Pyłek

Modelowany odsetek populacji uczulonej na pyłek ambrozji na poziomie bazowym (po lewej) i w przyszłości przy założeniu scenariusza umiarkowanej emisji gazów cieplarnianych (RCP 4.5; po prawej)

Źródło: Jezioro i in., 2017 r.

Kwestie zdrowotne

Tysiące gatunków roślin wypuszcza swój pyłek do powietrza każdego roku. Wpływ na zdrowie ludzi jest przede wszystkim widoczny w chorobach alergicznych, ponieważ narażenie na alergeny z pyłków przenoszonych drogą powietrzną lub ich wdychanie może wywoływać reakcje alergiczne nosa (alergiczny nieżyt nosa, powszechnie znany jako katar sienny), oczu (zapalenie spojówek nosa) i oskrzeli (astma oskrzelowa). Częstość występowania alergii na pyłki w populacji europejskiej szacuje się na 40 %, co czyni ją jednym z najczęstszych alergenów w Europie (D’Amato i in., 2007). Nawet niskie stężenie pyłków w powietrzu może już wywoływać objawy alergii u osób bardzo wrażliwych. Reakcje alergiczne na pyłki są ważną przyczyną zaburzeń snu, pogorszenia samopoczucia psychicznego i obniżonej jakości życia, utraty wydajności lub niższych wyników szkolnych dla dzieci oraz związanych z tym kosztów opieki zdrowotnej. Zdecydowana większość pacjentów z alergią (90%) jest uważana za nieleczoną lub maltretowaną, pomimo faktu, że odpowiednia terapia chorób alergicznych jest dostępna przy stosunkowo niskich kosztach (Zuberbier i in., 2014).

Rola pyłku w rozwoju i nasileniu chorób alergicznych zależy od wielu czynników, w tym czasu trwania narażenia (związanego z długością sezonu pyłkowego i czasem spędzonym w środowisku alergizującym), intensywności narażenia (związanego ze stężeniem pyłku w powietrzu) oraz alergenności pyłku. Czynniki te charakteryzują się dużą zmiennością geograficzną i czasową, co skutkuje różnicami w częstości występowania alergicznego nieżytu nosa związanego z pyłkami między lokalizacjami i okresami (Bousquet, 2020).

W Europie trawy (rodzinaPoaceae) są główną przyczyną reakcji alergicznych wywołanych pyłkiem (García-Mozo, 2017) ze względu na ich szeroki zasięg geograficzny. Wśród drzew najbardziej alergizujący pyłek jest wytwarzany przez brzozę w Europie Północnej, Środkowej i Wschodniej oraz przez drzewo oliwne i cyprys w regionach śródziemnomorskich. Alergenowy pyłek jest również wytwarzany przez kilka roślin zielnych. Ragweed (Ambrosiaartemisiifolia) wymaga szczególnej uwagi jako potencjalny, wysoce inwazyjny gatunek wywołujący alergie w Europie.

Alergie na pyłki są zazwyczaj wysoce sezonowe. W większości krajów europejskich główny sezon pyłkowy, obejmujący uwalnianie pyłków różnych gatunków roślin, trwa około sześciu miesięcy, od wiosny do jesieni, z różnicami geograficznymi w zależności od klimatu i roślinności (Bousquet, 2020). Europejska Akademia Alergii i Immunologii Klinicznej (EAACI) określa początek sezonu pyłkowego dla różnych gatunków na podstawie stężenia pyłków w powietrzu, które mają wpływ na zdrowie człowieka. Na przykład początek sezonu pyłkowego trawy definiuje się, gdy 5 z 7 kolejnych dni przenosi więcej niż 10 ziaren pyłku trawy / m3 powietrza, a suma pyłku w ciągu tych 5 dni wynosi ponad 100 ziaren pyłku / m3 powietrza (Pfaar i in., 2017). Wizyty w oddziałach ratunkowych i hospitalizacje wzrastają, gdy stężenie pyłku trawy przekracza odpowiednio 10 i 12 ziaren / m3 powietrza (Becker i in., 2021). Podobne kryteria istnieją w odniesieniu do brzozy, cyprysu, oliwek i ambrozji (Pfaar i in., 2020).

Ryzyko alergii zależy od stężenia pyłku w powietrzu. Liczba alergenów uwalnianych przez ziarno pyłku (odzwierciedlanych w tzw. sile alergenu pyłku) może się jednak różnić w zależności od regionu, pory roku, zanieczyszczeń atmosferycznych, wilgotności i okresów burzowych (Tegart i in., 2021). Ziarna pyłku uwalniają, oprócz alergenów, szeroką gamę substancji bioaktywnych, w tym cukry i lipidy. Gdy substancje te są wdychane, mogą również stymulować reakcje alergiczne i określać nasilenie reakcji alergicznej na pyłki (tzw. alergenność pyłków) (Gilles et al., 2018). Ponadto alergenność niektórych gatunków pyłków może być zwiększona przez czynniki środowiskowe, takie jak zanieczyszczenia powietrza. Długoterminowe wysokie poziomy NO₂ w środowiskach miejskich wiążą się ze zwiększoną alergennością pyłków wielu gatunków, w tym brzozy (Gilles i in., 2018; Plaza i in., 2020 r.). Również ozon może zwiększyć alergenność (Sénéchal i in., 2015). W związku z tym łączne narażenie na zanieczyszczenia powietrza i alergeny może mieć synergiczny wpływ zarówno na astmę, jak i alergię (Rouadi i in., 2020).

Narażenie na pyłki może również powodować zapalenie błon śluzowych, zwiększając tym samym prawdopodobieństwo infekcji dróg oddechowych, nawet u osób niealergicznych (Becker i in., 2021). Badanie przeprowadzone przez Damialis et al. (2021r.) zbadał korelację między wskaźnikami zakażeń COVID-19 a stężeniami pyłków podczas pierwszej fali pandemii wiosną 2020 r., uwzględniając jednocześnie czynniki zakłócające, takie jak wilgotność, temperatura, gęstość zaludnienia i środki izolacji. Stwierdzono, że stężenia pyłków wyjaśniają średnio 44 % zmienności wskaźnika zakażeń przy wyższych stężeniach pyłków (Damialis i in., 2021).

Obserwowane skutki

W ostatnich dziesięcioleciach w Europie wzrosła częstość występowania alergii wywołanych pyłkami. Wzrostu tego nie można wyjaśnić wyłącznie zmianami genetycznymi lub stanem zdrowia populacji (D’Amato i in., 2007, 2020; Becker i in., 2021). Wzrost częstości występowania tych chorób może być związany z poprawą higieny, zwiększonym stosowaniem antybiotyków i szczepieniami oraz zmianami w stylu życia, nawykach żywieniowych i zanieczyszczeniu powietrza (de Weger i in., 2021). Ponadto zmiana klimatu wpływa na narażenie na pyłki i uczulenie alergiczne na kilka sposobów, w tym na zmianę i wydłużenie sezonu pyłkowego, zmiany stężenia pyłków i alergenność, a także zmiany w geograficznym rozmieszczeniu pyłków.

Pyłek: sezonowe zmiany i wydłużenie sezonu

Zarówno początek, jak i czas trwania pylenia są napędzane zmiennymi meteorologicznymi, głównie temperaturą. W odpowiedzi na globalne ocieplenie rośliny zmieniają czas swoich etapów rozwojowych, w tym kwitnienia i uwalniania pyłku. W kompleksowym badaniu globalnych zbiorów danych dotyczących pyłków podkreślono wzrost czasu trwania sezonu pyłkowego (średnio o 0,9 dnia w roku) i obciążenia pyłkiem w ciągu ostatnich 20 lat (Ziska i in., 2019). Na obszarach miejskich, gdzie mieszka większość Europejczyków, wyższe temperatury spotęgowane efektem miejskiej wyspy ciepła prowadzą do wcześniejszego rozpoczęcia sezonu pyłkowego (D’Amato i in., 2014). Na podstawie danych dotyczących temperatury powietrza usługa programu Copernicus w zakresie zmiany klimatu wizualizuje początek sezonu pyłkowego brzozy w latach 2010–2019, pokazując regionalne różnice w zaawansowaniu rozpoczęcia sezonu pyłkowego. Niemniej jednak również promieniowanie, opady i wilgotność wpływają na uwalnianie i transport pyłków w powietrzu, choć poniżej temperatury.

Pyłek: stężenie i alergenność

Ciepłe warunki i podwyższone stężenie CO2 w atmosferze stymulują wzrost roślin. Może to zwiększyć stężenie pyłków i alergenów w powietrzu, a także alergenność pyłków, co zwiększa ryzyko reakcji alergicznych (Beggs, 2015; Ziska i in., 2019). Również zmienione warunki wilgotności, ekstremalne warunki pogodowe i burze w sezonie pyłkowym powodują wyższe stężenie pyłków i alergenów w powietrzu, co prowadzi do cięższych reakcji alergicznych i ataków astmy (Shea i in., 2008; Wolf i in., 2015 r.; D’Amato i in., 2020).

Pyłek: zmiany geograficzne

Globalne ocieplenie i związane z nim wydłużenie sezonu wegetacyjnego ułatwiają migrację na północ inwazyjnych gatunków roślin w Europie, również tych uwalniających alergizujące pyłki. Wprowadzenie nowych alergenów może zwiększyć miejscowe uczulenie, tj. proces, w którym ludzie stają się wrażliwi lub uczuleni w wyniku narażenia na alergeny (Confalonieri i in., 2007). Szczególnym przykładem jest ragweed (Ambrosia),wprowadzony do Europy kilkadziesiąt lat temu z kontynentu amerykańskiego z transportem. Pyłek ragweed jest wysoce alergiczny i uwalniany stosunkowo późno w sezonie (na początku września), potencjalnie powodując dodatkową falę alergii i wydłużenie sezonu alergicznego (Vogl et al., 2008; Chen i in., 2018). Zgłoszono już znaczące skutki zdrowotne i gospodarcze na obszarach opanowanych przez ambrozję w Europie Środkowej i Wschodniej, we Francji i we Włoszech (Makra i in., 2005). Podczas gdy rozprzestrzenianie się ambrozji w Europie jest napędzane głównie przez transport i działalność rolniczą, zmiany klimatyczne ułatwiają kolonizację nowych obszarów. Ponadto ziarna pyłku ambrozji można łatwo transportować od setek do tysięcy kilometrów drogą powietrzną, co powoduje szczytową liczbę pyłków i związane z tym objawy alergii na obszarach, na których ambrozja nie jest jeszcze rozpowszechniona (Chen i in., 2018).

Przewidywane skutki

Oczekuje się, że wpływ zmiany klimatu na pory pylenia, stężenia i alergenność doprowadzi w przyszłości do zwiększonego narażenia ludności europejskiej na pyłki i alergeny aerogenne. Zwiększy to prawdopodobieństwo wystąpienia nowych uczuleń alergicznych, również w przypadku pierwotnie słabych alergenów (de Weger i in., 2021). W scenariuszu średnich emisji gazów cieplarnianych (RCP 4.5) przewiduje się, że uczulenie na ambrozję rozprzestrzeni się w całej Europie i wzrośnie w niektórych krajach do 200 % do 2050 r. (Lake i in., 2017).

U osób już uczulonych oczekuje się, że czas trwania i nasilenie objawów alergicznych wzrośnie w związku ze zmianą klimatu ze względu na dłuższe pory pylenia i wyższą alergenność pyłków. Jeśli okres, w którym ludzie są narażeni na pyłki, przedłuża się, unikanie alergenów jako strategia radzenia sobie stanie się bardziej skomplikowane, wpływając na samopoczucie psychiczne.

Przewiduje się, że spowodowane klimatem zmiany w alergenach aerogennych i związane z nimi wywołane reakcje alergiczne będą miały wpływ na częstość występowania astmy i związane z tym koszty medyczne (leczenie, nagłe wizyty w szpitalu) (Anderegg i in., 2021). Ponadto oczekuje się, że wysokie temperatury i fale upałów zwiększą częstotliwość i czas trwania w zmieniającym się klimacie, pogłębią problemy z oddychaniem i zwiększą śmiertelność osób cierpiących na astmę i inne problemy z oddychaniem wynikające z alergii (D’Amato i in., 2020). Ponadto podatność ludzi na infekcje wirusowe może wzrosnąć poprzez nasilenie zapalenia dróg oddechowych i osłabienie odpowiedzi immunologicznej spowodowanej alergenami i pyłkami (Gilles i in., 2020).

Zielona infrastruktura w miastach, zainstalowana jako środki przystosowania się do zmiany klimatu, może również zwiększyć obciążenie pyłkami i reakcje alergiczne w przyszłości (Cheng i Berry, 2013). Analiza przypadku dotycząca 18 terenów zielonych w Brukseli wykazała, że oczekuje się, iż potencjał alergenny parków miejskich podwoi się w wyniku łącznych zmian czasu trwania pylenia, alergenności pyłku i wskaźników uczulenia populacji (Aerts i in., 2021). Uwzględnienie gatunków drzew odpowiednich dla środowisk miejskich ma kluczowe znaczenie przy opracowywaniu środków przystosowania się do zmiany klimatu i angażowaniu się w planowanie przestrzenne w celu uniknięcia zaostrzenia ryzyka alergii.

Odpowiedź Policy

Stężenie pyłków różnych drzew i traw jest rutynowo monitorowane we wszystkich krajach europejskich. Pomiary służą do określenia początku i czasu trwania, a także intensywności sezonu pyłkowego. Pomiary, w połączeniu z modelami transportu chemicznego, są również wykorzystywane do tworzenia systemów ryzyka alergii wykorzystywanych w systemach informacji o pyłkach lub systemach wczesnego ostrzegania. Portal polleninfo, powstały w ramach partnerstwa między Europejską Siecią Aeroallergenów a usługą programu Copernicus w zakresie monitorowania atmosfery (CAMS), zapewnia codziennie aktualizowane prognozy stężenia pyłków i oceny ryzyka alergii dla wszystkich krajów europejskich.

W przeciwieństwie do poziomu pyłku, nie ma rutynowych pomiarów na poziomie alergenów, ani liczby alergenów w ziarnie pyłku, ani stężenia alergenów w powietrzu. Dostęp do tego rodzaju wskaźnika pomógłby jednak wyjaśnić występowanie objawów alergii przed sezonem, zwłaszcza w warunkach, w których wysokie poziomy zanieczyszczenia powietrza pokrywają się z niskimi stężeniami pyłków (Cabrera i in., 2021).

Ustalenie ogólnych progów stężenia pyłków istotnych dla poszczególnych populacji jest trudne, ponieważ skutki zdrowotne zależą również od wrażliwości danej osoby (Becker i in., 2021). Mimo to usługi informacyjne dotyczące pyłków mogą pomóc poszczególnym pacjentom uniknąć negatywnych skutków zdrowotnych, szczególnie podczas czesania monitorowania pyłków i dokumentowania precyzyjnych indywidualnych objawów. Na przykład aplikacje na smartfony, które łączą indywidualne dane dotyczące objawów i stężenia pyłków, można wykorzystać do określenia osobistych progów pyłkowych i skuteczniejszego zmniejszenia wpływu na zdrowie (Becker i in., 2021).

Diagnoza, zarządzanie i radzenie sobie

Alergia na pyłki jest niedorozpoznana i często nieleczona lub maltretowana. W związku z tym konieczne jest podnoszenie świadomości na temat wpływu alergii, aby pomóc ludziom w rozpoznawaniu objawów alergii, zapobieganiu im i radzeniu sobie z nimi. Konieczne jest zdiagnozowanie rodzaju pyłku wywołującego alergię i rozpoczęcie leczenia alergii przed rozpoczęciem sezonu pyłkowego. W sezonie pyłkowym zapobieganie objawom i radzenie sobie z nimi opiera się głównie na unikaniu ekspozycji na alergeny. Zalecenia obejmują unikanie przebywania na zewnątrz, noszenie okularów przeciwsłonecznych, unikanie suszenia ubrań na zewnątrz, zamykanie okien i inne. EAACI ma specjalną stronę internetową dla pacjentów z zaleceniami, a kilka krajów ma również krajowe organizacje pacjentów, które mogą doradzać pacjentom z alergią.

Względy planowania przestrzennego

Ustanowienie hipoalergicznych terenów zielonych w miastach i w ich pobliżu poprzez staranny dobór gatunków drzew (Aerts i in., 2021) może zmniejszyć częstość występowania alergii na pyłki. To, które gatunki drzew są odpowiednie, zależy od lokalizacji, a wybór powinien uwzględniać przewidywane zmiany klimatyczne. Nie zaleca się usuwania drzew alergizujących z istniejących terenów zielonych, aby zachować różnorodność biologiczną i usługi ekosystemowe, między innymi wspierając przystosowanie się do wysokich temperatur w warunkach zmiany klimatu (Aerts i in., 2021).

Środki kontroli

Niedawna inwazja ambrozji(Ambrosia)wywołała w kilku krajach europejskich opracowanie i wdrożenie chemicznych i mechanicznych metod kontroli. Ponadto dyrektywa UE 2002/32/WE w sprawie niepożądanych substancji w paszach zwierzęcych ustanawia normę prawną dotyczącą stężenia nasion ambrozji w paszy, aby zapobiec dalszemu rozprzestrzenianiu się rośliny. Podobnie mieszanki nasion dla ptaków nie mogą zawierać więcej niż 50 miligramów nasion ambrozji na kilogram.

Wprowadzenie środka kontroli biologicznej przeciwko ambrozji, takiego jak północnoamerykański chrząszcz liściowy, mogłoby zmniejszyć występowanie ambrozji w Europie i zmniejszyć liczbę pacjentów o około 2,3 mln, a koszty opieki zdrowotnej o 1,1 mld EUR rocznie (Schaffner i in., 2020). Wprowadzenie środków kontroli biologicznej może jednak mieć negatywny wpływ na różnorodność biologiczną, ponieważ szkodzi uprawom niedocelowym i rodzimym gatunkom roślin, do których należy podchodzić z ostrożnością.

Linki do dalszych informacji

Odniesienia

Aerts, R., i in., 2021, „Tree pollen allergy risks and changes across scenarios in urban green spaces in Brussels, Belgium” [Zagrożenia i zmiany związane z alergią na pyłki drzew w miejskich terenach zielonych w Brukseli, Belgia], Landscape and Urban Planning 207, s. 104001. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2020.104001.
Anderegg, W.R.L. i in., 2021, „Anthropogenic climate change is worsening North American pollen seasons”, Proceedings of the National Academy of Sciences, 118(7), s. e2013284118. https://doi.org/10.1073/pnas.2013284118.
Becker, J. i in. ,2021, „Wartości progowe stężenia pyłku trawy (Poaceae) i wzrost liczby wizyt w oddziałach ratunkowych, przyjęć do szpitala, spożycia leków i objawów alergicznych u pacjentów z alergicznym zapaleniem błony śluzowej nosa: a systematic review”, Aerobiologia, 37(4), s. 633–662. https://doi.org/10.1007/s10453-021-09720-9.
Beggs, P.J., 2015, „Environmental Allergens: from Asthma to Hay Fever and Beyond”, Current Climate Change Reports, 1(3), s. 176–184.https://doi.org/10.1007/s40641-015-0018-2.
Bousquet, 2020, „Allergic rhinitis”, Nature Reviews Disease Primers, 6(1), s. 1–1. https://doi.org/10.1038/s41572-020-00237-y.
Cabrera, M. i in., 2021, „Influence of environmental drivers on allergy to pollen grains in a case study in Spain (Madrid)” [Wpływ czynników środowiskowych na alergię na ziarna pyłku w studium przypadku w Hiszpanii (Madryt): czynniki meteorologiczne, zanieczyszczenia i stężenie alergenów w powietrzu”, Environmental Science and Pollution Research International, 28(38), s. 53614–53628. https://doi.org/10.1007/s11356-021-14346-y.
Cariñanos, P., Casares-Porcel, M. i Quesada-Rubio, J.-M., 2014, „Estimating the allergenic potential of urban green spaces: A case-study in Granada, Spain”, Landscape and Urban Planning, 123, s. 134–144. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2013.12.009.
Chen, K.-W. i in., 2018, „Ragweed Pollen Allergy: Obciążenie, charakterystyka i zarządzanie przywożonym źródłem alergenów w Europie”, International Archives of Allergy and Immunology, 176(3–4), s. 163–180. https://doi.org/10.1159/000487997.
Cheng, J.J. i Berry, P., 2013, „Health co-benefits and risks of public health adaptation strategies to climate change: a review of current literature”, International Journal of Public Health, 58(2), s. 305–311. https://doi.org/10.1007/s00038-012-0422-5.
Confalonieri, U., et al., 2007) Zdrowie człowieka. Zmiany klimatyczne w 2007 r.: Skutki, adaptacja i podatność. Wkład grupy roboczej II w czwarte sprawozdanie oceniające Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu, M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden i C.E. Hanson, Eds., Cambridge University Press, Cambridge, Zjednoczone Królestwo, 391-431.
D’Amato, G. i in., 2007, „Allergenic pollen and pollen allergy in Europe”, Allergy, 62(9), s. 976–990. https://doi.org/10.1111/j.1398-9995.2007.01393.x.
D’Amato, G. i in., 2014, „Climate change and respiratory diseases” [Zmiana klimatu a choroby układu oddechowego], European Respiratory Review, 23(132), s. 161–169. https://doi.org/10.1183/09059180.00001714.
D’Amato, G. i in., 2020, „The effects of climate change on respiratory allergy and asthma induced by pollen and mold allergens” [Wpływ zmiany klimatu na alergię oddechową i astmę wywołaną alergenami pyłków i pleśni], Allergy, 75(9), s. 2219–2228. https://doi.org/10.1111/all.14476.
Damialis, A. i in., 2021, „Higher airborne pollen concentrations correlated with increased SARS-CoV-2 infection rates, as evidenced from 31 countries across the globe” [Wyższe stężenia pyłków przenoszonych drogą powietrzną korelowały ze zwiększonymi wskaźnikami zakażeń SARS-CoV-2, jak wykazano w 31 krajach na całym świecie], Proceedings of the National Academy of Sciences, 118(12), s. e2019034118. https://doi.org/10.1073/pnas.2019034118.
García-Mozo, H., 2017, „Poaceae pollen as the leading aeroallergen worldwide: A review”, Allergy, 72(12), s. 1849–1858. https://doi.org/10.1111/all.13210
Gilles, S. i in., 2018, „The role of environmental factors in allergy: A critical reappraisal”, Experimental Dermatology, 27(11), s. 1193–1200. https://doi.org/10.1111/exd.13769.
Gilles, S. i in., 2020, „Pollen exposure weakens innate defense against respiratory virus” [Narażenie na pyłek osłabia wrodzoną obronę przed wirusami układu oddechowego], Allergy, 75(3), s. 576–587. https://doi.org/10.1111/all.14047.
Lake, I.R. i in., 2017, „Climate Change and Future Pollen Allergy in Europe” [Zmiana klimatu i przyszła alergia na pyłki w Europie], Environmental Health Perspectives, 125(3), s. 385–391. https://doi.org/10.1289/EHP173.
Makra, L. i in., 2005, „The history and impacts of airborne Ambrosia (Asteraceae) pollen in Hungary”, Grana, 44(1), s. 57–64. https://doi.org/10.1080/00173130510010558.
Pfaar, O. i in., 2017, „Defining pollen exposure times for clinical trials of allergen immunotherapy for pollen-induced rhinoconjunctivitis – an EAACI position paper”, Allergy, 72(5), s. 713–722. https://doi.org/10.1111/all.13092.
Pfaar, O. i in., 2020, „Pollen season is reflect on symptom load for grass and birch pollen-induced allergic rhinitis in different geographical areas – An EAACI Task Force Report” [Pora pyłkowa odzwierciedla obciążenie objawowe alergicznego nieżytu nosa wywołanego przez trawę i pyłek brzozy w różnych obszarach geograficznych – sprawozdanie grupy zadaniowej EAACI], Allergy, 75(5), s. 1099–1106. https://doi.org/10.1111/all.14111.
Plaza, M.P. i in., 2020, „Atmospheric pollutants and their association with olive and grass aeroallergen concentrations in Córdoba (Spain)”, Environmental Science and Pollution Research International, 27(36), s. 45447–45459. https://doi.org/10.1007/s11356-020-10422-x.
Rouadi, P.W. i in., 2020, „Immunopathological features of air pollution and its impact on inflammatory airway diseases (IAD)”, The World Allergy Organization Journal, 13(10), s. 100467. https://doi.org/10.1016/j.waojou.2020.100467.
Schaffner, U. i in., 2020 r., „Biological weed control to relief million from Ambrosiaalergies in Europe”, Nature Communications, 11(1), s. 1745. https://doi.org/10.1038/s41467-020-15586-1.
Sénéchal, H. i in., 2015, „A Review of the Effects of Major Atmospheric Pollutants on Pollen Grains, Pollen Content, and Allergenicity” [Przegląd wpływu głównych zanieczyszczeń atmosferycznych na ziarna pyłku, zawartość pyłku i alergenność], The Scientific World Journal, 2015, s. e940243. https://doi.org/10.1155/2015/940243.
Shea, K.M. i in., 2008, „Climate change andalergi disease”, The Journal of Allergy and Clinical Immunology, 122(3), s. 443–453; quiz 454–455. https://doi.org/10.1016/j.jaci.2008.06.032.
Tegart, L.J. i in., 2021, „Pollen potency”: związek między liczbą pyłków atmosferycznych a narażeniem na alergeny”, Aerobiologia, 37(4), s. 825–841. https://doi.org/10.1007/s10453-021-09726-3.
Vogl, G. i in., 2008, „Modelling the spread of ragweed: Wpływ siedliska, zmiany klimatu i dyfuzji”, The European Physical Journal Special Topics, 161(1), s. 167–173. https://doi.org/10.1140/epjst/e2008-00758-y.
de Weger, L.A. i in., 2021, „Long-Term Pollen Monitoring in the Benelux: Evaluation of Allergenic Pollen Levels and Temporal Variations of Pollen Seasons”, Frontiers in Allergy, 2. https://doi.org/10.3389/falgy.2021.676176.
Wolf, T. i in., 2015, „The Health Effects of Climate Change in the WHO European Region”, Climate, 3(4), s. 901–936. https://doi.org/10.3390/cli3040901
Ziska, L.H. i in., 2019, „Temperature-related changes in airborne allergenic pollen abundance and seasonality across the Northern hemisphere: a retrospective data analysis”, The Lancet Planetary Health, 3(3), s. e124–e131. https://doi.org/10.1016/S2542-5196(19)30015-4
Zuberbier, T. i in., 2014, „Economic burden of inadequate management of allergic diseases in the European Union: a GA2LEN review”, Allergy, 69(10), s. 1275–1279. https://doi.org/10.1111/all.12470