότι υπάρχει υψηλός βαθμός κινδύνου (κοινωνικός, οικολογικός και οικονομικός) που συνδέεται με τη μελλοντική εξάπλωση του λιονταριού στη Μεσόγειο και την Ευρωπαϊκή Ένωση, αποτελώντας μία από τις ταχύτερες εισβολές ψαριών που αναφέρθηκαν ποτέ στην ανατολική Μεσόγειο Θάλασσα. Το είδος έλαβε θετική επανεξέταση για να συμπεριληφθεί στον ενωσιακό κατάλογο από το επιστημονικό φόρουμ της ΕΕ και την επιτροπή χωροκατακτητικών ξένων ειδών και η τελική απόφαση αναμένεται έως τον Δεκέμβριο του 2021.

Έχει δημιουργηθεί ένα σύστημα επιτήρησης και έγκαιρης ανίχνευσης για τα ψάρια λιονταριού, το οποίο περιλαμβάνει μια διαδικτυακή διαδραστική πλατφόρμα εντοπισμού GIS (πύλη Lionfish) και μια κινητή εφαρμογή έξυπνων τηλεφώνων για τη δυνατότητα υποβολής αναφορών και καταγραφής των θεάσεων του λιονταριού στην περιοχή της Μεσογείου. Η πύλη Lionfish περιλαμβάνεται στην πλατφόρμα IUCN-MedMIS, ένα διαδικτυακό σύστημα πληροφοριών για την παρακολούθηση χωροκατακτητικών ειδών σε ΘΠΠ. Το εργαλείο αυτό επιτρέπει τη συνεχή ενημέρωση των γνώσεων σχετικά με την κατανομή των ψαριών λιονταριού σε ολόκληρη τη Μεσόγειο Θάλασσα, την εκτίμηση της αφθονίας τους και, τελικά, την παροχή πληροφοριών στους διαχειριστές και άλλους ενδιαφερόμενους φορείς για τη λήψη των κατάλληλων μέτρων. Οι αναφερόμενες θεάσεις ψαριών λιονταριού από επιστήμονες πολίτες (χρήστες της θάλασσας, δύτες, αλιείς κ.λπ.) αυξήθηκαν σημαντικά κατά τη διάρκεια του έργου, έως και 50 άτομα που παρατηρήθηκαν σε μία μόνο ημέρα (2020).

Εθελοντές (αλιείς και δύτες) μετά από κατάλληλη εκπαίδευση, προσχώρησαν στις Ομάδες Δράσης Απομάκρυνσης (RAT) που συστάθηκαν κατά τη διάρκεια του έργου για να συμμετάσχουν σε συντονισμένες απορροφήσεις λιονταριού κοντά και εντός περιοχών Natura 2000 και θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών. Οι αρουραίοι έχουν ενεργοποιηθεί για την απομάκρυνση των λεοντόψαρων από νέες αποικιακές περιοχές ή όπου τα ψάρια λιονταριού είναι περισσότερο συμπυκνωμένα (hotspots). Ενδεικτικά, περισσότερα από 300 ψάρια λιονταριού απομακρύνθηκαν από τρεις μονοήμερες εκδηλώσεις απομάκρυνσης την περίοδο 2019-2020 από μικρές περιοχές (περίπου δύο εκτάρια) των θαλάσσιων υδάτων της Κύπρου. Πριν από κάθε αφαίρεση, οι ομάδες RAT είναι εξοπλισμένες με εργαλεία αφαίρεσης (σφαγή, δοχείο ψαριού λιονταριού και γάντια ανθεκτικά στη διάτρηση) και πακέτα θερμότητας, προκειμένου να τα χρησιμοποιήσουν ως απόκριση πρώτων βοηθειών. Οι RAT κατέδειξαν την ταχεία απομάκρυνση των λεοντόψαρων στα hotspots. Για το σκοπό αυτό, το Τμήμα Αλιείας και Θαλάσσιων Ερευνών χορήγησε ειδική άδεια, υπό αυστηρή εποπτεία, για καταδύσεις, δεδομένου ότι αυτού του είδους η αλιεία απαγορεύεται από το νόμο σε ολόκληρη την ΕΕ.

Απομάκρυνση των συμπυκνωμάτων λιονταριού σε δύο περιοχές Natura 2000 της Κύπρου (Cape Greco, η οποία έγινε θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή το 2018 και Nisia). Οι περιοχές αυτές είναι ιδιαίτερης οικολογικής σημασίας που φιλοξενούν λειμώνες (Posidonia oceanica) και προσφέρουν ασυνεχείς περιοχές βραχωδών υφάλων με βυθισμένα ή ημιβυθισμένα σπήλαια που αποτελούν ιδανικό βιότοπο για πολλά είδη. Λιονταριόψαρο συγκεντρωτικό σε βραχώδη ενδιαιτήματα με σπηλιές. Οι δράσεις απομάκρυνσης περιλαμβάνουν επίσης περιοχές με ναυάγια και τεχνητούς υφάλους, οι περισσότερες από τις οποίες βυθίστηκαν στο πλαίσιο προγράμματος που αποσκοπεί στην προώθηση του καταδυτικού τουρισμού, στην προστασία της βιοποικιλότητας και στην ενίσχυση της αναπλήρωσης των υπεραλιευόμενων ιχθυαποθεμάτων που συγχρηματοδοτούνται από το Ταμείο Αλιείας της ΕΕ 2007-2013 και την Κυπριακή Κυβέρνηση.

Προκειμένου να καταστούν οι δράσεις απομάκρυνσης πιο ελκυστικές για τους δύτες, έχουν υλοποιηθεί οκτώ διαγωνισμοί αφαίρεσης λιονταριού, συμπεριλαμβανομένων των βραβείων για τους συμμετέχοντες. Οι διαγωνισμοί μπορούν να αποδείξουν την ικανότητα των ομάδων δράσης απομάκρυνσης (RAT) να μειώσουν την πυκνότητα πληθυσμού λεονόψαρων σε περιοχές προτεραιότητας και να επιτρέψουν στους επιστήμονες να συλλέξουν νέα δεδομένα σχετικά με το ποσοστό αποικισμού και την αποτελεσματικότητα των απομακρύνσεων.

Οι τοπικές εμπορικές χρήσεις των αποσυρόμενων λιονταριών και των νέων εξειδικευμένων αγορών (που απευθύνονται ειδικά σε καταναλωτές με περιβαλλοντική συνείδηση) έχουν δοκιμαστεί, ως κίνητρο για την απομάκρυνση των ψαριών λιονταριού και για τη διασφάλιση μιας οικονομικά βιώσιμης μακροπρόθεσμης προσέγγισης για τον έλεγχο των λιονταριών. Η RELIONMED συνεργάζεται με τοπικά εστιατόρια για την προώθηση της ενσωμάτωσης του λιονταριού στα μενού τους και με τους κατασκευαστές κοσμημάτων και τα καταστήματα καταδύσεων για να διερευνήσει τη δυνατότητα δημιουργίας νέων πηγών εισοδήματος, χρησιμοποιώντας τόσο τα βρώσιμα όσο και τα απορριφθέντα μέρη του λιονταριού. Θα διερευνηθούν η βιωσιμότητα και τα οφέλη ενός επιχειρηματικού μοντέλου που ενσωματώνει προϊόντα λιονταριού.

Τέλος, δημιουργήθηκε ένα σύστημα παρακολούθησης για την αξιολόγηση: 1) τον κοινωνικοοικονομικό αντίκτυπο των δράσεων του έργου στην τοπική οικονομία και τον πληθυσμό μέσω προκαθορισμένων ερωτηματολογίων και συνεντεύξεων που απευθύνονται στους τοπικούς ενδιαφερόμενους φορείς και στο ευρύ κοινό· 2) τον οικολογικό αντίκτυπο των δράσεων απομάκρυνσης, μέσω οπτικής απογραφής λιονταριού και άλλων ειδών σε επιλεγμένους σταθμούς παρακολούθησης. Τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι η ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με την παρουσία λιονταριού στο θαλασσινό νερό της Κύπρου και τον πιθανό κίνδυνο για το οικοσύστημα αυξήθηκε σημαντικά κατά τη διάρκεια του έργου. Διαπιστώθηκε ότι τα ψάρια λιονταριού πολλαπλασιάζονται σε προστατευόμενες θαλάσσιες περιοχές (MPAs), όπου δεν επιτρέπεται η αλιεία. Στις περιοχές αυτές καταγράφηκαν υψηλότερες πυκνότητες και μεγέθη λιονταριού σε σύγκριση με παρακείμενες απροστάτευτες περιοχές, απειλώντας την αξία και τα οφέλη αυτών των τόπων διατήρησης. Ο αριθμός των ψαριών λιονταριού καταστέλλεται όταν πραγματοποιήθηκαν συντονισμένες αφαιρέσεις. Η διαχείριση υπό την ηγεσία της κοινότητας με τη συμμετοχή των δύτες SCUBA στην απομάκρυνση (spearfishing) συμβάντων λιονταριού βρέθηκε ως ο πιο ελπιδοφόρος, αποτελεσματικός και ευεργετικός (τόσο κοινωνικά όσο και οικολογικά) μηχανισμός για τον έλεγχο αυτών των εισβολέων σε περιοχές διατήρησης (π.χ. βλ. Kleitou et al. 2021).

Από τα πρώτα στάδια του έργου, το κοινό και τα βασικά ενδιαφερόμενα μέρη συμμετείχαν σε μια ευρεία πρωτοβουλία διαβούλευσης για την κατανόηση των γενικών γνώσεων και της ευαισθητοποίησης σχετικά με την παρουσία του λιονταριού και τις σχετικές απειλές. Ειδικότερα, πραγματοποιήθηκε τηλεφωνική έρευνα σε 300 Κύπριους μόνιμους κατοίκους, ενώ περίπου 100 ενδιαφερόμενοι συμμετείχαν σε συνεντεύξεις κατά τη διάρκεια συναντήσεων που πραγματοποιήθηκαν σε διάφορες περιοχές της Κύπρου. Πραγματοποιήθηκαν πρόσθετες έρευνες ερωτηματολογίου εστιασμένες στα ενδιαφερόμενα μέρη με 20 εμπορικούς αλιείς, 6 ιδιοκτήτες επιχειρήσεων κατάδυσης, 20 ερασιτέχνες αλιείς, 10 ιδιοκτήτες εστιατορίων, 100 επισκέπτες στην παραλία και 5 ιδιοκτήτες ενυδρείων/καταστημάτων συντροφιάς. Η ίδια έρευνα επαναλήφθηκε για τρία συναπτά έτη.

Γενικότερα, διάφορες δραστηριότητες που πραγματοποιούνται κατά τη διάρκεια του έργου RELIONMED εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την υποστήριξη των πολιτών και των ενδιαφερόμενων μερών:

• Οι πολίτες και οι τουρίστες στην Κύπρο καλούνται να συνεισφέρουν στην πύλη IUCN-MedMIS Lionfish, αναφέροντας τις θεάσεις τους για τα ψάρια λιονταριού (με φωτογραφία και πληροφορίες τοποθεσίας), μετά την εγγραφή τους στην πύλη MedMIS. Οι εκθέσεις συμβάλλουν στη συνολική γνώση της κατανομής των ψαριών λιονταριού, καθοδηγώντας στοχευμένες δράσεις απομάκρυνσης. Η πύλη θα παραμείνει ενεργή μετά τη λήξη του έργου.
• Περίπου 200 αλιείς και ειδικοί δύτες ζήτησαν να συμμετάσχουν στις ομάδες δράσης απομάκρυνσης (RAT) που συντονίζονται από ερευνητές της RELIONMED. Η άδεια RAT επέτρεψε την καταχώριση 100 δυτών SCUBA στον κατάλογο. Όλοι έχουν εκπαιδευτεί, εξοπλιστεί και συμμετάσχει σε συντονισμένες απορροφήσεις με στόχο τα ΚΥΤ, τις περιοχές Natura 2000 και τις προστατευόμενες θαλάσσιες περιοχές.
• Η ενεργός συμμετοχή των τοπικών εστιατορίων και των τοπικών κατασκευαστών κοσμημάτων προσφέρει νέες ευκαιρίες για τις τοπικές οικονομίες ως νέα πηγή εισοδήματος και λειτουργεί ως κίνητρο για τη συνέχιση των δράσεων αφαίρεσης του λιονταριού. Τώρα, περίπου το 20 % των εστιατορίων θαλασσινών σε όλη την Κύπρο προσφέρουν ψάρια λιονταριού στο μενού τους και τα ψάρια λιονταριού γίνονται όλο και πιο συχνά στις αγορές ψαριών. Οι συνταγές με λιονταριό διαδίδονται επίσης μέσω των αποτελεσμάτων του έργου RELIONMED, καλώντας το κοινό να καταναλώσει και να εκτιμήσει νέα είδη.
• Τέλος, προκειμένου να τονωθεί το ενδιαφέρον του κοινού και η υποστήριξη των ενδιαφερομένων, οργανώθηκαν διάφορες εκστρατείες διάδοσης, με τη χρήση αναρτήσεων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και συμμετοχής σε τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές, καθώς και με τη χρήση παραγόμενων αφισών, φυλλαδίων, πανό, πινάκων ανακοινώσεων, βίντεο, ενυδρείων, εκθέσεων φωτογραφίας, επιστημονικών δημοσιεύσεων.

Η συμμετοχή των πολιτών αποκάλυψε τις μεγάλες δυνατότητές της όσον αφορά την παρακολούθηση της διανομής λιονταριού, υποστηρίζοντας έτσι την αύξηση της ευαισθητοποίησης και τον έλεγχο της επέκτασης των ψαριών λιονταριού. Η προώθηση στην αγορά του λιονταριού μέσω της συμμετοχής τοπικών εστιατορίων και τοπικών σκαφών έχει τη δυνατότητα να μετατρέψει την απειλή του λιονταριού σε ευκαιρία ανάπτυξης τοπικών επιχειρήσεων, προωθώντας την επιτυχία των πρωτοβουλιών απομάκρυνσης. Παρά τις μικρές αντιρρήσεις κατά την έναρξη του έργου, ιδίως από τους εκπαιδευτές του SCUBA, τα ενδιαφερόμενα μέρη παρείχαν ομόφωνη στήριξη στο έργο, μετά από σεμινάρια κατάρτισης και εκπαίδευσης. Οι κοινωνικοοικονομικές έρευνες έδειξαν ότι υπήρξε σημαντική αύξηση του ευρέος κοινού που γνώριζε τα ψάρια λιονταριού από περίπου 4 % σε 26 %, γεγονός που υποδηλώνει την επιτυχία του σχεδίου στην ευαισθητοποίηση, δεδομένου ότι η πλειονότητα υποστηρίζει πλέον μέτρα διαχείρισης κατά των λεοντόψαρων. Κατά τη διάρκεια του έργου, τα ψάρια λιονταριού εισήλθαν στην αγορά και η τιμή τους αυξάνεται σταθερά με διακυμάνσεις μεταξύ των περιοχών (από 6 έως 15 ΕΕ/kg)· απαιτείται μεγαλύτερη προώθηση για την αύξηση της αγοραίας αξίας του, απαλλάσσοντας έτσι και άλλα τοπικά είδη από την αλιευτική πίεση.

Οι αρουραίοι απέδειξαν ότι ήταν αποτελεσματικοί στην απομάκρυνση των λεοντόψαρων: οι μεγάλες εκστρατείες απομάκρυνσης (συμπεριλαμβανομένων περισσότερων από 10 δύτες) οδήγησαν τους πληθυσμούς των λιονταριών να μειωθούν σημαντικά. Δεδομένων των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του λιονταριού, οι δύτες μπορούν εύκολα να εντοπίσουν το είδος, με πολύ χαμηλή πιθανότητα αποτυχίας. Τα προβλήματα υγείας και ασφάλειας που οφείλονται στις δηλητηριώδεις σπονδυλικές στήλες του λιονταριού (που μπορούν να περιορίσουν τη συμμετοχή του δύτη στις δράσεις απομάκρυνσης) αντιμετωπίστηκαν επιτυχώς μέσω κατάλληλων δραστηριοτήτων κατάρτισης σχετικά με τον ασφαλή χειρισμό των λεοντόψαρων, εξοπλισμού πρώτων βοηθειών για δύτες που εμπλέκονται σε ενέργειες απομάκρυνσης και διαγωνισμούς.

Η αποτελεσματική επιτυχία των δράσεων κατά της διάχυσης του λιονταριού στα παράκτια ύδατα της Κύπρου και σε άλλες περιοχές της Μεσογείου, εξαρτάται αυστηρά από τη συνέχιση των δράσεων διαχείρισης λιονταριού πέραν της διάρκειας του έργου RELIONMED. Μια πιθανή κινητήρια δύναμη για αποτελεσματικές μακροπρόθεσμες διαχειριστικές δράσεις βασίζεται στη συμπερίληψη του λιονταριού στον ενωσιακό κατάλογο ξένων χωροκατακτητικών ειδών, σύμφωνα με τον κανονισμό 1143/2014 της ΕΕ. Η συμπερίληψη του λιονταριού θα μπορούσε στην πραγματικότητα να οδηγήσει στη θέσπιση αυστηρότερων και μακροπρόθεσμων διατάξεων για την πρόληψη, τον έγκαιρο εντοπισμό, την ταχεία εξάλειψη και διαχείριση, καθώς και την υπέρβαση των νομοθετικών περιορισμών σχετικά με τις αλιευτικές τεχνικές λιονταριού. Απαιτούνται νομοθετικές μεταρρυθμίσεις για να καταστεί δυνατή η επίτευξη πιο συνεπών και μεγαλύτερων γεγονότων απομάκρυνσης με τη συμμετοχή περισσότερων δυτών. Σε αυτή την προσπάθεια, η περιφερειακή συνεργασία μεταξύ των μεσογειακών χωρών είναι καίριας σημασίας για την ανάπτυξη και την υλοποίηση μιας στρατηγικής απάντησης. Ορισμένες προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις δίνονται στο Kleitou et al. (2021).

Οι εκστρατείες ευαισθητοποίησης και εκπαίδευσης (εκδηλώσεις, εργαστήρια, μαθήματα κατάρτισης) απαιτούσαν χαμηλό επενδυτικό κόστος (λίγες χιλιάδες ευρώ) και επέτρεψαν την προσέγγιση μεγάλου αριθμού ατόμων. Το κατά προσέγγιση κόστος για τη διοργάνωση εκδήλωσης απομάκρυνσης με δύτες, υπό την επιστημονική επίβλεψη της ομάδας RELIONMED, κυμαινόταν μεταξύ 500 και 1 000 EUR. Μια διοργάνωση διαγωνισμού («derby») κοστίζει περίπου 2 έως 3 χιλιάδες ευρώ που καλύπτει μισθούς προσωπικού, έξοδα σκαφών, βραβεία, εξοπλισμό και υπηρεσίες πρώτων βοηθειών κ.λπ. 

Τα οφέλη συνδέονται τόσο με τη βελτίωση των οικολογικών συνθηκών των θαλάσσιων οικοσυστημάτων που επηρεάζονται από την εισβολή του λιονταριού όσο και με τα κοινωνικοοικονομικά οφέλη που συνδέονται με τις πρωτοβουλίες ευαισθητοποίησης και με τη συμμετοχή των τοπικών επιχειρήσεων για την ανάπτυξη νέων εξειδικευμένων αγορών, ικανών να πωλούν νέα προϊόντα που απευθύνονται ιδιαίτερα σε καταναλωτές που γνωρίζουν το περιβάλλον.

Από την αξιολόγηση της σχέσης κόστους-αποτελεσματικότητας ενός ευρέος φάσματος μέτρων που μπορούν να εφαρμοστούν για τον μετριασμό της εισβολής λεοντόψαρων στα μεσογειακά ύδατα (Kleitouet al., 2021) προέκυψε ότι η θανάτωση του είδους αυτού με επικεφαλής δύτες είναι επιτυχής όσον αφορά τον έλεγχο του εν λόγω είδους σε προεπιλεγμένες περιοχές, ακόμη και αν πρέπει να εφαρμοστούν αλλαγές στο νομοθετικό πλαίσιο. Η παρακολούθηση με βάση τους πολίτες, τα μέτρα ευαισθητοποίησης και η προώθηση της αγοράς αξιολογήθηκαν ως πολύ χρήσιμα εργαλεία για τη διαχείριση του λιονταριού. Τα μέτρα αυτά μπορούν επίσης να μεταφερθούν εύκολα σε άλλες περιοχές της Μεσογείου και σε άλλα χωροκατακτητικά είδη.

Ο κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 1143/2014 για τα χωροκατακτητικά ξένα είδη (κανονισμός για τα χωροκατακτητικά ξένα είδη) τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 2015, εκπληρώνοντας τη δράση 16 του στόχου 5 της στρατηγικής ΕΕ 2020 για τη βιοποικιλότητα, καθώς και τον στόχο 9 του στρατηγικού σχεδίου για τη βιοποικιλότητα 2011-2020 στο πλαίσιο της σύμβασης για τη βιολογική ποικιλότητα. Ο πυρήνας του κανονισμού για τα χωροκατακτητικά ξένα είδη είναι ο κατάλογος των χωροκατακτητικών ξένων ειδών ενωσιακού ενδιαφέροντος (ο ενωσιακός κατάλογος). Για τα είδη που περιλαμβάνονται στον ενωσιακό κατάλογο, ο κανονισμός προσδιορίζει τρία διαφορετικά είδη μέτρων για την καταπολέμηση των ΧΞΕ: πρόληψη, έγκαιρη ανίχνευση και ταχεία εκρίζωση και διαχείριση.

Το ισχύον νομικό πλαίσιο στην Κύπρο καθώς και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες θέτει αυστηρούς περιορισμούς στην κατάδυση ψαρέματος (για πιθανές βλάβες στα οικοσυστήματα) που είναι πράγματι ο πιο επιτυχημένος και χαμηλού κόστους τρόπος για την απομάκρυνση των ψαριών λιονταριού. Ειδική προσωρινή άδεια εκδόθηκε ειδικά για τη διάρκεια του έργου, υπό την αυστηρή επίβλεψη της επιστημονικής ομάδας.

Η διάρκεια του έργου RELIONMED είναι από το 2017 έως το 2022. Η πύλη του λιονταριού θα παραμείνει ενεργή και μετά το τέλος του έργου. Η συνέχιση των μέτρων που εφαρμόστηκαν για την παρακολούθηση ενός έργου βρίσκεται επί του παρόντος υπό συζήτηση με τις τοπικές αρχές.

Οι δράσεις απομάκρυνσης είναι αποτελεσματικές στον έλεγχο της εξάπλωσης του λιονταριού, αλλά έχουν σύντομο χρόνο ζωής, λόγω του υψηλού ποσοστού επαναποικισμού (όπου τα ψάρια λιονταριού επιστρέφουν στην περιοχή απομάκρυνσης από κοντινές θαλάσσιες περιοχές) και της αναπαραγωγής των ειδών, γεγονός που απαιτεί συχνές και επαναλαμβανόμενες ενέργειες. Οι πρωτοβουλίες που αποσκοπούν στην ευαισθητοποίηση και στο άνοιγμα νέων δυνατοτήτων για τις τοπικές αγορές προετοιμάζουν το έδαφος για μια μακροπρόθεσμη βιώσιμη διαχείριση του λιονταριού με μακροχρόνιες θετικές επιπτώσεις στην προσαρμογή των τοπικών κοινωνικοοικονομιών σε νέα χωροκατακτητικά είδη που ευνοούνται από την κλιματική αλλαγή.

Spyros Sfenthourakis

Project coordinator

University of Cyprus, Department of Biological Sciences

E-mail: sfendour@ucy.ac.cy

Demetris Kletou

Scientific Coordinator

Marine & Environmental Research (MER) Lab Ltd

E-mail: dkletou@merresearch.com

Kleitou et al., (2019). Αντιμετώπιση της εισβολής του λιονταριού στη Μεσόγειο — το σχέδιο EU-Life Relionmed: πρόοδος και αποτελέσματα. 1ο^{Μεσογειακό} Συμπόσιο για τα Μη Ιθαγενή Είδη (Αττάλεια, Τουρκία, 17-18 Ιανουαρίου 2019)

Kleitou et al., (2021). Η περίπτωση των λεοντόψαρων (Pterois miles) στη Μεσόγειο Θάλασσα καταδεικνύει περιορισμούς στη νομοθεσία της ΕΕ για την αντιμετώπιση των θαλάσσιων βιολογικών εισβολών. J. Mar. Sci. Eng. 2021, 9, 325.

Kleitou, et al., (2021). Μεταρρυθμίσεις στον τομέα της αλιείας για τη διαχείριση μη αυτόχθονων ειδών. J. Environ. Διαχειριστείτε. 2021, 280, 111690.

Kleitou, et al., (2021).  Η τακτική παρακολούθηση και η στοχευμένη απομάκρυνση μπορούν να ελέγξουν τα ψάρια λιονταριού στις μεσογειακές θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές. Το Aquat Conserv.

Savva et al., 2020. Είναι εδώ για να μείνουν: η βιολογία και η οικολογία του λιονταριού (Pterois miles) στη Μεσόγειο Θάλασσα. Journal of fish biology, 97(1), σ. 148-162.