Skred

Direkte og indirekte helseeffektar av jordskred

Helsespørsmål

Skred refererer til ei rekkje forskjellige farar som inneber bakkerørsle, inkludert gjørmestraum, steinskred eller steinfall. Dei førekjem ofte saman med andre farar, til dømes flaum, og er mest vanleg i fjellområde. Skred kan forårsaka ulike direkte helseeffektar, inkludert dødsfall, skadar (til dømes brukne bein, indre skadar, hovudskadar) og alvorleg psykisk stress når øydelegging og død er vitne til (til dømes psykologisk naud, angst, depresjon, posttraumatisk stressliding (PTSD))) (Kennedy eit al., 2015). Verknadsgraden er i det minste delvis drive av skredets snøggleik, og overraskar folk og gjev lita tid til åtvaring og aktivering av naudprosedyrar (Petrucci, 2022).

Jordskred har også ein indirekte innverknad på menneskes helse. Forstyrring av infrastruktur, helsetenester og transportnettverk kan hindra beredskapsarbeid, redusere tilgjengelegheita til helsetenester og forseinka medisinske behandlingar, noko som forverrar helseproblemar (Kennedy eit al., 2015). Vidare kan forstyrra infrastruktur, inkludert sanitære og vassforsyningssystemer, samt økologiske konsekvensar redusere vasskvaliteten og forårsaka infeksjonar viss folk kjem i kontakt med forureina vatn, land eller mat. Sosioøkonomiske konsekvensar, som forskyving etter eit skred og tap av jobb, eigedom og levebrød, kan i tillegg føre til langsiktige psykiske helseeffektar (Kennedy eit al., 2015). Recoveryarbeidarar og frivillige som er involvert i skredrelaterte oppryddingsaktivitetar, er spesielt utsett for helserisiko, inkludert sjukdom, skade og død.

Observerte effektar

I perioden 1995-2014 registrerte 27 landi Europa 1370 dødsfall og 784 skadar i 476 dødelege jordskred (Haque eit al., 2016). Når årsaka til skredet vart identifisert, var det oftast på grunn av ekstreme vêrforhold, som kraftig nedbør og flaum. I nokre andre tilfelle vart jordskred utløyst av gruvedrift, industrielle aktivitetar eller jordskjelv (Haque eit al., 2016). Generelt er folk som bur i fjellområde, som Alpane eller i fjellrike område i Türkiye, mest påverka av skred, men andre faktorar, som jordeigenskapar, arealdekke og vasstraum, påverkar òg sannsynet for skred. Mellom 1995-2014 var det ein aukande trend med skred, som var mest markert mellom 2008 og 2014. I nokre land, som Italia og Türkiye, der 43 % av alle dødelege jordskred vart registrerte, vart mange flere jordskred observert i andre halvdel av 1995-2014-perioden og spesielt dei siste 5 åra, hovudsakleg utløyst av naturfenomenar som kraftig nedbør og flaum (Haque eit al., 2016). Det er svært avgrensa kvantitativ informasjon tilgjengeleg om helseeffektar av skred utover dødsfall eller skadar og nesten ingen data om psykososiale og psykiske helseeffektar av skred i Europa (Kennedy eit al., 2015).

Forventa verknader

Det forventast at med klimaendringar vil frekvensen og omfanget av skred halde fram med å auke, spesielt i alpine regionar og i stor grad drive av ein auke i ekstrem nedbør (Haque eit al., 2016; Vitja 20. august 2014. ^ Auflič eit al., 2023). Likevel er ei samanhengjande forståing av dei framtidige konsekvensane av klimaendringar på jordskred og deira helseeffektar i Europa uskarpt av kompleksiteten til mange forskjellige mekanismar og miljøfaktorar på spel (Olsson eit al., 2019). Til dømes vil hyppig førekomst av kraftig nedbør og flaum sannsynlegvis utløyse flere jordskred. I høge fjellkjeder kan oppvarming òg føre til permafrostsmelting og tilhøyrande jordskred. På den andre sida, i lågare fjell der oppvarming reduserer få fryse-tiningssyklusar, og dermed steinfallsfremjande vêrforhold, forventast skred relatert til steinfall å redusere (Nissen eit al., 2023). Vidare vil ein auke i få skred ikkje nødvendigvis føre til ein proporsjonal auke i helseeffektar. Resulterande helseeffektar avheng òg av omfanget av skredet og få personar i fare (Franceschini eit al., 2022), som drivast av endringar i arealdekke, folkesetnadstettleik og folkesetnadsfordeling (Casagli eit al., 2017). Det EU-finansierte SAFELAND-prosjektet om skredfare i Europa anslår til dømes at folkesetnaden i fare vil vekse med 15 % innan 2090 samanlikna med 2010 (til tross for ein samla folkesetnadsreduksjon), medan berre ytterlegare 1,5 % av området vil bli utsett for skred (hovudsakleg drive av endra nedbørsmønster) (Jaedicke eit al., 2011).

Policy reaksjonar

Overvåking før eit skred finn stad, inkludert risikosoneidentifikasjon, overvåking og tidleg varslingssystemer (EWS), kan forhindre tap av liv, eigedelar og levebrød. Skredfaresoner er identifisert over heile Europa i European Landslide Susceptibility Map (ELSUSv2). Det EU-finansierte GIMS-prosjektet utvikla eit avansert, rimeleg system for overvåking av jordskred og innsynking, som kan oppdage når bakkar er prima for glidande og gje tidlege indikasjonar på rask, katastrofal rørsle. Noreg og Italia har nasjonale EWSs for jordskred, medan i Italia opererer flere regionale styresmakter òg EWSs (Guzzetti eit al., 2020).

Umiddelbare tiltak etter eit skred, til dømes å utstede tidlege åtvaringar og aktivere søk- og redningstenester og førstehjelp til dei skadde (ofte ein del av eksisterande katastrofeplanar), kan redusere helsekonsekvensane av skred betydeleg. Statleg støtte etter tvangsflytting på grunn av hendingar som jordskred kan også redusere langsiktige psykiske helseeffektar (Baseler og Hennig, 2023).

På EU-nivå er det ingen spesifikk politikk som utelukkande reagerer på jordskred. Likevel er jordskred nemnt, ofte som ein del av ei fareliste, i nokre få lovgivingsdokumentar som Common Provisions Regulation for å styre 8 EU-middel. Spesielt er skred ikkje nemnt i EUs strategi for tilpasning til klimaendringar).

[1] Mens skred vart rapportert i 37 land i den europeiske regionen mellom 1995 og 2014, rapporterte berre 27 dødsfall, det vil seie Türkiye, Italia, Portugal, Russland, Georgia, Sveits, Bulgaria, Spania, Austerrike, Noreg, Romania, Frankrike, Bosnia, Tyskland, Slovenia, Armenia Aserbajdsjan, England, Hellas, Serbia, Makedonia, Island, Ukraina, Andorra, Irland, Polen, Sverige, Liechtenstein, Belgia, Moldova

Referansar