Διαφοροποίηση των καλλιεργειών και βελτιωμένη διαχείριση του εδάφους για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή στη Σεγκόβια (Ισπανία)

Οι συχνότερες ξηρασίες, οι ακραίες θερμοκρασίες και η υποβάθμιση του εδάφους προκαλούν μείωση της απόδοσης των καλλιεργειών που τρέφονται με βροχή και θέτουν σε κίνδυνο τη βιωσιμότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Στο πλαίσιο του έργου AgriAdapt, υπολογίστηκαν γεωργοκλιματικοί δείκτες για την πιλοτική εκμετάλλευση που βρίσκεται στο Melque de Cercos, με βάση τον έλεγχο επιστημονικών δημοσιεύσεων και τη διασταύρωση αποδόσεων καλλιεργειών και μετεωρολογικών δεδομένων 15 ετών (2002–2016), που εξήχθησαν από την πύλη Agri4Cast της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Οι θερμοκρασίες άνω των 30 °C τον Μάιο προκάλεσαν συρρικνώσεις των σιτηρών κατά την έναρξη της φάσης ανάπτυξής τους και μείωση των ρυθμών καλλιέργειας κτηνοτροφικών φυτών. Η θερμική καταπόνηση μεταξύ Ιουνίου και Σεπτεμβρίου (θερμοκρασία άνω των 32 °C) επηρεάζει την απόδοση του ηλίανθου και την πάχυνση των σωλήνων. Οι μεγαλύτερες περίοδοι ξηρασίας (ακολουθίες 15 ημερών χωρίς βροχή) μεταξύ Μαρτίου και Αυγούστου έχουν επίσης μειώσει την παραγωγή σιτηρών, σωλήνων και χορτονομών. Αυτές είναι μερικές από τις ήδη παρατηρούμενες επιπτώσεις που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή σε αυτό το αγρόκτημα. Οι κλιματικές προβλέψεις αναμένεται να επιδεινώσουν αυτές τις επιπτώσεις τις επόμενες δεκαετίες. Σύμφωνα με τις κλιματικές προβλέψεις που ανέπτυξε το ETH Zürich (Ινστιτούτο για την Ατμοσφαιρική και Κλιματική Επιστήμη) για το σενάριο SRES A1B (αυτό που χρησιμοποιήθηκε στο έργο Agri4Cast), εντός των επόμενων 30 ετών ο αριθμός των ημερών του Μαΐου με μέγιστες θερμοκρασίες άνω των 30 °C αναμένεται να αυξηθεί δραστικά κατά 150 %, αυξάνοντας έτσι τον κίνδυνο συρρικνώσεως των σιτηρών. Κατά την ίδια περίοδο (επόμενα 30 έτη), η πιθανότητα αρνητικής υδατικής ισορροπίας (κατακρήμνιση μείον δυνητική εξατμισοδιαπνοή, P — ETP) κάτω από τα -300 mm από τον Μάρτιο έως τον Ιούνιο αναμένεται να αυξηθεί κατά 9 %, ενώ η εμφάνιση φαινομένων ξηρασίας ακόμη τον Μάρτιο-Ιούνιο θα αυξηθεί κατά 100 %. Επιπλέον, η θερμική πίεση μεταξύ Ιουνίου και Σεπτεμβρίου θα αυξηθεί κατά 92 % στο εγγύς μέλλον.

Κύριος στόχος των εφαρμοζόμενων μέτρων και πρακτικών είναι η βελτίωση της ανθεκτικότητας και της προσαρμογής των αροτραίων καλλιεργειών που τρέφονται με βροχή στην κλιματική αλλαγή, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα εγκάρσια περιβαλλοντικά οφέλη. Μέτρα όπως η χαμηλή άροση, οι συχνότερες εφαρμογές βιολογικής ύλης, η βελτίωση της αμειψισποράς, η διαφοροποίηση των καλλιεργειών, η χρήση παραδοσιακών και πιο ανθεκτικών στις κλιματικές συνθήκες ποικιλιών και η εφαρμογή πολυλειτουργικών περιθωρίων αγρού είναι τα μέτρα προσαρμογής που εφαρμόζονται για την επίτευξη αυτού του στόχου.

Στο πλαίσιο του έργου LIFE AgriAdapt, διενεργήθηκε εκτίμηση των κλιματικών κινδύνων σε επίπεδο γεωργικής εκμετάλλευσης. Ως αποτέλεσμα αυτής της αξιολόγησης, προτάθηκε μια σειρά μέτρων προσαρμογής και ορισμένα από αυτά εφαρμόζονται στην πιλοτική εκμετάλλευση που βρίσκεται στο Melque de Cercos.

Ένα από τα πρώτα μέτρα που εγκρίθηκαν ήταν η βελτίωση της αμειψισποράς. Ο γεωργός εκτελεί επί του παρόντος αμειψισπορά με πέντε διαφορετικές καλλιέργειες (σκληρό σιτάρι, χαρούπι, κριθάρι/βρώμη, ηλίανθο). Η αμειψισπορά με όσπρια (π.χ. χαρούπι) σε σύγκριση με την καλλιέργεια μονοκαλλιέργειας εξασφαλίζει υψηλότερη απόδοση και καλύτερη αντοχή στην κλιματική αλλαγή, αυξάνοντας την περιεκτικότητα του εδάφους σε θρεπτικά συστατικά και βελτιώνοντας τη βιολογία του εδάφους. Επιπλέον, η αμειψισπορά επιτρέπει τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου από τη γεωργική δραστηριότητα. Η καλλιέργεια της ένωσης ψυχανθών και δημητριακών (π.χ. κριθάρι και χαρούπι ή βρώμη και μηδική) ως κτηνοτροφικές καλλιέργειες για τη βελτίωση των αποδόσεων αποτελεί ένα άλλο μέτρο εφαρμογής, το οποίο έχει σημασία όσον αφορά την προσαρμογή. Τα είδη αυτά έχουν διαφορετικές απαιτήσεις σε θρεπτικά συστατικά· τα όσπρια μεγαλώνουν καλύτερα με την αναρρίχηση κατά μήκος των μίσχων των δημητριακών. Επιπλέον, η συσχέτιση αυτών των ειδών επιτρέπει τη βελτίωση της ισορροπίας των θρεπτικών συστατικών και της βιολογίας του εδάφους. Εφαρμόστηκαν και άλλα μέτρα, όπως η πρώιμη σπορά για τη μείωση της υδρικής και θερμικής καταπόνησης στο τέλος του κύκλου ανάπτυξης, η χρήση παραδοσιακών ποικιλιών καλά προσαρμοσμένων στο τοπικό κλίμα και η σπορά καλλιεργειών μικρότερου κύκλου (όπως η βρώμη) τον Ιανουάριο-Φεβρουάριο, εάν η πτώση είναι υπερβολικά ξηρή και η εμφάνιση της πρώτης σποράς έχει τεθεί σε κίνδυνο.

Εφαρμόζονται επίσης μέτρα διαχείρισης του εδάφους: για τη βελτίωση της ποιότητας και της ανθεκτικότητας του εδάφους εφαρμόζεται η αποφυγή του γυμνού εδάφους, η χρήση οργανικού λιπάσματος (κόπρος) τουλάχιστον κάθε δύο χρόνια, καθώς και η σίτιση των ζώων (80 πρόβατα, αυτόχθονη φυλή) σε εκτάσεις αγρανάπαυσης για την περαιτέρω λίπανση των εδαφών. Τέλος, δημιουργήθηκαν ή επαναπροσδιορίστηκαν πολυλειτουργικά περιθώρια πεδίου για τη μείωση της διάβρωσης του εδάφους και την ενίσχυση της τοπικής βιοποικιλότητας, με ιδιαίτερα οφέλη για τους επικονιαστές και άλλα ωφέλιμα έντομα. Η βλάστηση στα όρια αυτά περιλαμβάνει κυρίως τοπικά αγενή είδη (όπως Matricaria chamomila, Papaver rhoeas, Foeniculum vulgare ή Malva sylvestris), ακανόνιστα κατανεμημένους θάμνους (όπως Crataegus monogyna, Sambucus nigra, Retama sphaerocarpa ή Rosa canina) και απομονωμένα δέντρα (όπως Populus alba ή Salix alba). Τα πολυλειτουργικά περιθώρια συχνά περιλαμβάνουν επίσης πέτρινους σωρούς, οι οποίοι παρέχουν θέσεις φωλεοποίησης και καταφυγίου για ερπετά και αρθρόποδα. Οι γεωργοί ανέφεραν ότι κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων ετών η δημιουργία της αγενούς βλάστησης στο περιθώριο ήταν μάλλον δύσκολη, κυρίως λόγω του ανταγωνισμού των ζιζανίων. Ωστόσο, μετά την αρχική περίοδο των δύο ετών, η βλάστηση των περιθωρίων εξελίχθηκε σε ένα πιο σταθερό μείγμα ειδών που παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους επικονιαστές και γενικά είναι πιο επωφελή για την τοπική πανίδα.

Στο πλαίσιο του έργου, θα διενεργηθεί νέα εκτίμηση των κλιματικών κινδύνων για την παρακολούθηση των επιδόσεων και της αποτελεσματικότητας των εφαρμοζόμενων μέτρων προσαρμογής. Επιπλέον, οι αποδόσεις και η ανατροφοδότηση από τους γεωργούς ελέγχονται τακτικά για να επαληθευτούν τα αναμενόμενα οφέλη των εν λόγω μέτρων.

Οι βασικοί παράγοντες που συμμετέχουν στο πλαίσιο του έργου LIFE AgriAdapt στην αξιολόγηση τρωτότητας και την εφαρμογή των προτεινόμενων μέτρων προσαρμογής είναι ο ιδιοκτήτης της εκμετάλλευσης, το προσωπικό της γεωργικής εκμετάλλευσης και η Fundación Global Nature (εταίρος του έργου AgriAdapt). Επιπλέον, οι στόχοι και τα αποτελέσματα του έργου κοινοποιούνται σε άλλους αγρότες, συνεταιρισμούς, γεωπόνους και άλλους τεχνικούς (τόσο σε τοπικό όσο και σε εθνικό επίπεδο) μέσω εργαστηρίων, σεμιναρίων και συνεδρίων.

Ο ιδιοκτήτης της πιλοτικής εκμετάλλευσης στο Melque de Cercos γνώριζε ήδη πολύ καλά τους κινδύνους που συνεπάγεται η κλιματική αλλαγή και, ως εκ τούτου, ήταν διατεθειμένος να λάβει μέτρα για την αντιμετώπιση των αναμενόμενων επιπτώσεών τους. Επιπλέον, η παρουσία ζώων στην ίδια εκμετάλλευση επέτρεψε την εφαρμογή ειδικών μέτρων διαχείρισης του εδάφους. Ένας από τους σημαντικότερους περιορισμούς που επηρέασαν την εφαρμογή των μέτρων προσαρμογής ήταν η έλλειψη τοπικών δεδομένων και πληροφοριών και η συνακόλουθη ανάγκη δοκιμής των επιπτώσεων των προτεινόμενων μέτρων πριν από την εφαρμογή τους σε ολόκληρη την εκμετάλλευση. Πράγματι, ορισμένα μέτρα (π.χ. η αλλαγή των ημερομηνιών σποράς και η χρήση παραδοσιακών ποικιλιών και νέων καλλιεργειών ψυχανθών ως χαρουπιών) ελέγχθηκαν αρχικά σε μικρό αγροτεμάχιο της εκμετάλλευσης, καθώς ο γεωργός έκρινε υπερβολικά επικίνδυνο να τα εφαρμόσει εκτενώς πριν από την κατάλληλη δοκιμή.

Η αξιολόγηση τρωτότητας και η εκπόνηση του σχεδίου δράσης για την εφαρμογή μέτρων βιώσιμης προσαρμογής χρηματοδοτήθηκαν από το έργο AgriAdapt, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή μέσω του προγράμματος LIFE και συγχρηματοδοτήθηκε από το Fundación Biodiversidad από το ισπανικό Υπουργείο Οικολογικής Μετάβασης. Το συνολικό κόστος για την εκπόνηση της αξιολόγησης και του σχεδίου δράσης της εκμετάλλευσης Melque de Cercos ανήλθε σε 5,000 EUR. Τα μέτρα προσαρμογής εφαρμόζονται μεταξύ 2017 και 2019, οπότε δεν υπάρχει ακόμη κατάλληλη εκτίμηση του κόστους. Ωστόσο, τα περισσότερα από αυτά υποτίθεται ότι δεν έχουν επιπλέον κόστος για τον γεωργό και, σε ορισμένες περιπτώσεις, αναμένεται εξοικονόμηση.

Τα εφαρμοζόμενα μέτρα προσαρμογής αναμένεται να: αύξηση της αποτελεσματικότητας της παραγωγής της εκμετάλλευσης, μείωση του κόστους καλλιέργειας, βελτίωση της διατήρησης του εδάφους, αύξηση της δέσμευσης άνθρακα του εδάφους και της περιεκτικότητας σε άζωτο, δυνατότητα ανάπτυξης αυτόχθονης βλάστησης στην περίμετρο του αγρού, παρέχοντας έτσι οικοτόπους για ωφέλιμα έντομα και επικονιαστές, και εν γένει ενίσχυση της τοπικής βιοποικιλότητας. Η διαδικασία παρακολούθησης των αναμενόμενων οφελών των εφαρμοζόμενων μέτρων συνεπάγεται μόνιμες επαφές με τους γεωργούς, οι οποίες επιτρέπουν τον έλεγχο της ανατροφοδότησης και την αξιολόγηση των αποδόσεων καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου.

Τα μέτρα που εφαρμόστηκαν συνάδουν με τους στόχους και τις διατάξεις του ισπανικού Εθνικού Σχεδίου Προσαρμογής στην Κλιματική Αλλαγή (Νόμος 45/2007 της 13ης Δεκεμβρίου 2017 για την Αειφόρο Ανάπτυξη^των Αγροτικών Περιοχών), το Εθνικό Στρατηγικό Σχέδιο Φυσικής Κληρονομιάς και Βιοποικιλότητας (βασιλικό διάταγμα 1274/2011, 16^{Σεπτεμβρίου} 2011) και το ΑΙDER ARM/2444/2008 (12 Αυγούστου 2008) με τα οποία εγκρίθηκε το Εθνικό Πρόγραμμα Δράσης για την Καταπολέμηση^της Απερήμωσης σύμφωνα με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την καταπολέμηση της απερήμωσης.

Η εφαρμογή των σχεδιασμένων μέτρων προσαρμογής είναι μια συνεχής διαδικασία. Ξεκίνησε το 2017 με τη βελτίωση της αμειψισποράς, την καλλιέργεια ενώσεων καλλιεργειών και τη δοκιμή πρακτικών πρώιμης σποράς και καλλιέργειας παραδοσιακών ποικιλιών. Στις αρχές του 2017 υλοποιήθηκαν πολυλειτουργικά περιθώρια και η συμμετοχή των ζώων στη διαχείριση της εκμετάλλευσης ξεκίνησε το φθινόπωρο του ίδιου έτους. Το 2018, το Stubble έμεινε όρθιο για το πρώτο έτος. Όλα αυτά τα μέτρα εξακολουθούν να εφαρμόζονται.

Εάν εφαρμοστούν και διατηρηθούν συνεχώς, τα εγκριθέντα μέτρα προσαρμογής μπορούν να διαρκέσουν για πάντα.

Vanessa Sánchez
Fundación Global Nature
C/ Tajo, 2. 28231
Las Rozas de Madrid
Tel: +34 917104455
E-Mail: vsanchez@fundacionglobalnature.org