Εφαρμογή του σχεδίου δράσης για τη θέρμανση και την υγεία στη Βόρεια Μακεδονία

Η Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας είναι μια μικρή χώρα (25,713 km²) που βρίσκεται στη μέση της Βαλκανικής Χερσονήσου στη Νότια Ευρώπη. Παρά τη σχετικά μικρή περιοχή της, η χώρα έχει ποικιλόμορφο κλίμα, με οκτώ κλιματικές περιοχές. Τα τελευταία 25 χρόνια έχουν παρατηρηθεί αλλαγές στο παγκόσμιο κλίμα. Η ανάλυση της πολυετούς μεταβολής της μέσης θερμοκρασίας δείχνει ότι τη δεκαετία του 1950 μετρήθηκαν σχετικά υψηλότερες θερμοκρασίες αέρα σε όλους τους μετεωρολογικούς σταθμούς σε ολόκληρη την επικράτεια της Βόρειας Μακεδονίας. Μετά από αυτή την περίοδο, υπήρξε μια σχετικά ψυχρότερη εικοσαετής περίοδος (1971-1993), ενώ τα επόμενα χρόνια η μέση ετήσια θερμοκρασία ήταν σταθερά υψηλότερη από τον μέσο όρο πολλών ετών (USAID, 2018).

Όπως αναφέρεται στην τρίτη εθνική ανακοίνωση για την κλιματική αλλαγή (2014), οι διαφορές στη μέση ετήσια θερμοκρασία του αέρα για την περίοδο 1981-2010 σε σύγκριση με την εξεταζόμενη περίοδο αναφοράς (1961-1990), κυμαίνονται από 0,2 °C έως 0,5 °C (ανάλογα με την τοποθεσία). Σύμφωνα με τα κλιματικά σενάρια (με βάση την ειδική έκθεση της IPCC για τα σενάρια εκπομπών), οι αναμενόμενες αυξήσεις της μέσης θερμοκρασίας για τα μέσα του αιώνα (σε σχέση με την περίοδο αναφοράς 1986-2005) είναι 1 °C, 2 °C και 2,5 °C για το χαμηλό, το μέσο και το υψηλό σενάριο αντίστοιχα. Για το εγγύς μέλλον (περίοδος 2016-2035), και τα τρία σενάρια εκπομπών εξετάζουν αύξηση της μέσης θερμοκρασίας κατά περίπου 1 °C, σε σύγκριση με τη θερμοκρασία κατά την περίοδο αναφοράς (1986-2005).

Το HHAP στοχεύει στη μείωση της τρέχουσας και μελλοντικής νοσηρότητας και θνησιμότητας που σχετίζεται με τις ακραίες θερμοκρασίες και τους καύσωνες. Ειδικότερα, το σχέδιο και το σχετικό σύστημα προειδοποίησης επικεντρώνονται στις πλέον ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού: ηλικιωμένοι, βρέφη και παιδιά έως πέντε ετών, άτομα με χρόνια ασθένεια, άτομα που είναι υπέρβαρα, εργαζόμενοι σε εξωτερικούς χώρους και άτομα των οποίων η κοινωνικοοικονομική κατάσταση τα καθιστά πιο ευάλωτα στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής (π.χ. οι άστεγοι). Το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης στη χώρα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και εφαρμογή μέτρων προσαρμογής, πρόληψης και αντίδρασης για την αντιμετώπιση των κινδύνων για την υγεία που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, με τους εξής τρόπους:

• Ενίσχυση των υφιστάμενων ικανοτήτων δημόσιας υγείας για τον έγκαιρο εντοπισμό και την κατάλληλη αντίδραση·
• Πρόβλεψη των συνεπειών των αναδυόμενων ασθενειών που ενδέχεται να σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή·
• Ευαισθητοποίηση του πληθυσμού σχετικά με τους πιθανούς δεσμούς μεταξύ της κλιματικής αλλαγής και της υγείας.

Το Σχέδιο Δράσης για την Υγεία της Θερμότητας (HHAP) οριστικοποιήθηκε το 2011 και εγκρίθηκε από την κυβέρνηση της Μακεδονίας το 2012. Στο πλαίσιο της εφαρμογής του σχεδίου, τέθηκε σε εφαρμογή ένα σύστημα προειδοποίησης για την υγεία στη θερμότητα. Το σύστημα εξακολουθεί να είναι ενεργό και λειτουργεί κατά την περίοδο από 01 Μαΐου έως 30 Σεπτεμβρίου. Η λειτουργία του περιλαμβάνει τους ακόλουθους φορείς:

• διακυβερνητικός φορέας (αποτελούμενος από το Υπουργείο Υγείας, το Ινστιτούτο Δημόσιας Υγείας, το Ινστιτούτο Επαγγελματικής Ιατρικής και άλλους σχετικούς εθνικούς ενδιαφερόμενους φορείς) που συντονίζει την επαγρύπνηση των κυμάτων καύσωνα, ο οποίος είναι υπεύθυνος για την ενεργοποίηση των σχετικών φάσεων πράσινου (επαγρύπνησης), κίτρινου (προειδοποίησης/προετοιμασίας), πορτοκαλί (καύσωνα) και κόκκινου (έκτακτης ανάγκης). Συντονίζει επίσης με τους τοπικούς ενδιαφερόμενους φορείς τα μέτρα που πρέπει να εφαρμοστούν.
• μετεωρολογική υπηρεσία, η οποία ενημερώνει το Υπουργείο Υγείας σχετικά με αποδεικτικά στοιχεία σχετικά με τα επίπεδα συναγερμού και κοινοποιεί επιχειρησιακά την προειδοποίηση καύσωνα 24-48 ωρών, και
• υπηρεσία δημόσιας υγείας, η οποία αξιολογεί τις επιπτώσεις των κυμάτων καύσωνα από την άποψη των καθορισμένων δεικτών, όπως αναφέρεται στο εθνικό σχέδιο καύσωνα (SCORCH, 2020).

Το σύστημα προειδοποίησης αποτελεί μέρος της ευρύτερης προσέγγισης που σχεδιάστηκε από το HHAP και περιλαμβάνει:

• Συστάσεις για τη μείωση της έκθεσης στη θερμότητα εντός των υγειονομικών και κοινωνικών ιδρυμάτων (και ειδικά σχέδια προστασίας για τις πλέον ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού)·
• Μια επικοινωνιακή στρατηγική που θα ενημερώνει τους πολίτες και τα άτομα που εμπλέκονται στον τομέα της υγείας και τους κοινωνικούς τομείς σχετικά με τα μέτρα προστασίας που πρέπει να λαμβάνονται κατά τη διάρκεια των καύσωνα. Ειδικότερα, η στρατηγική αναφέρεται στις προαναφερθείσες συστάσεις·
• Μακροπρόθεσμος προγραμματισμός για την ετοιμότητα των συστημάτων υγείας και κοινωνικής φροντίδας, συμπεριλαμβανομένων: σχεδιασμός και κατάρτιση του προσωπικού, συνεχής βελτίωση της προστασίας της υγείας και δημιουργία νέων χώρων πρασίνου·
• Παρακολούθηση και αξιολόγηση του σχεδίου: μια πρόσφατη έρευνα (2020) εκπονήθηκε από κοινού με το Université Catholique de Louvain (Βέλγιο).
• Μια εφαρμογή για κινητά τηλέφωνα με σκοπό την έγκαιρη παροχή προειδοποιήσεων για τη θερμότητα και την υγεία και τις σχετικές συστάσεις προς τους χρήστες.

Ο φορέας με τη γενική ευθύνη για την εφαρμογή του σχεδίου δράσης για τη θέρμανση και την υγεία είναι το Υπουργείο Υγείας. Στο πλαίσιο του Υπουργείου Υγείας, η Επιτροπή Παρακολούθησης των Επιπτώσεων της Θερμοϋγείας λειτουργεί από τον Ιούλιο του 2007, ενώ η Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή και την Υγεία ιδρύθηκε τον Ιούνιο του 2009. Και οι δύο επιτροπές συμμετείχαν στην προετοιμασία του HHAP και συνεργάζονται στην εφαρμογή, παρακολούθηση και αξιολόγηση του Σχεδίου. Η Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή και την Υγεία λειτουργεί ως συντονιστικός φορέας και είναι υπεύθυνη για τη συμμετοχή άλλων θεσμικών οργάνων κατά την υλοποίηση των δραστηριοτήτων που περιγράφονται στο σχέδιο. Η επιτροπή για την παρακολούθηση των συνεπειών της θέρμανσης και της υγείας επιβλέπει την πρακτική εφαρμογή των δραστηριοτήτων, ιδίως εκείνων που συνδέονται με την έγκαιρη ενημέρωση των πολιτών και των εργαζομένων στον τομέα της υγείας. Συνιστάται, όταν είναι απαραίτητο, άτομα από άλλα σχετικά θεσμικά όργανα να συμμετέχουν στην παρούσα Επιτροπή και στην εφαρμογή του σχεδίου. Για το σκοπό αυτό, τα σχετικά θεσμικά όργανα και άλλοι φορείς περιλαμβάνουν: το Ινστιτούτο Δημόσιας Υγείας και τα Κέντρα Δημόσιας Υγείας, το Ινστιτούτο Επαγγελματικής Υγείας, το Κέντρο Διαχείρισης Κρίσεων, το Υδρομετεωρολογικό Ινστιτούτο, η Διεύθυνση Προστασίας και Διάσωσης, τα Τμήματα Βελτίωσης του περιβάλλοντος διαβίωσης εντός των Δήμων, το Υπουργείο Μεταφορών και Επικοινωνιών, το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Πολιτικής, το Υπουργείο Παιδείας και Επιστημών, ο Μακεδονικός Ερυθρός Σταυρός, τα Μέσα Ενημέρωσης και, τέλος, οι μη κυβερνητικοί τομείς.

Στην τρέχουσα φάση υλοποίησης, αυτή η συνεργατική προσέγγιση έχει αποδειχθεί ότι λειτουργεί αποτελεσματικά. Για παράδειγμα, προκειμένου να ενισχυθεί η ετοιμότητα για καταστάσεις κρίσης και καταστάσεις έκτακτης ανάγκης που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, η τελευταία άσκηση προσομοίωσης πραγματοποιήθηκε^στις 21 Νοεμβρίου 2018 στο Κουμάνοβο. Οι βασικοί εμπλεκόμενοι φορείς ήταν το Υπουργείο Υγείας, το Γενικό Νοσοκομείο Strumica (σημαντικό περιφερειακό νοσοκομειακό κέντρο), οι ιατρικές υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης, το Κέντρο Διαχείρισης Κρίσεων, ο Ερυθρός Σταυρός, οι μονάδες πυρόσβεσης, το Υπουργείο Εσωτερικών, το Υπουργείο Άμυνας και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας. Πριν από την άσκηση προσομοίωσης πραγματοποιήθηκαν ορισμένες προπαρασκευαστικές συνεδριάσεις για τον καθορισμό των παραμέτρων της άσκησης, όπως οι αναμενόμενες απώλειες, οι δείκτες ενεργοποίησης του σχεδίου αντιμετώπισης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης, η διαλογή και η ροή κυκλοφορίας των ασθενών, καθώς και οι αρμοδιότητες του προσωπικού των νοσοκομειακών και έκτακτων ιατρικών υπηρεσιών. Η προσομοίωση επέτρεψε στις αρχές να δοκιμάσουν τη γενική ετοιμότητα.

Τα διδάγματα που αντλήθηκαν κατά την πιλοτική φάση του HHAP (2009-2011) επεσήμαναν ότι:

• οι πληροφορίες σχετικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην υγεία πρέπει να μεταφράζονται από τον τομέα της επιστημονικής έρευνας σε γλωσσικές και χρονικές κλίμακες που είναι σημαντικές για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής
• η διαθεσιμότητα εθνικών δεδομένων σχετικά με τις κλιματικές αλλαγές και τις σχετικές επιπτώσεις είναι πολύ σημαντική, καθώς και η κατανόηση των μειζόνων κενών στην ανθρώπινη ικανότητα·
• όλα τα σχετικά ενδιαφερόμενα μέρη πρέπει να συμμετέχουν και ότι οι ανάγκες τους σε πληροφορίες ενδέχεται να διαφέρουν.

Γενικότερα, σύμφωνα με την εμπειρία του HHAP της Βόρειας Μακεδονίας, η ενίσχυση της υγείας σε επιπτώσεις που σχετίζονται με τη θερμότητα θα απαιτούσε:

• Μεγιστοποίηση των συνεργειών με υφιστάμενα μέσα και θεσμικά όργανα·
• Προετοιμασία του εργατικού δυναμικού του τομέα της υγείας και της κοινωνικής περίθαλψης για την αντιμετώπιση των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής που σχετίζονται με την υγεία και ενίσχυση των υπηρεσιών υγείας για την έγκαιρη αντιμετώπιση συμβάντων που σχετίζονται με το κλίμα·
• Προώθηση της εξέτασης των ζητημάτων υγείας και των συναφών αντιδράσεων σε άλλους τομείς·
• Ανάπτυξη ικανοτήτων στον τομέα της υγείας και του εργατικού δυναμικού στον τομέα της κοινωνικής πρόνοιας. Στο πλαίσιο αυτό, επιβλήθηκε ο νόμος για την ασφάλεια και την υγεία στην εργασία (ΦΕΚ 92/07 της πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας) για την εφαρμογή μέτρων στο εθνικό σχέδιο καύσωνα για την προστασία της υγείας των εργαζομένων κατά τη διάρκεια καύσωνα.

Η Βόρεια Μακεδονία συμμετείχε σε ένα διετές πρόγραμμα (2009-2011) του ΠΟΥ με τίτλο «Προστασία της υγείας από την κλιματική αλλαγή». Πρόκειται για μια πρωτοβουλία 7 χωρών (Αλβανία, Καζακστάν, Κιργιζία, Ρωσική Ομοσπονδία, Τατζικιστάν, Βόρεια Μακεδονία και Ουζμπεκιστάν) που χρηματοδοτήθηκε από τη Διεθνή Πρωτοβουλία για το Κλίμα του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Υπουργείου Περιβάλλοντος, Προστασίας της Φύσης και Πυρηνικής Ασφάλειας. Ο γενικός στόχος του έργου ήταν η ενίσχυση της ικανότητας κατανόησης και αντιμετώπισης των κινδύνων για την υγεία από την κλιματική αλλαγή, καθώς και η ανάπτυξη του σχεδίου δράσης για τη θέρμανση και την υγεία. Στο πλαίσιο του έργου, μια μελέτη του ΠΟΥ στη χώρα έδειξε ότι είναι δυνατόν να συγκριθεί το κόστος βλάβης από την αύξηση των κρουσμάτων ασθενειών και των θανάτων που δεν αποφεύχθηκαν με το κόστος της προσαρμογής. Το ετήσιο κόστος των μέτρων προσαρμογής στη θερμότητα-υγεία εκτιμήθηκε σε 12 εκατομμύρια τοπικές νομισματικές μονάδες (LCU) σε σύγκριση με το κόστος βλάβης στην υγεία (λόγω της αύξησης των κρουσμάτων ασθενειών και των θανάτων) σε 170 εκατομμύρια LCU ετησίως (ΠΟΥ, 2013).

Το εθνικό σχέδιο δράσης για την υγεία και τη θερμότητα εγκρίθηκε από την κυβέρνηση της Βόρειας Μακεδονίας το 2011. Συνδέεται επίσημα με τη στρατηγική για την προσαρμογή στην υγεία στην κλιματική αλλαγή (2011).

Το σχέδιο δράσης για τη θέρμανση και την υγεία εγκρίθηκε από την κυβέρνηση το 2011, μετά την επιτυχή πιλοτική εφαρμογή ειδικών δράσεων προστασίας από τη θερμότητα το καλοκαίρι του 2010. Στο πλαίσιο της εφαρμογής του σχεδίου, τέθηκε σε εφαρμογή ένα σύστημα προειδοποίησης θερμικής θερμότητας το οποίο εξακολουθεί να λειτουργεί.

Δεν υπάρχουν σχέδια αναθεώρησης του HHAP αυτή τη στιγμή. Το σύστημα προειδοποίησης για την υγεία της θερμότητας λειτουργεί κάθε χρόνο από την 1η Μαΐου έως τις 30 Σεπτεμβρίου. Αναμένεται να συνεχίσει να λειτουργεί και να ενημερώνεται.

Mihail Kochubovski
Head of Sector of Environmental Health Institute of Public Health of the Republic of North Macedonia
Str. 50 Divizija No.6 1000
Skopje
Republic of North Macedonia
E-mail: kocubov58@yahoo.com 

Το σχέδιο δράσης για τη θερμότητα-υγεία της Βόρειας Μακεδονίας, το Ινστιτούτο Περιβαλλοντικής Υγείας Δημόσιας Υγείας της Δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονίας και το Περιφερειακό Γραφείο του ΠΟΥ για την Ευρώπη