Choroby przenoszone przez żywność

Zmiana klimatu a choroby przenoszone przez żywność

Zmiany klimatyczne stanowią poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa żywności na świecie. Zmiany temperatury, wilgotności, wzorców opadów oraz rosnąca częstotliwość i intensywność ekstremalnych zdarzeń pogodowych już wpływają na wiele aspektów systemu żywnościowego. Zmiany warunków pogodowych i klimatycznych wpływają również na częstotliwość i nasilenie niektórych chorób przenoszonych przez żywność, a także na rozprzestrzenianie się patogennych wirusów, bakterii i mikroorganizmów wytwarzających toksyny. Zmiany klimatyczne wpływają również na rozprzestrzenianie się inwazyjnych gatunków obcych i wektorów, które mogą być szkodliwe dla zdrowia roślin, zwierząt i ludzi. Ocieplenie wód powierzchniowych i zakwaszenie oceanów, w połączeniu ze zwiększonym dopływem składników odżywczych, może również prowadzić do wzrostu i rozprzestrzeniania się alg wytwarzających toksyny. Stwarza to zagrożenie dla bezpieczeństwa żywności pochodzenia morskiego i może powodować epidemie związane ze spożyciem żywności pochodzenia morskiego na obszarach przybrzeżnych.

Mikotoksyny

Mikotoksyny są toksycznymi związkami, które są naturalnie wytwarzane przez grzyby Aspergillus, Penicillium, Fusarium i Claviceps. Zmiana klimatu zmienia zachowania i dystrybucję grzybów, prowadząc do rozprzestrzeniania się toksyn w nowych lokalizacjach. Temperatura i wilgotność są ważnymi czynnikami wpływającymi na wzrost grzybów, infekcję upraw i toksyczność mikotoksyn. Na przykład aflatoksyny są rakotwórczymi mikotoksynami wytwarzanymi przez dwa gatunki Aspergillus, grzyb występujący na obszarach o gorącym i wilgotnym klimacie (EFSA, 2020a). Rosnące temperatury i wilgotność związane ze zmianami klimatu prawdopodobnie przyczyniły się do pojawienia się aflatoksyn w Europie Południowej na początku XXI wieku i ich stałego rozprzestrzeniania się na północ od tego czasu. Pojawienie się aflatoksyn w zbożach w UE ze względu na zmianę klimatu zostało modelowane, prognozowane i mapowane w Battilani i in., 2012.

Tylko niektóre gatunki grzybów są odpowiedzialne za główne klasy mikotoksyn, które są związane z problemami zdrowotnymi. Te mikotoksyny obejmują aflatoksynę B₁ (AFB_1),deoksyniwalenol (DON), fumonizynę B₁ (FB_1),zearalenon (ZEN) i ochratoksynę A (OTA). Gatunki te mogą zanieczyszczać uprawy, żywność i paszę dla zwierząt, co prowadzi do szeregu negatywnych skutków dla zdrowia, w tym zaburzeń układu hormonalnego i nerwowego. Mogą być również rakotwórcze (EEA, 2025).

Mikotoksyny można znaleźć w produktach rolnych na całym świecie. Na przykład DON, trichotecen, często występuje w pszenicy, kukurydzy i jęczmieniu w regionach umiarkowanych (EEA, 2025). FB₁ występuje głównie w kukurydzy, pszenicy i innych zbożach (Battilani i in., 2016; HBM4EU, 2022a; Khan, 2024 r.). Obie te toksyny mogą powodować problemy zdrowotne. Różne rodzaje mikotoksyn mogą również mieszać się w uprawach, żywności i paszy, potencjalnie oddziałując i zwiększając ryzyko dla zwierząt i ludzi (EFSA 2020b).

Mikotoksyny mogą pojawić się w roślinach podczas wzrostu lub po zbiorach i mogą pozostać w żywności nawet po umyciu, gotowaniu lub przetwarzaniu. Dzieje się tak dlatego, że niektóre są odporne na ciepło i typowe metody przygotowywania żywności. Wykrywanie mikotoksyn w żywności, paszy i uprawach jest trudne bez badań, ponieważ są one często niewidoczne, a także bezwonne i bez smaku (EEA, 2025).

Poniżej przedstawiono przegląd skutków zdrowotnych związanych z narażeniem na DON i FB₁ (rysunek 1). Liczba ta została opracowana na potrzeby briefingu EEA na temat mikotoksyn i opiera się na danych z biomonitoringu człowieka pochodzących z projektu HBM4EU w ramach programu „Horyzont 2020”, w którym zbadano wpływ na zdrowie związany z narażeniem na DON i FB₁ (EEA, 2025).

Rysunek 1 Przegląd skutków zdrowotnych związanych z narażeniem na DON i FB1 oraz możliwych dróg narażenia w zależności od różnych scenariuszy narażenia (EEA, 2025)

Gatunki inwazyjne i obce oraz wektory przenoszące choroby

Gatunki obce to zwierzęta, rośliny lub mikroorganizmy, które zostały wprowadzone w wyniku działalności człowieka (tj. Jeśli staną się inwazyjne, mogą stwarzać poważne problemy na nowych terytoriach, takich jak na przykład szkodniki w rolnictwie lub jako wektory chorób w hodowli zwierząt. Zmiana klimatu może wpływać na prawdopodobieństwo pojawienia się gatunków obcych w nowych lokalizacjach, tworząc korzystniejsze warunki siedliskowe, co prowadzi do zwiększonego rozprzestrzeniania się i większego ryzyka porażenia (EFSA, 2020c). Na przykład w Europie ślimaki jabłkowe stanowią zagrożenie dla południowoeuropejskich terenów podmokłych, a ekstremalne zdarzenia pogodowe i powodzie (pod wpływem zmiany klimatu) zwiększają naturalne rozprzestrzenianie się tego szkodnika przez rzeki i kanały (EFSA, 2014).

Zmiana klimatu może również odgrywać rolę w ustanowieniu i utrzymywaniu się gatunków-wektorów (np. much, komarów, kleszczy). Gatunek wektorowy to zwierzę, które może przenosić czynnik zakaźny z zakażonego zwierzęcia na człowieka lub inne zwierzę. Informacje na temat europejskiego rozmieszczenia kilku gatunków komarów, kleszczy, much piaskowych i gryzących muszki, które mogą być wektorami patogenów wpływających na zdrowie ludzi lub zwierząt, można znaleźć w bazie danych VectorNet.

Choroby odzwierzęce

Przenoszenie zakażeń lub chorób między zwierzętami a ludźmi („choroby odzwierzęce”) jest głównym źródłem ryzyka dla bezpieczeństwa żywności. Czynniki środowiskowe, takie jak temperatura, opady i wilgotność, wpływają na rozmieszczenie i przetrwanie bakterii, takich jak Salmonella i Campylobacter. Obecność norowirusa na przykład w ostrygach jest również związana ze spływem ścieków spowodowanym ulewnymi ulewami i powodziami (EFSA, 2020c). Wśród kwestii związanych z bezpieczeństwem żywności o najwyższym prawdopodobieństwie wystąpienia w Europie, zidentyfikowanych w EFSA (2020c), najbardziej prawdopodobne są vibrio i ciguatoxins i oba są związane ze spożyciem owoców morza.

W ramach wysiłków na rzecz zwalczania wpływu zmiany klimatu na zdrowie we wspólnych rocznych sprawozdaniach EFSA i ECDC dotyczących chorób odzwierzęcych „Jedno zdrowie” śledzi się wspólnie dane dotyczące zwierząt, żywności i ludzi, umożliwiając wysyłanie sygnałów klimatycznych na powierzchnię (EFSA i ECDC, 2024).

Bakterie Vibrio w owocach morza

Vibrios to bakterie przenoszone przez wodę, które żyją głównie w wodach przybrzeżnych i słonawych, ponieważ rozwijają się w umiarkowanych i ciepłych wodach o umiarkowanym zasoleniu. Mogą powodować zapalenie żołądka i jelit lub ciężkie infekcje u osób, które spożywały surowe lub niedogotowane owoce morza / skorupiaki, takie jak ostrygi. Kontakt z wodą zawierającą Vibrios może również powodować infekcje ran i uszu.

Ze względu na wzrost ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak fale upałów, w ciągu ostatnich 20 lat w Europie odnotowano wzrost liczby zakażeń wirusem Vibrio. Cieplejsze wody przybrzeżne doprowadziły do ekspansji obszarów, na których bakterie Vibrio mogą się rozmnażać, co zwiększa ryzyko infekcji spowodowanych spożyciem zanieczyszczonych owoców morza. Regiony szczególnie zagrożone to regiony, w których występują wody słonawe lub o niskiej słonawości (np. Morze Bałtyckie, wody przejściowe Morza Bałtyckiego i Morza Północnego oraz Morze Czarne), a także obszary przybrzeżne o dużym napływie rzek. W EFSA przedstawiono niedawno kompleksowy przegląd aspektów zdrowia publicznego Vibrio spp. związanych ze spożyciem owoców morza w UE (2024 r.).

Ciguatoksyny i inne biotoksyny morskie

Biotoksyny morskie są zanieczyszczeniami chemicznymi naturalnie wytwarzanymi przez niektóre rodzaje glonów i innych mikroorganizmów. Mogą one wejść do łańcucha pokarmowego głównie poprzez spożycie ryb i innych owoców morza, takich jak mięczaki i skorupiaki. Temperatura silnie wpływa na ich obecność w środowisku morskim i słodkowodnym (EFSA, 2020c).

Zatrucie ryb Ciguatera jest najczęstszym rodzajem zatrucia pokarmowego biotoksyną morską na świecie, z szacunkowo 20 000-50 000 przypadków rocznie. Jednak badania wskazują, że mniej niż 10% rzeczywistych przypadków jest kiedykolwiek zgłaszanych (Canals i wsp. 2021). Zatrucie ryb Ciguatera jest zwykle spowodowane spożyciem ryb, które nagromadziły cyguatoksyny (CTX) w swoim ciele. CTX są produkowane przez dwie rodziny mikroalg o nazwie Gambierdiscus spp. i Fukuyoa spp. Konsumenci jedzący ryby zanieczyszczone CTX mogą cierpieć na szereg krótko- i długoterminowych objawów, w tym skutki żołądkowo-jelitowe, sercowo-naczyniowe i neurologiczne.

Gambierdiscus i Fukuyoa są typowe dla obszarów tropikalnych i subtropikalnych. Jednak w 2004 Gambierdiscus wykryto w wodzie na Wyspach Kanaryjskich i Maderze. Gambierdiscus znaleziono również na kilku wyspach śródziemnomorskich, w tym na Krecie, Cyprze i Balearach (Canals i in. 2021). Od 2008 r. odnotowano serię ognisk autochtonicznych na Wyspach Kanaryjskich w Hiszpanii oraz w Maderii w Portugalii.

W 2023 r. biotoksyny morskie były odpowiedzialne za 38 ognisk przenoszonych przez żywność w UE, zgłoszonych przez Francję i Hiszpanię, czyli o siedem ognisk więcej niż w 2022 r. (wzrost o 22,6 %). Większość ognisk przenoszonych przez żywność wystąpiła we Francji (28 podmiotów prowadzących przedsiębiorstwa spożywcze; 73.7%). Ciguatoksyny były zaangażowane w osiem ognisk przenoszonych przez żywność, podczas gdy w innych ogniskach przenoszonych przez żywność nie określono konkretnych morskich biotoksyn (EFSA & ECDC, 2024).

Odpowiedź

Projekt CLEFSA EFSA: Zmiany klimatu i pojawiające się zagrożenia

W latach 2018–2020 EFSA prowadził projekt CLEFSA pt. „Zmianaklimatu jako czynnik powodujący pojawiające się zagrożenia dla bezpieczeństwa żywności i pasz, zdrowia roślin i zwierząt oraz jakości odżywczej”. Inicjatywa ta opierała się na wcześniejszych pracach EFSA nad ocenami ryzyka związanymi z klimatem i opierała się na ścisłej współpracy z organami krajowymi, organizacjami międzynarodowymi, środowiskiem naukowym i innymi zainteresowanymi stronami zajmującymi się pojawiającymi się zagrożeniami i ich czynnikami.

Celem CLEFSA było opracowanie metod i narzędzi służących identyfikacji i charakteryzowaniu pojawiających się zagrożeń związanych ze zmianą klimatu. Projekt koncentrował się na:

• Identyfikacja ryzyka długoterminowego z wykorzystaniem scenariuszy zmiany klimatu;
• Skanowanie horyzontu i crowdsourcing w celu zebrania sygnałów wczesnego ostrzegania od różnych
• rozszerzenie sieci ekspertów o specjalistów z agencji UE i ONZ;
• Projektowanie narzędzi opartych na wielokryterialnej analizie decyzji (MCDA) w celu oceny ryzyka w zakresie bezpieczeństwa żywności i pasz, zdrowia roślin i zwierząt oraz jakości odżywczej.

Sieć CLEFSA zgromadziła ekspertów z organów międzynarodowych, unijnych i ONZ, a także koordynatorów dużych projektów finansowanych przez UE w dziedzinie zmiany klimatu. Ta grupa ekspertów odegrała kluczową rolę w identyfikowaniu pojawiających się problemów i kształtowaniu narzędzia MCDA. EFSA dostosowała również swoje istniejące pojawiające się kryteria identyfikacji ryzyka, aby sprostać szczególnym wyzwaniom związanym ze zmianą klimatu.

W ramach projektu CLEFSA zidentyfikowano, scharakteryzowano i przeanalizowano statystycznie ponad 100 pojawiających się problemów / zagrożeń dla bezpieczeństwa żywności i pasz, zdrowia roślin, zwierząt i jakości odżywczej, wynikających ze zmiany klimatu.

Zmiana klimatu prawdopodobnie zwiększy dotkliwość, czas trwania lub częstotliwość potencjalnych skutków nowych lub ponownie pojawiających się zagrożeń oraz zwiększy prawdopodobieństwo ich wystąpienia. Biotoksyny morskie zostały zidentyfikowane wśród osób o wyższym prawdopodobieństwie pojawienia się.

Wyniki projektu CLEFSA opublikowano w kompleksowym sprawozdaniu w 2020 r. (EFSA, 2020).