Belangrijkste trajecten waardoor door het klimaat veroorzaakte droogte en waterschaarste van invloed zijn op de menselijke gezondheid, en potentiële strategieën om de risico's te beheersen
_{Bron: Aangepast uit Figuur 1 door Salvador et al. (2023) onder de Creative commons 4.0-licentie en met toestemming van de auteurs}

Gezondheidskwesties

Droogte en waterschaarste hebben op verschillende manieren gevolgen voor de gezondheid en het welzijn, onder meer via drinkwatertekorten (zowel via drink- als sanitaire toepassingen), een grotere kans op door water, voedsel en vectoren overgedragen ziekten, bosbranden en slechte luchtkwaliteit, en voedselonzekerheid en ondervoeding. Droogte kan ook de kans op andere klimaatgerelateerde extreme gebeurtenissen en de bijbehorende gezondheidseffecten verergeren. Droogte kan bijvoorbeeld hittegolven intensiveren, wat leidt tot meer hittestress. Het kan ook het risico op overstromingen of uitbraken van besmettelijke ziekten vergroten wanneer er na perioden van droogte zware regenval optreedt (Ebi et al., 2021; Semenza et al., 2012). Water is van cruciaal belang voor alle aspecten van het leven. Waterschaarste kan daarom cascade-effecten veroorzaken in sociale en economische systemen, wat uiteindelijk van invloed is op het levensonderhoud, de lichamelijke gezondheid en de geestelijke gezondheid en het welzijn. Voor landbouwers en seizoenarbeiders in de landbouw kan droogte leiden tot inkomensverlies en werkloosheid en tot gedwongen interne en grensoverschrijdende migratie, waardoor mentaal leed ontstaat (Stanke et al., 2013; UNDRR, 2021). Vanwege de complexe en trapsgewijze rol die water speelt in de samenleving en in verschillende sectoren, kan droogte langdurige gevolgen voor de gezondheid hebben, bijvoorbeeld door veranderde bestaansmiddelen. Droogte kan ook gevolgen hebben voor gebieden die niet rechtstreeks aan droogte zijn blootgesteld door de gestegen voedselprijzen van ingevoerde levensmiddelen, waarvan de productie te lijden had onder droogte.

Gezondheidseffecten als gevolg van drinkwatertekorten

Verminderde huishoudelijke watervoorziening, door beperkingen op volume of toegangstijd, kan leiden tot slechte handenwassen en hygiënische praktijken, wat kan leiden tot gastro-intestinale ziekten en huid- en ooginfecties (Stanke et al., 2013). Vooral bevolkingsgroepen die afhankelijk zijn van een particuliere watervoorziening en mensen die op zoek zijn naar een alternatieve watervoorziening tijdens perioden van waterschaarste (bv. door particuliere waterinzameling) lopen gevaar. Bezuinigingen op de openbare watervoorziening, onder meer voor gebruik bij irrigatie en voedselproductie, kunnen ook mensen in gevaar brengen voor de gezondheid als een lage beschikbaarheid van water leidt tot het gebruik van onbehandeld water voor irrigatie van gewassen, waardoor het risico op uitbraken van door voedsel overgedragen ziekten toeneemt (Semenza et al., 2012). Bovendien loopt de voedselverwerkende industrie ook gevaar omdat een ontoereikende watervoorziening kan leiden tot lagere hygiënische normen en een verhoogd risico op door voedsel overgedragen ziekten (Bryan et al., 2020).

Droogteomstandigheden kunnen leiden tot een lagere verdunning van zware metalen en organische verontreinigende stoffen, waaronder medicijnresiduen, in waterlichamen. De daaruit voortvloeiende gezondheidsrisico’s vloeien voort uit direct contact met zwemwater of drinkwater dat niet specifiek wordt behandeld, of indirect via de voedselketen (Sonone et al., 2020). Indirect leidt waterbehoud tijdens droogtes tot minder water voor verdunning en hogere concentraties van verontreinigende stoffen in het influent van afvalwaterinstallaties, wat de zuiveringscapaciteit van afvalwatersystemen kan overweldigen en kan leiden tot negatieve gevolgen voor de waterkwaliteit (Chappelle et al., 2019).

Door water overgedragen ziekten

Droogte kan de waterkwaliteit aantasten door de groei van ziekteverwekkers te stimuleren en de concentratie van verontreinigende stoffen in waterbronnen te verhogen. Europese landen hebben doorgaans een goed gereguleerde en kwalitatief gecontroleerde openbare watervoorziening, die vooral ziekte-uitbraken voorkomt via de levering van veilig drinkwater. In zwemwater ontstaan microbiologische gezondheidsbedreigingen tijdens droge perioden waarin de concentraties van pathogenen (bv. schadelijke E. coli-bacteriën) in het water toenemen als gevolg van lagere waterstanden en lage stromen, hogere watertemperaturen, lagere zuurstofniveaus, hogere concentraties zout en voedingsstoffen en hogere concentraties van pathogenen in rivierbeddingen en nabijgelegen bodems (Mosley, 2015; Coffey et al., 2019). Verschillende pathogenen (waaronder virussen, bacteriën en parasieten) kunnen verschillende door water overgedragen ziekten veroorzaken die gastro-intestinale symptomen of huidinfecties veroorzaken (EEA, 2020a). Lage stromen en hogere watertemperaturen verbeteren de stratificatie in zwemwateren, d.w.z. de scheiding van warmere en koelere waterlagen, waardoor cyanobacteriële en

schadelijke algenbloei wordt bevorderd (Mosley,

 2015; Coffey et al., 2019). Cyanobacteriën (meestal in zoet water) en algen (in zeewater) kunnen giftige stoffen produceren die schadelijk zijn voor de mens via huidcontact, per ongeluk ingeslikt verontreinigd baden, of besmet drinkwater of zeevruchten. Deze pathogenen kunnen huid- en oogirritatie, allergieachtige symptomen, gastro-intestinale aandoeningen, lever- en nierbeschadiging, neurologische aandoeningen en kanker veroorzaken (Melaram et al., 2022; Neves et al., 2021).

Door vectoren overgedragen ziekten

Droogte beïnvloedt de verspreiding en overvloed van ziektevectoren, zoals muggen en teken, waardoor het risico op door vectoren overgedragen ziekten mogelijk toeneemt. Minder concurrenten en roofdieren, geen eierspoeling en meer organisch materiaal in resterende stilstaande wateren tijdens droge perioden bevorderen de ontwikkeling van larven en de groei van muggenpopulaties (Stanke et al., 2013; Chase en Ridder, 2003). Specifiek voor het West-Nijlvirus (WNV) zorgt waterschaarste ervoor dat vogels (reservoirgastheren voor WNV) en Culex-muggen (vectoren voor WNV) clusteren rond resterende waterbronnen en menselijke nederzettingen, wat de overdracht van pathogenen kan verbeteren en het risico op uitbraken van West-Nijlkoorts bij mensen kan vergroten (Paz, 2019; Cotar et al., 2016; Wang et al., 2010; Sjamaan et al., 2005).

Specifiek voor het West-Nijlvirus (WNV) zorgt waterschaarste ervoor dat vogels (reservoirgastheren voor WNV) en Culex-muggen (vectoren voor WNV) clusteren rond resterende waterbronnen en menselijke nederzettingen, wat de overdracht van pathogenen kan verbeteren en het risico op uitbraken van West-Nijlkoorts bij mensen kan vergroten (Paz, 2019; Cotar et al., 2016; Wang et al., 2010; Sjamaan et al., 2005).

Gezondheidseffecten van bosbranden en veranderingen in de luchtkwaliteit

Bij afwezigheid van neerslag stijgen de concentraties fijne zwevende deeltjes (PM_2,5 en PM₁₀) in de lucht en verhogen ze het risico op verergering van chronische ademhalingsproblemen, het ontwikkelen van luchtweginfecties en vroegtijdige sterfgevallen (EEA, 2023c). Rook van droogtegerelateerde bosbranden schaadt met name de luchtkwaliteit (voornamelijk door een toename van PM_2,5), ook op plaatsen ver van de brandbron. Brand en rook veroorzaken lichamelijke en geestelijke gezondheidseffecten, waaronder brandwonden, verwondingen of overlijden, hittegerelateerde problemen, ademhalings- en hart- en vaatziekten, posttraumatische stressstoornis, depressie en slapeloosheid (Xu et al., 2020; Liu et al., 2015).

Impact op voeding

Droogte kan de gewasopbrengsten verlagen, wat leidt tot lokale tekorten aan bepaalde voedingsmiddelen, wat kan leiden tot hogere voedselprijzen in heel Europa (Yusa et al., 2015). Prijsstijgingen en verminderde beschikbaarheid van voedsel, met name van voedzaam voedsel zoals fruit en groenten, kunnen mentale stress en dieetverschuivingen naar goedkopere en minder gezonde voedingsmiddelen veroorzaken of leiden tot het overslaan van maaltijden, met name in groepen met een laag inkomen (UNDRR, 2021; ECIU, 2023; EEA, 2024). Ondervoeding verhoogt ook de kosten van de gezondheidszorg en vermindert de productiviteit, wat gezondheidsproblemen kan veroorzaken en kan leiden tot een cyclus van armoede (VN, 2021). Het grootste risico op ondervoeding zijn mensen met een lagere sociaaleconomische status, zwangere vrouwen en jonge kinderen.

Geestelijke gezondheid & welzijn

Droogte kan zowel geestelijke gezondheidsproblemen veroorzaken (bijv. angst, emotionele en psychologische nood) als psychische aandoeningen (bijv. depressie, posttraumatische stressstoornis, zelfmoordgedachten), met name voor gemeenschappen die afhankelijk zijn van weersgerelateerde praktijken en daarom kwetsbaar zijn voor droogte, zoals boeren en plattelandsgemeenschappen (Yusa et al., 2015). Slechte geestelijke gezondheidsresultaten worden meestal geassocieerd met de economische gevolgen van droogte. Voor landbouwers worden droogtegerelateerde economische gevolgen doorgaans veroorzaakt door gewasverlies en mislukte veehouderij, wat leidt tot financiële beperkingen, werkloosheid, verlies van bestaansmiddelen en verdere stress, sociaal isolement, angst, depressie en zelfmoord (Vins et al., 2015; Salvador et al., 2023).

Waargenomen effecten

Waterschaarste en droogte komen steeds vaker voor en zijn wijdverbreid in de EU (EER, 2024). In 2019 werd 38 % van de EU-bevolking getroffen door waterschaarste (EC, 2023). De gevolgen van droogte zullen waarschijnlijk nog erger zijn in regio's met een hoge druk op de watervoorraden, zoals het Middellandse Zeegebied.

Gezondheidseffecten als gevolg van drinkwatertekorten

Vanwege de over het algemeen goed gereguleerde openbare watervoorzieningssystemen in Europa zijn gezondheidseffecten als gevolg van drinkwatertekorten zeldzaam. Desalniettemin is het drinkwatertekort in Europa de afgelopen jaren groter geworden als gevolg van ernstige droogten. Zo werden in 2022 en 2023 in Frankrijk en in 2023 en 2024 in Spanje tal van gemeenten geconfronteerd met verstoringen van hun drinkwatervoorziening. Door de bevolking te voorzien van drinkwater vervoerd door watertankers of gebotteld water, werden gastro-intestinale ziekten of andere gezondheidseffecten als gevolg van watertekorten grotendeels voorkomen. In Ierland daarentegen leidden een lange droogteperiode en de bijbehorende beperkingen op het watergebruik in 2018 tot het gebruik van onbehandeld water, verontreinigd met E. coli-bacteriën, voor de irrigatie van bladgroenten. Dit leidde tot een van de grootste uitbraken van door voedsel overgedragen ziekten als gevolg van toxineproducerende E. coli-bacteriën (STEC), die bijna 200 mensen in het hele land troffen en waarvan sommige in een ziekenhuis moesten worden opgenomen (Health Protection Surveillance Centre Ireland, 2023, persoonlijke communicatie).

Door water overgedragen ziekten

In het algemeen voorkomt het hoogwaardige drinkwatervoorzienings- en monitoringsysteem van Europa de overdracht van ziekten via verontreinigd drinkwater. Toch is drinkwater uit particuliere putten in verband gebracht met uitbraken van door water overgedragen ziekten. Ierland bijvoorbeeld, waar naar schatting 15 % van de bevolking drinkwater uit particuliere grondwaterbronnen gebruikt, heeft het hoogste percentage STEC-infecties (door toxineproducerende E.coli-bacteriën, die maagziekte veroorzaken) in Europa per jaar (ECDC, 2023), waarvan de meerderheid verband houdt met drinkwater (Health Service Executive, 2021).

Droogteomstandigheden in 2015-2018 hebben bijgedragen tot verhoogde concentraties chloride en sulfaat, zware metalen, arseen en geneesmiddelen zoals metoprolol en ibuprofen in de rivieren de Elbe, de Rijn en de Maas (Wolff en van Vliet, 2021), wat heeft geleid tot verhoogde gezondheidsrisico’s.

Door vectoren overgedragen ziekten

In 2018 hield de toename van West-Nijlvirusinfecties in Europa verband met een natte lente, gevolgd door droogte (Semenza en Paz, 2021; ECDC, 2018). Door de veranderende klimatologische omstandigheden in de afgelopen decennia is het risico op overdracht van het West-Nijlvirus in heel Europa gestaag toegenomen. De relatieve toename van het risico op de uitbraak van het West-Nijlvirus in 2013-2022 ten opzichte van het referentiescenario 1951-1960 bedroeg 256 %, met de hoogste relatieve risicotoename in Oost-Europa (516 %) en Zuid-Europa (203 %) (EER, 2022).

Gezondheidseffecten van bosbranden en veranderingen in de luchtkwaliteit

Luchtverontreiniging door fijne zwevende deeltjes was in 2020 verantwoordelijk voor 238.000 vroegtijdige sterfgevallen in de EU-27 (EER, 2023b). Hoewel de concentraties van luchtverontreinigende stoffen in de EU over het algemeen dalen (EER, 2023b), vertragen langdurige droge omstandigheden en bosbranden deze daling (CAMS, 2023). Bosbranden veroorzaken talrijke sterfgevallen en gezondheidsproblemen in Europa, met name in het Middellandse Zeegebied. Een studie onder 27 Europese landen schatte dat er in 2005 en 2008 respectievelijk 1.483 en 1.080 vroegtijdige sterfgevallen waren als gevolg van vegetatiebrand veroorzaakt door PM_2,5, met grotere gevolgen in Zuid- en Oost-Europa (Kollanus et al., 2017). In 2021 werden 376 vroegtijdige sterfgevallen geschat in het oostelijke en centrale Middellandse Zeegebied als gevolg van kortdurende blootstelling aan door bosbranden veroorzaakte veranderingen in ozon en PM_2,5 (Zhou en Knote, 2023). Tussen 1980 en 2022 vielen er in de 32 EER-landen ook 702 doden die rechtstreeks werden veroorzaakt door bosbranden. Bevolkingen getroffen door bosbranden kunnen ook hogere hoeveelheden medicijnen consumeren om slaap- en angststoornissen te behandelen (Caamano-Isorna et al., 2011).

Impact op voeding

Droogte beperkt de beschikbaarheid en betaalbaarheid van vers en gezond voedsel in de EU (EER, 2023a). De hittegolf en droogte in Spanje in 2022 hebben geleid tot aanzienlijke prijsstijgingen als gevolg van ernstige gewasverliezen, bijvoorbeeld bijna + 50 % voor olijfolie (Ecu, 2023). Ook in Spanje stegen de prijzen voor tomaten, broccoli en sinaasappelen met 25 % tot 35 % als gevolg van droogtegerelateerde gewasverliezen in de zomer van 2023 (Campbell, 2023). De Lancet Countdown in Europa schat dat hete en droge dagen in 2021 matige tot ernstige voedselonzekerheid hebben veroorzaakt voor bijna 12 miljoen mensen in 37 Europese landen, d.w.z. een vijfde van de bijna 60 miljoen mensen die in totaal met ten minste matige voedselonzekerheid werden geconfronteerd. In 2021 dreef droogte 3,5 miljoen meer mensen in voedselonzekerheid ten opzichte van het gemiddelde van 1981-2010, met een grotere waarschijnlijkheid onder gezinnen met een laag inkomen (Dasgupta en Robinson, 2022; van Daalen et al., 2024).

Geestelijke gezondheid & welzijn

Hoewel de mogelijke negatieve gevolgen voor de geestelijke gezondheid van droogten bekend zijn, kwantificeren weinig studies deze effecten. Boeren – en hun partners – hebben vaak aanzienlijk hogere percentages depressie, angst en zelfmoord in vergelijking met de algemene bevolking. In Frankrijk is het zelfmoordcijfer van landbouwers bijna 40 % hoger dan dat van de algemene bevolking (Euractiv, 2022).

Verwachte effecten

Gezondheidseffecten als gevolg van drinkwatertekorten

De huidige, zeer lage prevalentie van gezondheidseffecten in verband met beperkingen van de openbare watervoorziening als gevolg van watertekorten, zelfs tijdens grote Europese droogten, lijkt erop te wijzen dat de gevolgen voor de gezondheid in de toekomst beperkt zullen blijven.

Door water overgedragen ziekten

Droogte zal naar verwachting de waterhoeveelheid en -stroom lokaal en tijdelijk blijven verminderen, waardoor het risico op door water overgedragen ziekten in recreatiewateren toeneemt. Als goede monitoringpraktijken voor zowel drinkwater als zwemwater worden gehandhaafd, kunnen de gevolgen voor de gezondheid en het welzijn van de mens worden voorkomen en beperkt. Het risico op infectie kan echter toenemen wanneer watergebruikers overschakelen naar alternatieve drinkwaterbronnen, zoals privéputten of geoogst regenwater als gevolg van waterschaarste en bijbehorende beperkingen op het watergebruik.

Door vectoren overgedragen ziekten

Droogteomstandigheden in combinatie met creatieve wateroogsttechnieken bij populaties die zijn blootgesteld aan droogte, kunnen de kans op de ontwikkeling van muggenlarven vergroten als gevolg van een toename van stilstaand water. Verhoogde droogteomstandigheden, in combinatie met de door het klimaat veroorzaakte verandering in bereikuitbreiding van muggen, zullen naar verwachting de incidentie van door muggen overgedragen ziekten in bepaalde regio's verhogen (Liu-Helmersson et al., 2019). Daarentegen zal de verwachte toename van zomerdroogtes in Zuid-Europese landen die momenteel geschikte habitats bieden voor tijgermugpopulaties (Aedesalbopictus),zoals Noord-Italië, in de toekomst minder geschikte omstandigheden voor de mug creëren en het risico op overdracht van ziekten zoals chikungunya of dengue verminderen (Tjaden et al., 2017).

Gezondheidseffecten van bosbranden en veranderingen in de luchtkwaliteit

De negatieve gezondheidseffecten van luchtverontreinigende stoffen in de EU zullen naar verwachting in de loop van de tijd afnemen, maar droogtegerelateerde stof- en bosbrandsmog zullen dit proces naar verwachting vertragen. Droogte en temperatuurstijgingen zullen naar verwachting de frequentie en intensiteit van bosbranden doen toenemen en het risicoseizoen voor bosbranden verlengen, met name in mediterrane landen, maar ook in gematigde regio’s van Europa (EER, 2024). Naar verwachting zullen meer mensen in Europa worden blootgesteld aan bosbranden naarmate brandgevoelige gebieden zich uitbreiden tot stedelijke gebieden (EEA, 2020b).

In het scenario van de klimaatverandering met hoge emissies wordt een aanzienlijke toename van het aantal sterfgevallen als gevolg van bosbranden verwacht tegen 2071-2100 (138%); gemiddeld gaan er 57 levens per jaar verloren (Forzieri et al., 2017).

Impact op voeding

Droogte binnen en buiten Europa zal de gewasopbrengsten blijven verminderen. Dit kan leiden tot een verminderde beschikbaarheid en toegankelijkheid van voedsel in Europa, met name voor huishoudens met een laag inkomen, waardoor voedingsrisico’s en de daarmee samenhangende gevolgen voor de gezondheid ontstaan (EEA, 2024).

Policy reacties

Overkoepelend beleid ter bestrijding van droogteparaatheid, zoals planning van droogtebeheer, beheer van watervoorraden en beheer van de watervraag, kan positieve gevolgen hebben voor veel droogtegerelateerde gezondheidseffecten. Geïntegreerde en proactieve benaderingen van droogterisicobeheer verbeteren de maatschappelijke paraatheid en dragen bij tot een betere preventie en beperking van gezondheidseffecten, in plaats van de traditionele, kortetermijn- en reactieve aanpak van droogtecrises. Het geïntegreerde droogtebeheersprogramma van de Wereld Meteorologische Organisatie omvat drie pijlers: a) droogtemonitoring en vroegtijdige waarschuwing, b) kwetsbaarheids- en effectbeoordeling, en c) paraatheid voor, mitigatie van en respons op droogte (Salvador et al., 2023), die elk het risico op gevolgen van droogte en de daarmee verband houdende gevolgen voor de gezondheid verminderen. Ook aanpassingsstrategieën die gericht zijn op de watercyclus kunnen de paraatheid van de gezondheidssector voor droogtegerelateerde gevolgen versterken, bijvoorbeeld actieplannen op het gebied van warmtegezondheid en verbeterde bewaking en bestrijding van klimaatgevoelige ziekten.

Beschikbaarheid en kwaliteit van water

Het Protocol inzake water en gezondheid is een internationale juridisch bindende overeenkomst voor landen in de pan-Europese regio om de gezondheid en het welzijn van de mens te beschermen door middel van duurzaam waterbeheer en door het voorkomen en beheersen van watergerelateerde ziekten. De EU-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering bevat verbintenissen om “de coördinatie van thematische plannen en andere mechanismen zoals de toewijzing van watervoorraden en watervergunningen te verbeteren” en “bij te dragen tot een stabiele en zekere drinkwatervoorziening door de opname van de risico’s van klimaatverandering in risicoanalyses van waterbeheer aan te moedigen”. De EU-richtlijn betreffende de kwaliteit van voor menselijke consumptie bestemd water, die in de plaats komt van de drinkwaterrichtlijn, regelt de openbare watervoorziening, waarbij de risico’s in verband met waterbeperkingen en de gevolgen daarvan voor de waterkwaliteit worden aangepakt, hetgeen extra monitoring tijdens droogte vereist. De EU-kaderrichtlijn water is erop gericht ervoor te zorgen dat de concentraties van verontreinigende stoffen in oppervlakte- en grondwater onder een niveau blijven dat onveilig is voor de menselijke gezondheid en het milieu. De verordening inzake minimumeisen voor hergebruik van water heeft tot doel het veilige hergebruik van gezuiverd stedelijk afvalwater voor landbouwirrigatie aan te moedigen en te vergemakkelijken, in reactie op waterschaarste en verslechtering van de waterkwaliteit als gevolg van de klimaatverandering. De zwemwaterrichtlijn van de EU houdt toezicht op verontreinigingen zoals E. coli en Enterococci, alsook op cyanobacteriën en algenbloei in recreatiewateren. Tot dusver hebben slechts acht lidstaten droogtebeheersplannen ontwikkeld voor sommige of al hun stroomgebiedsdistricten (d.w.z. Cyprus, Spanje, Italië, Griekenland, Tsjechië, Nederland, Slowakije).

Andere gezondheidsbedreigingen in verband met droogte

Om door vectoren overgedragen ziekten te voorkomen en mensen te beschermen, moeten bewustmakingscampagnes, technische richtsnoeren voor het opvangen van regenwater en operationele bewakingssystemen worden geïnstalleerd. In het algemeen is een alomvattende en veelzijdige aanpak van essentieel belang om de diverse gevolgen van droogte voor de gezondheid aan te pakken. Om problemen met de luchtkwaliteit als gevolg van droogtegerelateerde bosbranden aan te pakken, zijn ruimtelijke ordening, regulering van activiteiten op onontwikkeld land en systemen voor vroegtijdige waarschuwing, zoals EFFIS op EU-niveau en tekstberichten op nationaal en lokaal niveau, van vitaal belang (ECHO, 2023).

Om de effecten door middel van voeding te verminderen, kan aanpassing in de landbouwsector, zoals waterefficiënte landbouwmethoden, bijdragen tot een grotere weerbaarheid tegen klimaatextremen, waaronder droogte. Stimulansen voor gezonde en duurzame voedselkeuzes zullen ook de gezondheidseffecten verminderen. Voor geestelijke gezondheid en welzijn zijn bewustmakings- en trainingsprogramma's en gemeenschapsgerichte initiatieven voor boeren, waaronder zelfmoordpreventie, nuttig (Yusa et al., 2015).

Further informatie

• Europese droogterisicoatlas
• Casestudy over gesubsidieerde droogteverzekering voor landbouwers in Oostenrijk
• Items in de bronnencatalogus

Referenties

• Bryan, K., et al., 2020, “The health and well-being effects of drought: beoordeling van de perspectieven van meerdere belanghebbenden aan de hand van verhalen uit het VK”, Climatic Change 163(4), blz. 2073-2095. https://doi.org/10.1007/s10584-020-02916-x
• Caamano-Isorna, F., et al., 2011, “Respiratory and mental health effects of wildfires: een ecologische studie in Galicische gemeenten (noordwest-Spanje)”, Environmental Health 10, lid 1, blz. 48. https://doi.org/10.1186/1476-069X-10-48
• Campbell, H., 2023, “Fruit and vegetable prices higher in Spain as drought affects yields”, Mintec Comodity Price and Data Analysis (Vracht- en groenteprijzen hoger in Spanje omdat droogte de opbrengsten beïnvloedt), Mintec Comodity Price and Data Analysis. Beschikbaar op https://www.mintecglobal.com/top-stories/fruit-en-groenteprijzen-hoger-in-spanje-als-droogte-effecten-opbrengsten (geraadpleegd in oktober 2023)
• CAMS, 2023, “Europe’s summer wildfire emissions highest in 15 years”, Copernicus Atmospheric Monitoring Service. Beschikbaar op https://atmosphere.copernicus.eu/europes-summer-wildfire-emissions-highest-15-years (geraadpleegd in november 2023)
• Chappelle, C., et al., 2019, Beheer van afvalwater in een veranderend klimaat, Public Policy Institute of California. Beschikbaar op https://www.ppic.org/wp-content/uploads/managing-wastewater-in-a-changing-climate.pdf
• Chase, J. M. en Knight, T. M., 2003, „Drought-induced mosquito outbreaks in wetlands: Door droogte veroorzaakte uitbraken van muggen in wetlands”, Ecology Letters 6(11), blz. 1017-1024. https://doi.org/10.1046/j.1461-0248.2003.00533.x
• Coffey, R., et al., 2019, “A Review of Water Quality Responses to Air Temperature and Precipitation Changes 2: Nutrients, Algal Blooms, Sediment, Pathogens”, JAWRA Journal of the American Water Resources Association 55(4), blz. 844-868. https://doi.org/10.1111/1752-1688.12711
• Cotar, A. I., et al., 2016, “Transmission Dynamics of the West Nile Virus in Mosquito Vector Populations under the Influence of Weather Factors in the Danube Delta, Romania”, EcoHealth 13, lid 4, blz. 796-807. https://doi.org/10.1007/s10393-016-1176-y
• Dasgupta, S. en Robinson, E. J. Z., 2022, “Attributing changes in food insecurity to a changing climate”, wetenschappelijke verslagen 12, lid 1, blz. 4709. https://doi.org/10.1038/s41598-022-08696-x
• Ebi, K. L., et al., 2021, “Extreme Weather and Climate Change: Population Health and Health System Implications”, Annual review of public health 42, blz. 293-315. https://doi.org/10.1146/annurev-publhealth-012420-105026
• EC, 2023, “Waterschaarste en droogten. het voorkomen en beperken van waterschaarste en droogte in de EU”, Europese Commissie, directoraat-generaal Milieu. Beschikbaar op https://environment.ec.europa.eu/topics/water/water-schaarste-en-droughts_nl (geraadpleegd op 6 september 2023)
• ECDC, 2018, “Epidemiological update: West Nile virus transmission season in Europe, 2018”, Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding. Beschikbaar op https://www.ecdc.europa.eu/en/news-events/epidemiological-update-west-nile-virus-transmission-season-europe-2018 (geraadpleegd op 29 november 2023)
• ECDC, 2023, “Surveillance Atlas of Infectious Diseases”, Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding. Beschikbaar op https://atlas.ecdc.europa.eu/public/index.aspx (geraadpleegd op 28 november 2023)
• ECHO, 2023, Bosbranden, Europese civiele bescherming en humanitaire hulpoperaties. Beschikbaar op https://civil-protection-humanitarian-aid.ec.europa.eu/what/civil-protection/wildfires_en (geraadpleegd op 5 september 2023).
• ECIU, 2023, Climate impacts on UK Food imports (Klimaateffecten op de invoer van levensmiddelen uit het VK). In de schijnwerpers: de eenheid Mediterranean, Energy & Climate Intelligence Unit. Beschikbaar op https://eciu.net/analysis/reports/2023/climate-impacts-on-uk-food-imports (geraadpleegd in november 2023)
• EEA, 2020a, Zwemwaterbeheer in Europa: successen en uitdagingen, Europees Milieuagentschap. Beschikbaar op https://data.europa.eu/doi/10.2800/782802 (geraadpleegd in november 2023)
• EEA, 2020b, Stedelijke aanpassing in Europa: hoe steden en gemeenten reageren op klimaatverandering), Europees Milieuagentschap. Beschikbaar op https://www.eea.europa.eu/publications/urban-adaptation-in-europe (geraadpleegd in november 2023)
• EEA, 2022, Climate change as a threat to health and well-being in Europe (Klimaatverandering als bedreiging voor de gezondheid en het welzijn in Europa: focus on heat and infectious diseases, Europees Milieuagentschap. Beschikbaar op https://www.eea.europa.eu/publications/climate-change-impacts-on-health (geraadpleegd in november 2023)
• EEA, 2023a, Drought impact on ecosystems in Europe, Europees Milieuagentschap. Beschikbaar op https://www.eea.europa.eu/ims/drought-impact-on-ecosystems-in-europe (geraadpleegd in november 2023)
• EEA, 2023b, European’s air quality status 2023, Europees Milieuagentschap. Beschikbaar op https://www.eea.europa.eu/publications/europes-air-quality-status-2023 (geraadpleegd in november 2023)
• EEA, 2023c, “Premature deaths due to exposure to fine particulate matter in Europe”, Europees Milieuagentschap. Beschikbaar op https://www.eea.europa.eu/en/analysis/indicators/health-impacts-of-exposure-to (geraadpleegd op 14 december 2023)
• EEA, 2024, Europees klimaatrisicobeoordeling, Europees Milieuagentschap. Beschikbaar op https://www.eea.europa.eu/publications/european-climate-risk-assessment (geraadpleegd in maart 2024)
• Euractiv, 2022, “Agrifood Special CAPitals Brief: Geestelijke gezondheid in de landbouw”, Euractive. Beschikbaar op https://www.euractiv.com/section/agriculture-food/news/agrifood-special-capitals-brief-mental-health-in-farming/ (geraadpleegd in november 2023)
• Forzieri, G., et al., 2017, “Increasing risk over time of weather-related hazards to the European population: a data-driven prognostic study”, The Lancet Planetary Health 1(5), blz. e200-e208. https://doi.org/10.1016/S2542-5196(17)30082-7
• Executive Health Service, 2021, “Public Consultation on Climate Action Plan 2021” (Openbare raadpleging over het klimaatactieplan 2021). Beschikbaar op https://www.hse.ie/eng/services/list/5/publichealth/publichealthdepts/env/climate-action-plan.pdf (geraadpleegd in november 2023)
• Kollanus, V., et al., 2017, “Mortality due to vegetatie fire-originated PM2.5 exposure in Europe—Assessment for the years 2005 and 2008”, Environmental Health Perspectives 125(1), blz. 30-37. https://doi.org/10.1289/EHP194
• Liu, J. C., et al., 2015, „A systematic review of the physical health impacts from non-occupational exposure to wildfire smoke”, Environmental Research 136, blz. 120-132. https://doi.org/10.1016/j.envres.2014.10.015
• Liu-Helmersson, J., et al., 2019, “Climate change may enable Aedes aegypti infestation in major European cities by 2100”, Environmental Research 172, blz. 693-699. https://doi.org/10.1016/j.envres.2019.02.026
• Melaram, R., et al., 2022, “Microcystin Contamination and Toxicity: Gevolgen voor de landbouw en de volksgezondheid”, Toxines 14(5), blz. 350. https://doi.org/10.3390/toxins14050350
• Mosley, L. M., 2015, “Drought impacts on the water quality of freshwater systems; evaluatie en integratie”, Earth-Science Reviews 140, blz. 203-214. https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2014.11.010
• Neves, R. A. F., et al., 2021, “Harmful algal blooms and shellfish in the marine environment: een overzicht van de belangrijkste molluskische reacties, toxinedynamiek en risico’s voor de menselijke gezondheid”, Environmental Science and Pollution Research 28(40), blz. 55846-55868. https://doi.org/10.1007/s11356-021-16256-5
• Paz, S., 2019, “Effects of climate change on vector-borne diseases: een geactualiseerde focus op het West-Nijlvirus bij de mens”, Emerging Topics in Life Sciences 3(2), blz. 143-152. https://doi.org/10.1042/ETLS20180124
• Salvador, C., et al., 2023, “Public Health Implications of Drought in a Climate Change Context: A Critical Review”, Annual Review of Public Health 44(1), blz. 213-232. https://doi.org/10.1146/annurev-publhealth-071421-051636
• Semenza, J. C., et al., 2012, “Climate Change Impact Assessment of Food- and Waterborne Diseases”, Critical Reviews in Environmental Science and Technology 42(8), blz. 857-890. https://doi.org/10.1080/10643389.2010.534706
• Semenza, J. C. en Paz, S., 2021, “Climate change and infectious disease in Europe: Impact, projection and adaptation”, Lancet Regional Health – Europe 9, blz. 100230. https://doi.org/10.1016/j.lanepe.2021.100230
• Shaman, J., et al., 2005, „Drought-Induced Amplification and Epidemic Transmission of West Nile Virus in Southern Florida”, Journal of Medical Entomology 42(2), blz. 134-141. https://doi.org/10.1093/jmedent/42.2.134
• Sonone, S., et al., 2020, “Water Contamination by Heavy Metals and their Toxic Effect on Aquaculture and Human Health through Food Chain”, Letters in Applied NanoBioScience 10, lid 2, blz. 2148-2166. https://doi.org/10.33263/LIANBS102.21482166
• Stanke, C., et al., 2013, „Health Effects of Drought: a Systematic Review of the Evidence”, PLoS Currents. https://doi.org/10.1371/currents.dis.7a2cee9e980f91ad7697b570bcc4b004
• Tjaden, N. B., et al., 2017, “Modelling the effects of global climate change on Chikungunya transmission in the 21st century”, wetenschappelijke verslagen 7, lid 1, blz. 3813. https://doi.org/10.1038/s41598-017-03566-3
• UNDRR, 2021, Speciaal verslag over droogte 2021, Global Assessment Report on Disaster Risk Reduction (GAR), Bureau van de Verenigde Naties voor rampenrisicovermindering, Genève. Beschikbaar op http://www.undrr.org/publication/gar-special-report-drought-2021 (geraadpleegd in december 2023)
• UN, 2021, The Protocol on Water and Health Driving action on water, sanitation, hygiene and health, Economische Commissie voor Europa van de Verenigde Naties (VN/ECE) en Regionaal Bureau voor Europa van de WHO, New York. Beschikbaar op https://unece.org/sites/default/files/2022-01/ProtocolBrochure_E_ECE_MP.WH_21_WEB.pdf (geraadpleegd in november 2023)
• van Daalen, et al., 2024, The 2024 Europe Report of the Lancet Countdown on Health and Climate Change: ongekende opwarming vraagt om ongekende actie, Lancet Public Health. https://doi.org/10.1016/S2468-2667(24)00055-0
• Vins, H., et al., 2015, “The Mental Health Outcomes of Drought: A Systematic Review and Causal Process Diagram”, International Journal of Environmental Research and Public Health 12(10), blz. 13251-13275. https://doi.org/10.3390/ijerph121013251
• Wang, G., et al., 2010, „Dry weather induces outbreaks of human West Nile virus infections”, BMC Infectious Diseases 10, lid 1, blz. 38. https://doi.org/10.1186/1471-2334-10-38
• Wolff, E. en van Vliet, M. T. H., 2021, “Impact of the 2018 drought on pharmaceutical concentrations and general water quality of the Rhine and Meuse rivers”, Science of The Total Environment 778, blz. 146182. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2021.146182
• Xu, R., et al., 2020, “Wildfires, Global Climate Change, and Human Health.”, The New England Journal of Medicine 383(22), blz. 2173-2181. https://doi.org/10.1056/nejmsr2028985
• Yusa, A., et al., 2015, “Climate Change, Drought and Human Health in Canada”, International Journal of Environmental Research and Public Health 12,(7), blz. 8359-8412. https://doi.org/10.3390/ijerph120708359
• Zhou, B. en Knote, C., 2023, “An estimate of excess mortality resulting from air pollution caused by wildfires in the Eastern and Central Mediterranean basin in 2021”, Natural Hazards and Earth System Sciences Discussions, blz. 1-44. https://doi.org/10.5194/nhess-2023-111.