Όζον σε επίπεδο εδάφους

Κάντε κλικ στην εικόνα για να αποκτήσετε πρόσβαση στην τετραήμερη πρόβλεψη για το όζον σε επίπεδο εδάφους από την υπηρεσία παρακολούθησης της ατμόσφαιρας του Copernicus

Θέματα υγείας

Το όζον στο έδαφος επηρεάζει την ανθρώπινη υγεία με τη μείωση της αναπνευστικής και καρδιαγγειακής λειτουργίας, γεγονός που οδηγεί σε περισσότερες εισαγωγές στο νοσοκομείο, σε απουσίες στο σχολείο και στην εργασία, στη χρήση φαρμάκων, ακόμη και σε πρόωρη θνησιμότητα. Η βραχυπρόθεσμη έκθεση στο όζον συνδέεται με αναπνευστικά συμπτώματα, μειωμένη λειτουργία των πνευμόνων και φλεγμονή των αεραγωγών. μακροχρόνια έκθεση με επιδεινωμένο άσθμα και αυξημένη συχνότητα εγκεφαλικών επεισοδίων. Σε αντίθεση με τις αρνητικές επιπτώσεις του τροποσφαιρικού ή του τροποσφαιρικού όζοντος — του όζοντος που αναπνέουμε — το στρατοσφαιρικό όζον είναι ευεργετικό για την ανθρώπινη υγεία εμποδίζοντας την υπεριώδη ακτινοβολία.

Παρατηρούμενες επιδράσεις

Σχηματισμός όζοντος σε επίπεδο εδάφους και μετεωρολογική ευαισθησία του

Το επιφανειακό όζον (O₃) είναι ένας δευτερογενής ρύπος που παράγεται στην ατμόσφαιρα παρουσία του ηλιακού φωτός και των χημικών πρόδρομων ουσιών. Οι κύριες πρόδρομες ουσίες του όζοντος είναι τα οξείδια του αζώτου (NOx) και οι πτητικές οργανικές ενώσεις (VOC), που προέρχονται κυρίως από τις μεταφορές και τις βιομηχανικές δραστηριότητες που συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με τις αστικές περιοχές. Το μονοξείδιο του άνθρακα (CO) και το μεθάνιο (CH₄) που εκπέμπονται από οικιακές και γεωργικές πηγές τείνουν να διαδραματίζουν μικρό ρόλο στο σχηματισμό του όζοντος. Οι πρόδρομες ουσίες του όζοντος μπορούν επίσης να έχουν φυσική προέλευση, όπως οι βιογενείς εκπομπές ΠΟΕ, οι εκπομπές NOx στο έδαφος, οι εκπομπές από δασικές πυρκαγιές CO και οι εκπομπές μεθανίου από τη βιόσφαιρα (Cooper et al., 2014· Μοναχοί κ.ά., 2015).

Οι μέγιστες συγκεντρώσεις όζοντος εμφανίζονται γενικά δεκάδες χιλιόμετρα μακριά από τις αστικές περιοχές όπου βρίσκονται οι κύριες πηγές πρόδρομων ουσιών του όζοντος, σε αντίθεση με άλλους ατμοσφαιρικούς ρύπους (όπως τα σωματίδια και το διοξείδιο του αζώτου) που συγκεντρώνονται σε μεγάλο βαθμό στις πόλεις. Επειδή ο φωτοχημικός σχηματισμός του όζοντος διαρκεί αρκετές ώρες, οι άνεμοι μπορούν να μεταφέρουν τη ρύπανση πριν από τη δημιουργία του όζοντος. Επιπλέον, ορισμένα είδη NOx υποβαθμίζουν το όζον σε ειδικές συνθήκες (δηλαδή κοντά στις πηγές εκπομπών, τη νύχτα ή το χειμώνα), γεγονός που έχει ως αποτέλεσμα γενικά χαμηλότερες συγκεντρώσεις όζοντος στα κέντρα των πόλεων όπου εκπέμπονται NOx. Μόλις σχηματιστεί, το όζον μπορεί να διατηρηθεί στην ατμόσφαιρα για ημέρες έως εβδομάδες, συχνά σε μεγάλη απόσταση ή σε διασυνοριακή μεταφορά. Ωστόσο, και στις αστικές — και ιδιαίτερα στις προαστιακές — περιοχές, παρατηρούνται υψηλά επίπεδα όζοντος.

Επειδή η παραγωγή όζοντος απαιτεί ηλιακή ακτινοβολία, οι συγκεντρώσεις του όζοντος συνήθως φτάνουν στο μέγιστο ημερήσιο λίγες ώρες μετά το μεσημέρι. Οι συγκεντρώσεις ακολουθούν επίσης έναν έντονο εποχιακό κύκλο που στην Ευρώπη κορυφώνεται από τις αρχές της άνοιξης έως τα τέλη του καλοκαιριού. Η εξάρτηση από το ηλιακό φως καθιστά το όζον πολύ ευαίσθητο στη μετεωρολογική και κλιματική μεταβλητότητα. Η διακύμανση του όζοντος από το ένα έτος στο άλλο εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το πόσο ζεστό και ξηρό είναι το καλοκαίρι· τα έντονα κύματα καύσωνα μπορούν να οδηγήσουν σε μέγιστες τιμές όζοντος. Η σχέση με το ηλιακό φως σημαίνει ότι η νότια Ευρώπη τείνει να έχει υψηλότερες συγκεντρώσεις όζοντος από τη βόρεια Ευρώπη (ΕΟΠ, 2022α).

Συγκεντρώσεις και έκθεση του πληθυσμού

Οι ετήσιες συγκεντρώσεις όζοντος διαπιστώθηκε ότι αυξήθηκαν ελαφρώς στην Ευρώπη μεταξύ 2005 και 2019, ενώ οι υψηλότερες κορυφές του όζοντος είχαν μειωθεί (Solberg et al., 2022). Το 2020, μόνο το 19 % όλων των επίγειων σταθμών παρακολούθησης του όζοντος σε ολόκληρη την Ευρώπη πέτυχαν τον μακροπρόθεσμο στόχο που τέθηκε στην οδηγία του 2008 για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα, σύμφωνα με τον οποίο ο μέγιστος ημερήσιος μέσος όρος των οκτώ ωρών δεν μπορεί να υπερβαίνει τα 120 μικρογραμμάρια ανά κυβικό μέτρο (µg/m³) εντός ενός ημερολογιακού έτους. Σε ολόκληρη την Ευρώπη, 21 χώρες, συμπεριλαμβανομένων 15 κρατών μελών της ΕΕ, κατέγραψαν συγκεντρώσεις όζοντος που υπερβαίνουν την τιμή-στόχο της ΕΕ για την προστασία της ανθρώπινης υγείας (μέγιστη ημερήσια οκτάωρη μέση τιμή 120 µg/m³) (ΕΟΠ, 2022α). Το ποσοστό του πληθυσμού που εκτέθηκε σε επιφανειακό όζον πάνω από τα επίπεδα-στόχους της ΕΕ κυμάνθηκε μεταξύ 64 % το 2003 και 9 % το 2014 (ΕΟΠ, 2022β). Το ποσοστό του πληθυσμού που εκτέθηκε σε συγκεντρώσεις άνω της βραχυπρόθεσμης κατευθυντήριας τιμής του ΠΟΥ για το 2021 (ο μέγιστος ημερήσιος οκτάωρος μέσος όρος 100 µg/m³) κυμάνθηκε μεταξύ 93 % και 98 % κατά την περίοδο 2013-2020, χωρίς πτωτική τάση με την πάροδο του χρόνου.

Επιπτώσεις στην υγεία

Τα υψηλά επίπεδα όζοντος προκαλούν αναπνευστικά προβλήματα, προκαλούν άσθμα, μειώνουν τη λειτουργία των πνευμόνων και προκαλούν πνευμονική νόσο (WHO, 2008). Το 2019, 12253 άνθρωποι σε 23 ευρωπαϊκές χώρες νοσηλεύτηκαν με αναπνευστικές ασθένειες που προκαλούνται ή επιδεινώνονται από την οξεία έκθεση στο όζον. Το βάρος της θνησιμότητας και της νοσηρότητας που προκαλείται από την έκθεση στα επίπεδα του όζοντος είναι συνήθως χαμηλότερο στις χώρες της Βόρειας Ευρώπης σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη (ΕΟΠ, 2022α). Το 2020, εκτιμάται ότι 24000 άνθρωποι στα 27 κράτη μέλη της ΕΕ πέθαναν πρόωρα λόγω οξείας έκθεσης στο όζον άνω των 70 µg/m 3^. Οι χώρες με τα υψηλότερα ποσοστά θνησιμότητας το 2020 λόγω της έκθεσης στο όζον ήταν η Αλβανία, το Μαυροβούνιο, η Ελλάδα, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη και η Βόρεια Μακεδονία, κατά σειρά μείωσης της κατάταξης (ΕΟΧ, 2022α). Από το 2005 δεν έχει υπάρξει συγκεκριμένη τάση όσον αφορά τη θνησιμότητα που σχετίζεται με το όζον σε επίπεδο εδάφους, και η μεταβλητότητα από έτος σε έτος εξαρτάται κυρίως από τις θερινές θερμοκρασίες (Solberg et al., 2022).

Εκτός από τις άμεσες επιπτώσεις στην υγεία, το επιφανειακό όζον απορροφάται μέσω των στομών των φυτών και μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τις αποδόσεις των καλλιεργειών και της δασοκομίας, γεγονός που επηρεάζει την προσφορά τροφίμων. Οι αποδόσεις του σιταριού εκτιμήθηκαν ότι θα μειωθούν στην Ευρώπη έως και 9 % το 2019. Όσον αφορά τις οικονομικές ζημίες, χάθηκαν 1,4 δισ. EUR σε 35 χώρες (ΕΟΠ, 2022γ).

Προβλεπόμενες επιπτώσεις

Μελλοντικές συγκεντρώσεις όζοντος σε επίπεδο εδάφους

Η διακύμανση των συγκεντρώσεων του όζοντος από έτος σε έτος και οι μέγιστες τιμές του επηρεάζονται από τις τρέχουσες και μελλοντικές μεταβολές των βασικών ατμοσφαιρικών παραμέτρων με πολύπλοκο τρόπο (πίνακας 1). Η μεγαλύτερη πιθανότητα καύσωνα είναι πιθανό να οδηγήσει σε αυξήσεις στις αιχμές συγκέντρωσης του όζοντος στο έδαφος. Η αυξημένη ηλιακή ακτινοβολία και οι θερινές θερμοκρασίες θα επιταχύνουν επίσης τη χημική διαδικασία σχηματισμού όζοντος. Οι εκπομπές VOC (πρόδρομη ουσία του όζοντος) θα αυξηθούν κατά τα θερμότερα καλοκαίρια (Langner et al., 2012), αλλά και θα μειωθούν κατά τα υψηλότερα επίπεδα CO₂ στην ατμόσφαιρα (Szopa et al., 2021). Οι πιο συχνές πυρκαγιές κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού θα λειτουργήσουν ως πηγή εκπομπών VOC και CO (Parrington et al., 2013). Η απομάκρυνση του όζοντος από την ατμόσφαιρα μέσω της απορρόφησης από τη βλάστηση — η οποία είναι επιβλαβής για τα φυτά — μπορεί να μειωθεί με τη θερμότητα και την καταπόνηση του νερού στα φυτά (Szopa et al., 2021). Ταυτόχρονα, η αυξημένη υγρασία θα αυξήσει την καταστροφή του όζοντος σε περιοχές που είναι χαμηλές σε NOx, όπως οι θαλάσσιες περιοχές στη Σκανδιναβία (Colette et al., 2015).

Πίνακας 1: Επιλογή μετεωρολογικών παραμέτρων που ενδέχεται να αυξηθούν στο πλαίσιο της μελλοντικής κλιματικής αλλαγής και των επιπτώσεών τους στα επίπεδα του όζοντος

^{Πηγή: Προσαρμογή από τον Jacob and Winner (2009), The Royal Society (2008) και Lin et al. (2020)}

Η μελλοντική αλλαγή του κλίματος αναμένεται να αυξήσει τις συγκεντρώσεις όζοντος, αλλά η αύξηση αυτή δεν θα πρέπει να υπερβαίνει τα 5 µg/m³ στο ημερήσιο μέγιστο όριο μέχρι τα μέσα του αιώνα και, ως εκ τούτου, είναι πιθανό να αντισταθμιστεί από τη μείωση των επιπέδων του όζοντος λόγω των προγραμματισμένων μελλοντικών μειώσεων των πρόδρομων ουσιών του όζοντος. Ωστόσο, οι προβολές στο τέλος του αιώνα υποδηλώνουν αύξηση έως και 8 µg/m³ στις συγκεντρώσεις όζοντος. Μειώσεις προβλέπονται μόνο σε ωκεάνιες και βορειότερες περιοχές (βρετανικά νησιά, σκανδιναβικές και βαλτικές χώρες) (διάγραμμα 1).

Σχήμα 1. Μοντελοποίηση της μελλοντικής αλλαγής των συγκεντρώσεων όζοντος σε επίπεδο εδάφους (καθημερινά ανώτατα όρια) στη θερινή ώρα στην Ευρώπη στα μέσα του αιώνα (αριστερά) και στο τέλος του αιώνα (δεξιά). Πηγή: Κ.ΛΠ./ACM (2015)

Επιπτώσεις στην υγεία

Η θνησιμότητα που σχετίζεται με την οξεία έκθεση στο όζον αναμένεται να αυξηθεί λόγω της κλιματικής αλλαγής έως το 2050, ιδίως στην Κεντρική και Νότια Ευρώπη (Orru et al., 2019· Selin et al., 2009). Geels et al. (2015) εκτίμησε ότι η κλιματική αλλαγή από μόνη της θα οδηγήσει σε αύξηση κατά 15 % του συνολικού αριθμού των οξέων πρόωρων θανάτων που σχετίζονται με το όζον στην Ευρώπη προς τη δεκαετία του 2080 βάσει του κλιματικού σεναρίου RCP 4.5. Οι καθαρές απώλειες οικονομικής ευημερίας (συμπεριλαμβανομένου του κόστους θνησιμότητας και των απωλειών αναψυχής) λόγω των επιπτώσεων στην υγεία που σχετίζονται με το όζον από τις κλιματικές αλλαγές και τις πρόδρομες εκπομπές θα μπορούσαν να συσσωρευτούν σε 9,1 δισεκατομμύρια ευρώ μεταξύ του 2000 και του 2050. Οι επιπτώσεις στο κόστος των προβλεπόμενων μεταβολών των εκπομπών θα υπερβούν σε μεγάλο βαθμό τις κλιματικές επιπτώσεις (Selin et al., 2009).

Policy απαντήσεις

Παρακολούθηση, στόχοι και προειδοποιήσεις

Σύμφωνα με την οδηγία του 2008 για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα, τα ευρωπαϊκά κράτη μέλη είναι υπεύθυνα για την παρακολούθηση και την υποβολή δεδομένων για το όζον σε επίπεδο εδάφους στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος. Η παρακολούθηση των ωριαίων συγκεντρώσεων όζοντος πραγματοποιείται σε περίπου 2000 σταθμούς σε ολόκληρη την Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένων των αγροτικών, προαστιακών και αστικών σταθμών — για να τεκμηριωθεί η έκθεση του πληθυσμού. Οι συγκεντρώσεις όζοντος μετρώνται επίσης σε βιομηχανικούς και κυκλοφοριακούς σταθμούς, οι οποίοι βρίσκονται πολύ κοντά σε μεγάλο δρόμο ή βιομηχανική περιοχή/πηγή.

Η οδηγία του 2008 για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα θέτει μια τιμή-στόχο και μια μακροπρόθεσμη αντικειμενική τιμή για το όζον για την προστασία της ανθρώπινης υγείας. Στον πίνακα 2 παρατίθεται επισκόπηση των νομικών προτύπων για το όζον σε επίπεδο εδάφους που ορίζονται στην οδηγία για την προστασία της υγείας του ανθρώπου και του περιβάλλοντος.

Πίνακας 2: Επισκόπηση των κατωφλίων και των τιμών-στόχων και των μακροπρόθεσμων στόχων για το ατμοσφαιρικό επίγειο όζον

^{* AOT40 (µg/m³ x ώρες) είναι το άθροισμα της διαφοράς μεταξύ ωριαίων συγκεντρώσεων μεγαλύτερες από 80 µg/m³ και 80 µg/m³ για μια δεδομένη περίοδο, χρησιμοποιώντας μόνο τις τιμές 1 ώρας που μετρώνται μεταξύ 8.00 και 20.00 ώρα Κεντρικής Ευρώπης (ώρα Κεντρικής Ευρώπης) κάθε μέρα}.

Η οδηγία του 2008 για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα περιλαμβάνει επίσης κανονιστικές υποχρεώσεις για την ενημέρωση του πληθυσμού σχετικά με τις υψηλές συγκεντρώσεις όζοντος σε επίπεδο εδάφους (πίνακας 2). Το όριο πληροφόρησης αντικατοπτρίζει ένα «επίπεδο πέραν του οποίου υπάρχει κίνδυνος για την ανθρώπινη υγεία από τη σύντομη έκθεση για ιδιαίτερα ευαίσθητα τμήματα του πληθυσμού». Σε περίπτωση υπέρβασης του ορίου, οι εθνικές αρχές υποχρεούνται να ενημερώνουν το κοινό. Το όριο προειδοποίησης αντικατοπτρίζει ένα «επίπεδο πέραν του οποίου υπάρχει κίνδυνος για την ανθρώπινη υγεία από σύντομη έκθεση για τον γενικό πληθυσμό». Οι εθνικές αρχές υποχρεούνται να ενημερώνουν το κοινό, να παρέχουν συμβουλές και να εφαρμόζουν βραχυπρόθεσμα σχέδια δράσης σε περίπτωση υπέρβασης του ορίου αυτού. Η υπέρβαση και των δύο ορίων θα πρέπει να αναφέρεται από τα κράτη μέλη στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Πληροφορίες σχετικά με τις ετήσιες συγκεντρώσεις όζοντος διατίθενται στον θεατή στατιστικών για την ποιότητα του αέρα του ΕΟΠ. Επικαιροποιημένες πληροφορίες για την ποιότητα του αέρα διατίθενται στον θεατή της UTD του ΕΟΠ και μέσω του ευρωπαϊκού δείκτη ποιότητας του αέρα. Η υπηρεσία παρακολούθησης της ατμόσφαιρας του Copernicus παρέχει τετραήμερη πρόβλεψη των συγκεντρώσεων όζοντος σε επίπεδο εδάφους. Σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες τα επίπεδα συγκέντρωσης του όζοντος περιλαμβάνονται στα σχέδια δράσης για την υγεία της θερμότητας. Δείτε ένα παράδειγμα από το Βέλγιο εδώ.

Μειώσεις συγκέντρωσης

Το 2021 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) δημοσίευσε νέες κατευθυντήριες γραμμές για την ποιότητα του αέρα για την προστασία της ανθρώπινης υγείας, επικαιροποιώντας τις κατευθυντήριες γραμμές του 2005 για την ποιότητα του αέρα με βάση τη συστηματική επανεξέταση των τελευταίων επιστημονικών στοιχείων σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο η ατμοσφαιρική ρύπανση βλάπτει την ανθρώπινη υγεία. Τον Οκτώβριο του 2022, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε πρόταση αναθεώρησης της οδηγίας για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα, η οποία ευθυγραμμίζει στενότερα τα πρότυπα της ΕΕ για την ποιότητα του αέρα με τις συστάσεις της ΠΟΥ για το 2021 και εισάγει οριακές τιμές για όλους τους ατμοσφαιρικούς ρύπους που υπόκεινται επί του παρόντος σε τιμές στόχους, εκτός από το όζον. Το όζον εξαιρείται από τη μεταβολή αυτή από την τιμή-στόχο σε οριακή τιμή λόγω των πολύπλοκων χαρακτηριστικών του σχηματισμού του στην ατμόσφαιρα, τα οποία περιπλέκουν το έργο της αξιολόγησης της σκοπιμότητας συμμόρφωσης με αυστηρές οριακές τιμές.

Ο αντίκτυπος της κλιματικής αλλαγής που επιδεινώνει τον σχηματισμό όζοντος θα μπορούσε να αντισταθμίσει εν μέρει τις προσπάθειες μείωσης των εκπομπών πρόδρομων ουσιών του όζοντος. Αυτό αναφέρεται ως ποινή για το κλίμα του όζοντος. Η αντιστάθμιση αυτής της κλιματικής κύρωσης στην ηπειρωτική Ευρώπη θα απαιτούσε φιλόδοξα μέτρα μετριασμού (περικοπές 30 έως 50 % στις εκπομπές NOx και VOC). Μακροπρόθεσμα, οι μειώσεις των εκπομπών μεθανίου μπορούν επίσης να μειώσουν αποτελεσματικά τον σχηματισμό όζοντος. Δεδομένου ότι το μεθάνιο αποτελεί επίσης σημαντικό αέριο του θερμοκηπίου, η μείωσή του ωφελεί επίσης τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής (UNEP, 2021· ΚΚΕΡ, 2018).

Στοιχεία αναφοράς

• Colette, A. et al., 2013, Ευρωπαϊκή ατμόσφαιρα το 2050, μια περιφερειακή προοπτική για την ποιότητα του αέρα και το κλίμα στο πλαίσιο των σεναρίων CMIP5, Atmos. Ο Χεμ. Η Phys. 13, 7451-7471. https://doi.org/10.5194/acp-13-7451-2013
• Colette, A. et al., 2015, Είναι η κλιματική ποινή του όζοντος ισχυρή στην Ευρώπη;, Environmental Research Letters 10(8), 084015. https://doi.org/10.1088/1748-9326/10/8/084015
• Cooper, O.R. et al., 2014, Παγκόσμια κατανομή και τάσεις του τροποσφαιρικού όζοντος: Ανασκόπηση βάσει παρατηρήσεων, Elementa 2, 000029. https://doi.org/10.12952/journal.elementa.000029
• ΕΟΠ, 2022α, Η ποιότητα του αέρα στην Ευρώπη 2022, Ενημερωτικό σημείωμα αριθ. 05/2022. Διαδικτυακή έκθεση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος
• ΕΟΠ, 2022β, Υπέρβαση των προτύπων ποιότητας του αέρα στην Ευρώπη. Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος
• ΕΟΠ, 2022γ, Επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στα οικοσυστήματα, διαδικτυακή έκθεση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος
• Κ.λπ./ACM, 2015, Μοντέλο μελλοντικής αλλαγής στις συγκεντρώσεις όζοντος κατά τη θερινή περίοδο στην επιφάνεια
• Geels, C. et al., 2015, Μελλοντική πρόωρη θνησιμότητα λόγω της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην Ευρώπη — ευαισθησία στις αλλαγές του κλίματος, των ανθρωπογενών εκπομπών, του πληθυσμού και του κτιριακού αποθέματος, International Journal of Environmental Research and Public Health 12, 2837-2869. https://doi.org/10.3390/ijerph120302837
• Jacob D.J. and Winner D.A., 2009, Επίδραση της κλιματικής αλλαγής στην ποιότητα του αέρα, Ατμοσφαιρικό Περιβάλλον 43, 51-63. https://doi.org/10.1016/j.atmosenv.2008.09.051
• ΚΚΕρ, 2018, Παγκόσμιες τάσεις των εκπομπών μεθανίου και οι επιπτώσεις τους στις συγκεντρώσεις όζοντος, Κοινό Κέντρο Ερευνών, Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
• Langner, J., et al., 2012, Μια πολυ-μοντέλα μελέτη των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στο επιφανειακό όζον στην Ευρώπη, Atmospheric Chemistry and Physics 12, 10423-10440. https://doi.org/10.5194/acp-12-10423-2012
• Lin, M. et al., 2020, Οι ανατροφοδοτήσεις της βλάστησης κατά τη διάρκεια της ξηρασίας επιδεινώνουν την ατμοσφαιρική ρύπανση του όζοντος στην Ευρώπη, Nature Climate Change 10, 444-451. https://doi.org/10.1038/s41558-020-0743-y
• Μοναχοί, P.S., et al., 2015, Tropospheric όζον και οι πρόδρομες ουσίες του από την αστική έως την παγκόσμια κλίμακα, από την ποιότητα του αέρα έως βραχύβια κλιματικό περιορισμό, Ατμοσφαιρική Χημεία και Φυσική 15, 8889-8973. https://doi.org/10.5194/acp-15-8889-2015
• Orru, H., et al., 2019, Όζον και θνησιμότητα σχετιζόμενη με τη θερμότητα στην Ευρώπη το 2050 που επηρεάστηκε σημαντικά από τις αλλαγές στο κλίμα, τον πληθυσμό και τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, Περιβαλλοντικές Ερευνητικές Επιστολές 14, 074013 https://doi.org/10.1088/1748-9326/ab1cd9
• Parrington, M., et al., 2013, Φωτοχημεία όζοντος σε λοφίσκους καύσης βιομάζας, Ατμοσφαιρική Χημεία και Φυσική 13, 7321-7341. https://doi.org/10.5194/acp-13-7321-2013
• Selin, N.E., et al., 2009, Παγκόσμια υγεία και οικονομικές επιπτώσεις της μελλοντικής ρύπανσης του όζοντος, Environmental Research Letters 4, 044014. https://doi.org/10.1088/1748-9326/4/4/044014
• Solberg, S., et al., 2021, Μακροπρόθεσμες τάσεις των ατμοσφαιρικών ρύπων σε εθνικό επίπεδο 2005-2019, έκθεση 9/2021 της ETC/ATNI
• Szopa, S., et al., 2021, Short-Lived Climate Forcers. Στ: Masson-Delmotte V. et al., 2021, Κλιματική Αλλαγή 2021: Η βάση της Φυσικής Επιστήμης. Συμβολή της ομάδας εργασίας Ι στην έκτη έκθεση αξιολόγησης της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή.
• Η Βασιλική Εταιρεία, 2008, Ground-level όζον στον 21ο αιώνα: μελλοντικές τάσεις, επιπτώσεις και επιπτώσεις πολιτικής,Το έγγραφο πολιτικής της Βασιλικής Κοινωνίας
• UNEP, 2021, Παγκόσμια αξιολόγηση μεθανίου: Οφέλη και κόστος μείωσης των εκπομπών μεθανίου. UNEP CCAC
• Who Europe, 2008, Κίνδυνοι για την υγεία του όζοντος από τη διασυνοριακή ατμοσφαιρική ρύπανση μεγάλης εμβέλειας. Περιφερειακό Γραφείο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για την Ευρώπη