Ultrafiolett (UV) stråling

Klikk på biletet for å få tilgang til den fire dagar lange UV-indeksprognosen frå Copernicus Atmosphere Monitoring Service

Helsespørsmål

Solbrende (dvs. raudheit i huda; Solerytem og soling er dei mest kjende helseeffektane av overdriven ultrafiolett (UV) eksponering (DWD, 2015). Kronisk eksponering for UV-stråling kan forårsaka degenerative forandringar i cellene, fibraust vev og blodkar, som i løpet av livet kan føra til ikkje-melanom hudkreft. Periodisk eksponering for høge dosar UV som forårsakar solbrende, spesielt i barndommen, er knytte til (ondarta) melanom (meir alvorleg type hudkreft, ei av årsakene til død av kreft) (DWD, 2015), spesielt blant dei med hudtypar utsett for brenning (IARC, n.d.).

Langvarig eksponering for UV-stråling spelar ei rolle i utviklinga av grå star og andre augesjukdommar som er ansvarlege for ein stor andel synshemming over heile verd. Unormale hudreaksjonar på grunn av lysfølsemd, som fotodermatosar og fototoksiske reaksjonar på lækjemiddel, kan òg førekome (Lucas eit al., 2019).

Imidlertid er små mengder UV-stråling avgjerande i vitamin D-syntese som krevst for beinhelse (SERC, n.d.) og immunfunksjon med fordelar for hudsjukdommar som psoriasis (Lucas eit al., 2019). Derfor er moderat eksponering for sollys gunstig for helsa, spesielt i høgare geografiske breiddegrader. Who eit al. (2002) «Globalsolar UV Index — A Practical Guide»oppsummerer helseeffektane av eksponering for UV-stråling.

Observerte effektar

Førekomsten av malignt melanom i lyshuda populasjonar har auka dei siste tiåra, i stor grad i samband med personlege vanar i forhold til soleksponering (DWD, 2015; Lucas eit al., 2019 (engelsk). På verdensbasis kan 76 % av nye melanomtilfelle tilskrivast ultrafiolett stråling, hovudsakleg i Nord-Amerika, Europa og Oseania (Hiatt og Beyeler, 2021). I Europa hadde Noreg, Nederland, Danmark, Sverige og Tyskland den høgaste frekvensen av nye melanomtilfelle per 100000 innbyggjarar i Europa i 2018 (WCRF, n.d.). Melanom krev årleg meir enn 20.000 liv i Europa (Forsea, 2020). I tillegg til påverknad på huda, er langvarig eksponering for UV-stråling knytte til ein stor andel av synshemming over heile verd (Lucas eit al., 2019).

Forventa verknader

UV-stråling påverkast generelt av endringar i stratosfærisk ozon og globale klimaendringar. Redusert stratosfærisk ozon gjer at meir UV-B (som har ein høgare frekvens enn UV-A, og dermed er meir skadeleg for oss) kan nå jordas overflate. Omvendt, aukar i skydekke, forureining, støv, røyk frå skogbrannar og andre luftborne og vassborne partiklar relatert til klimaendringar reduserer UV-lys penetrasjon (SERC, n.d.).

Over heile Europa har trendar innan UV-stråling variert betydeleg gjennom dei siste tiåra. Medan ein aukande trend i UV-stråling har vorte observert for Sør- og Sentral-Europa sidan 1990-talet, har den gått ned på høgare breiddegrader, med aerosolar (små faste eller flytande partiklar i lufta) og skydekke som påverkar desse trendane. I Sentral-Europa, i perioden 1947-2017, vart endringane i aerosolar funne å vere den viktigaste drivaren for dei dekadiske variasjonane i overflatesolstrålinga som når jordas overflate (Wild eit al., 2021). Data registrert på fire europeiske stasjonar i løpet av 1996–2017 viser vidare at langsiktige endringar i UV ikkje berre hovudsakleg skyldast endringar i aerosolar, men òg endringar i skydekke og overflatealbedo (andel sollys reflektert av jordas overflate), medan endringar i total ozon spelar ei mindre viktig rolle (Fountoulakis eit al., 2019). I Aust-Europa, mellom 1979-2015, førte nedgangen i både total ozon og skya til ein auke av dagleg UV-stråling på bakkenivå som kunne påverke menneskeleg hud (den erytemiske daglege dosen) med opptil 5-8 % per tiår (Chubarova eit al., 2020).

Klimaendringar endrar UV-eksponering og påverkar korleis menneske og økosystemar reagerer på UV. For nordiske land synest eksepsjonelt lange periodar med klår himmel og registrerte tørre og varme forhold å vere hovudårsaka til uvanleg høge UVI-verdiar sommaren 2018. Slike eksepsjonelle forhold er ein del av rekordhøge hetebølgjer som ramma store delar av Sentral- og Nord-Europa og har forekomme hyppigare dei siste tiåra. Den underliggande koplinga til klimaendringar som framkallar arktisk oppvarming og aukande varmebølgjer er under utgreiing (Bernhard eit al., 2020).

Framtidige regionale UV-strålingsprognosar under klimaendringar avheng hovudsakleg av skytrender, aerosol- og vassdamptrender og stratosfærisk ozon. For Sentral-Europa tildelar IPCC Assessment Report 6 låg tillit til ein auke i overflatestråling, særleg på grunn av usemje i skydekke på tvers av globale og regionale modellar, samt vassdamp. Regionale og globale studiar indikerer imidlertid at det er middels tillit til aukande stråling over Sør-Europa og fallande stråling over Nord-Europa (Ranasinghe eit al., 2021).

Vidare fører stigande temperaturar forbunde med klimaendringar til atferdsendringar, til dømes å auke tida utandørs og kaste verneklede som fører til meir UV-strålingseksponering og hudkreft enn ved lågare temperaturar. Likevel, når temperaturen er svært høg, held til folk mindre tid ute enn dei gjer med små temperaturaukar, og reduserer derfor eksponeringa for UV-stråling. Sjølv om sosial atferd er vanskeleg å føreseie, er effekten av menneskeleg atferd som svar på temperaturaukar sannsynlegvis ein viktigare faktor for hudkreft enn auken i UV-stråling sjølv (Hiatt og Beyeler, 2020).

Policy reaksjonar

Førebygging av negative helseeffektar av UV inkluderer ei todelt tilnærming i politikken, med sikte på å redusere UV-stråling sjølv på den eine sida, og auke medvitet om helserisiko frå UV-eksponering på den andre sida.  For det første har Montreal-protokollen frå 1987 (UNEP 2018) og EUs ozonforordning frå 2009 som mål å redusera uttømminga av stratosfærisk ozon. Denne politikken har ført til redusert forbruk av ozonnedbrytande stoff globalt og i EU, som allereie har oppfylt sine mål i tråd med Montreal-protokollen, men aktivt held fram si utfasing. Som eit resultat ser det ut til at omfanget av ozonholet (dvs. den delen av stratosfæren over Antarktis som er mest alvorleg utarma av ozon) flater ut.

For det andre gjennomførast utdanningskampanjar med sikte på å auke medvitet om farane forbunde med overdriven eksponering for UV på internasjonalt nivå. Intersun-programmet (eit samarbeid mellom WHO, FNs miljøprogram, Verds meteorologiorganisasjon, Det internasjonale byrået for kreftforsking og Den internasjonale kommisjonen for beskyttelse mot ikkje-ioniserande stråling) fremjar og evaluerer forsking om helseeffektar av UV-stråling, og utviklar eit passande svar gjennom retningslinjer, anbefalingar og informasjonsformidling (WHO, N.D.). I 2006 introduserte EU-kommisjonen ei anbefaling om merking av solkremprodukter for å tillate forbrukarane å ta informerte val (2006/647/EF).

På nasjonalt nivå gjev mange EU-land UV Index (UVI) prognosar og tilhøyrande helseråd. UVI rapporterast ofte i sommarmånadane saman med værmeldinga i aviser, på TV og på radio. UVI-prognosar på nasjonale språk er tilgjengelege for mange europeiske land frå deira meteorologiske tenester (sjå døme her). UVI-sjåarar på engelsk og for heile Europa er tilgjengelege frå til dømes den tyske meteorologiske tenesta, den nederlandske Tropospheric Emission Monitoring Internet Service og detfinske meteorologiske instituttet.

Referansar

• Bernhard, GH eit al. (2020) Miljøeffektar av stratosfærisk ozonnedbrytning, UV-stråling og interaksjonar med klimaendringar: UNEP Environmental Effects Assessment Panel, oppdatering 2019. Fotokjemisk & Fotobiologiske Sciences 19, nr. 5: 542–84. https://doi.org/10.1039/D0PP90011G.

• Chubarova, N.E. eit al. (engelsk). Effektar av ozon og skyer på mellombels variasjon av overflate UV-stråling og UV-ressursar over Nord-Eurasia avleia frå målingar og modellering. Atmosfære 11, nr. 1: 59. https://doi.org/10.3390/atmos11010059.

• Europaparlaments- og rådsforordning (EF) nr. 1005/2009 av 16. september 2009 om stoff som bryt ned ozonlaget

• DWD (2015) Global Solar UV Index og helseeffektar av UV-eksponering

• Kommisjonsrekommandasjon 2006/647/EF av 22. september 2006 om effekten av solkremprodukter og påstandar om dette...

• EØS (2021) (engelsk). Forbruk av ozonreduserande stoff. Indikatorvurdering.

• Fountoulakis, I. eit al. (2019). (engelsk). UV-stråling frå sola i eit klima i endring: Trendar i Europa og betydninga av Spectral Monitoring i Italia. Miljø 7 https://doi.org/10.3390/environments7010001.

• Forsea, A.-M. (2020) Melanomepidemiologi og tidleg deteksjon i Europa: Mangfald og ulikheit (2020). Dermatologi Praktisk & amp; Konseptuell: e2020033. https://doi.org/10.5826/dpc.1003a33.

• Hiatt, RA og Beyeler, N. (2020) Kreft og klimaendringar. The Lancet Oncology 21, e519–27. https://doi.org/10.1016/S1470-2045(20)30448-4.

• IARC (N.D.) (engelsk). Europeisk kodeks mot kreft. 12 måtar å redusera kreftrisikoen på Er nokre menneske i større risiko frå sola? Har min hudtype, hårfarge eller øyafarge noko å seie?

• Lucas R.M. eit al. (engelsk). (2019). Menneskes helse i samband med eksponering for ultrafiolett stråling frå sola under skiftande stratosfærisk ozon og klima. Fotokjemiske og fotobiologiske vitskapar 18(3):641-680. https://doi.org/10.1039/C8PP90060D.

• Ranasinghe, R. eit al (2021) Klimaendringsinformasjon for regional innverknad og risikovurdering. I: Klimaendringane 2021: Det fysiske vitskapsgrunnlaget. Bidrag frå arbeidsgruppe I til FNs klimapanels sjette hovudrapport. Cambridge University Press (engelsk). I pressa.

• SERC (Smithsonian Environmental Research Center) (engelsk). Endringar i ultrafiolett stråling.

• UNEP (FNs miljøprogram) (2018). Montréal-protokollen og Montreal-protokollen. Ozonaksjon.

• WCRF (World Cancer Research Fund) (engelsk). Hudkreftstatistikk.

• Wild, M. eit al. (engelsk). (2021) Bevis for Clear-Sky Dimming og Brightening i Sentral-Europa. Geofysiske forskingsbrev 48, e2020GL092216, https://doi.org/10.1029/2020GL092216

• Who (Verdsorganisasjonen for helse) (n.d.) INTERSUN-programmet

• Who eit al. (2002) Global Solar UV Index (engelsk). Praktisk guide. Ei felles anbefaling frå Verdshelseorganisasjonen, Verds meteorologiorganisasjon, FNs miljøprogram og Den internasjonale kommisjonen for beskyttelse mot ikkje-ioniserande stråling.