Υποστήριξη της ανησυχίας που συνδέεται με την κλιματική αλλαγή στη Φινλανδία — «Το μυαλό του οικολογικού άγχους»

Η κλιματική αλλαγή δεν θα επηρεάσει μόνο τη σωματική υγεία, αλλά θα έχει και συνέπειες για την ψυχική υγεία και ευημερία (Lawrance et al., 2021). Ωστόσο, η έρευνα σχετικά με τις ψυχολογικές επιπτώσεις της ήταν γενικά περιορισμένη και, εάν αντιμετωπιστεί, επικεντρώθηκε στις επιπτώσεις ακραίων συμβάντων και όχι στις πιο μακροπρόθεσμες και σταδιακές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία (Burenby et al., 2021). Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν διάφορες αναδυόμενες έννοιες που αναγνωρίζουν μερικές από τις έμμεσες επιπτώσεις στην ψυχική υγεία, συμπεριλαμβανομένων εκείνων του οικολογικού άγχους και του άγχους για το κλίμα (Wu et al. 2020). Καθώς εκδηλώνονται όλο και περισσότερο στην κοινωνία, ιδίως μεταξύ των νέων (π.χ. Wu et al., 2020· Hickman et al., 2021), εξετάζονται ευρέως στα μέσα ενημέρωσης και σε ένα αυξανόμενο σύνολο ερευνών (Pihkala, 2020a, 2020b). Το οικολογικό άγχος είναι το άγχος και η αγωνία για την οικολογική κρίση (Pihkala, 2020b),ενώ το άγχος για το κλίμα αναγνωρίζει αυτές τις συνέπειες ειδικά από την κλιματική αλλαγή (Clayton, 2020). Μπορούν να εκδηλωθούν σε διάφορες και πολύπλοκες μορφές. ορισμένα συμπτώματα έχουν βρεθεί ότι περιλαμβάνουν τον γενικό φόβο και την ανησυχία, τη θλίψη, την ενοχή, την απελπισία, την εμμονική σκέψη, τις κρίσεις πανικού, την αϋπνία και άλλα (βλ. π.χ. Pihkala, 2020a,2020b )· Wu et al., 2020).

Οι ερευνητές έχουν ζητήσει την ανάληψη δράσης για την αναγνώριση και την αντιμετώπιση του κλιματικού άγχους στην πράξη, ιδίως για τους νέους (Wu et al., 2020· Hickman et al., 2021). Ωστόσο, πρόσφατηανάλυση του ΕΟΠ διαπίστωσε ότι μόνο λίγες χώρες μέλη του ΕΟΧ και συνεργαζόμενες χώρες έχουν εξετάσει πιθανές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην ψυχική υγεία στις εθνικές πολιτικές προσαρμογής και δημόσιας υγείας. Η Φινλανδία συγκαταλέγεται μεταξύ των λίγων χωρών που αντιμετώπισαν την κλιματική ανησυχία σε κάποιο βαθμό, αλλά πρέπει να εφαρμοστούν προληπτικά μέτρα και ειδικά μέτρα για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην ψυχική υγεία στο πλαίσιο των κοινωνικών υποθέσεων και των υπηρεσιών υγείας (Burenby et al., 2021).

Οι ιδρυτές του έργου «το μυαλό του οικολογικού άγχους» σημείωσαν αυξανόμενες προκλήσεις ψυχικής υγείας που συνδέονται με την κλιματική αλλαγή στη Φινλανδία και προσπάθησαν να τις αντιμετωπίσουν χρησιμοποιώντας την τεχνογνωσία τους για την παροχή υποστήριξης ψυχικής υγείας. Ως εκ τούτου, το έργο έχει ως στόχο:

• Παρέχοντας στους ανθρώπους όλων των ηλικιών τα εργαλεία για την αντιμετώπιση και τη ρύθμιση των συναισθημάτων που βιώνουν με τη μορφή οικολογικού ή κλιματικού άγχους, ενισχύοντας έτσι την ανθεκτικότητα των συμμετεχόντων. Ενώ το έργο είναι ανοικτό σε ένα ευρύ κοινό, απευθύνεται κυρίως σε άτομα που είναι ευάλωτα στο αναδυόμενο οικολογικό άγχος, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που εργάζονται με περιβαλλοντικές επιστήμες ή σπουδάζουν· άτομα με ισχυρή περιβαλλοντική ταυτότητα· νέοι· και άτομα με άλλες επιβαρυντικές εμπειρίες ζωής.
• Αύξηση της ευαισθητοποίησης για την έναρξη δημόσιων συζητήσεων, μεταξύ άλλων, για την προώθηση της αναγνώρισης μεταξύ εκείνων που βιώνουν συμπτώματα, αλλά μπορεί να μην γνωρίζουν την αιτία ή τους τρόπους αντιμετώπισής τους.
• Υποστηρίζοντας την αναγνώριση του οικολογικού άγχους και των οικολογικών συναισθημάτων (συναισθήματα που σχετίζονται με το περιβάλλον) ως ένα ευρύτερο κοινωνικό φαινόμενο αντί για ψυχιατρική διάγνωση ή ατομικό πρόβλημα.
• Ανάληψη δράσης μεταξύ διαφόρων οργανώσεων και άλλων κοινωνικών φορέων για την ενσωμάτωση γνώσεων σχετικά με τα οικολογικά συναισθήματα στο έργο τους με διαφορετικές ομάδες ανθρώπων σε ολόκληρη την κοινωνία.

 Επιπλέον, το έργο επιδιώκει να προωθήσει τη σημασία της συνολικής ψυχικής ευεξίας.

Για την επίτευξη των στόχων του, το έργο αξιοποιεί τις υπάρχουσες δεξιότητες και τεχνογνωσία των εργαζομένων κοινωνικής και ψυχικής υγείας στην αντιμετώπιση άλλων ζητημάτων ψυχικής υγείας. Η τεχνογνωσία τους για λύσεις που ήδη χρησιμοποιούνται ευρέως στην κοινωνική και ψυχική υγειονομική περίθαλψη μεταφέρονται σε έναν νέο τομέα εργασίας, δηλαδή στην αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών συναισθημάτων, κυρίως της κλιματικής αλλαγής. Οι δραστηριότητες του έργου περιλαμβάνουν τρεις πυλώνες (όλοι δωρεάν για τους συμμετέχοντες):

• Ευαισθητοποίηση: εκστρατείες ευαισθητοποίησης σχετικά με το οικολογικό άγχος.
• Υποστήριξη: άμεση υποστήριξη της ψυχικής υγείας σε ένα ευρύ κοινό.
• Εκπαίδευση: για επαγγελματίες που εργάζονται με εκείνους που ήδη βιώνουν ή είναι πιθανό να βιώσουν δύσκολα συναισθήματα σε σχέση με τις περιβαλλοντικές αλλαγές.

Ευαισθητοποίηση: Η εκστρατεία «Ας μιλήσουμε για τα οικολογικά συναισθήματα» ξεκίνησε τον Μάρτιο του 2021, συμπεριλαμβανομένης της πρόσκλησης για περιβαλλοντική κατάσταση έκτακτης ανάγκης που εγκρίθηκε από όλες τις εθνικές οργανώσεις που ασχολούνται με την ψυχική υγεία. Επιπλέον, το «μυαλό του οικολογικού άγχους» διοργάνωσε σειρά διαδικτυακών σεμιναρίων σχετικά με το θέμα το 2021 με στόχο τον τομέα της κοινωνικής και υγειονομικής περίθαλψης, τις ΜΚΟ, καθώς και δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς. Ο ιστότοπος Ympäristöahdistus.fi εγκαινιάστηκε τον Φεβρουάριο του 2021 για τη συλλογή και την παροχή επικαιροποιημένων πληροφοριών και πόρων σχετικά με το θέμα, καθώς και για την παροχή νέου υλικού και πληροφοριακών πακέτων. Σε αυτές περιλαμβάνονταν αναφορές σε επιστημονικά άρθρα· επισκόπηση των διαφορετικών προσεγγίσεων ψυχοθεραπείας για την αντιμετώπιση του ζητήματος· και σύντομα ενημερωτικά άρθρα που δημοσιεύονται σε συνεργασία με εμπειρογνώμονες. Επιπλέον, πραγματοποιήθηκαν διάφορες δραστηριότητες συμμετοχής του κοινού, μεταξύ των οποίων:

• Παραγωγή αρκετών επεισοδίων podcast,ένα από τα οποία απευθύνεται σε νέους που διστάζουν να αποκτήσουν παιδιά λόγω των παγκόσμιων περιβαλλοντικών αλλαγών.
• Οργάνωση ομαδικών συνομιλιών για να προσεγγίσουν συγκεκριμένα τους αγρότες και τους αγροτικούς πληθυσμούς. Τα μέσα διαβίωσης αυτών των κοινοτήτων επηρεάζονται άμεσα από την κλιματική αλλαγή, αλλά οι φωνές τους δεν ακούγονται στις δημόσιες συζητήσεις.

Οι εκστρατείες ευαισθητοποίησης έφθασαν σε περίπου 3,570,000 προβολές μέσω διαφόρων διαύλων. Το 2022, το σχέδιο σχεδιάζει να επικεντρωθεί περισσότερο στις οργανώσεις νεολαίας και στον εκπαιδευτικό τομέα.

Υποστήριξη: Για την άμεση υποστήριξη της ψυχικής υγείας για όσους επηρεάζονται από το οικολογικό άγχος, το έργο έχει αναπτύξει ένα ομαδικό μοντέλο για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών συναισθημάτων, το οποίο επικεντρώθηκε στα εξής:

• Την αναγνώριση των οικολογικών συναισθημάτων και την αντιμετώπισή τους.
• Εκμάθηση δεξιοτήτων αντιμετώπισης.
• Οικοδόμηση υποστηρικτικής κοινότητας.
• Ενίσχυση των μελλοντικών προοπτικών.

Προγραμματίστηκαν ομάδες υποστήριξης, οι οποίες απευθύνονται κυρίως σε νέους, αν και μπορούν να συμμετέχουν άτομα όλων των ηλικιών. Η ιδέα οραματίστηκε 3-5 συνεδρίες υποστήριξης, οι οποίες στην ιδανική περίπτωση περιλάμβαναν 10-15 συμμετέχοντες και έναν διαμεσολαβητή από την ομάδα του έργου, συνήθως με υπόβαθρο στην κοινωνική εργασία ή/και την περίθαλψη ψυχικής υγείας. Ενώ οι συνεδρίες αρχικά περιλάμβαναν γενικές πληροφορίες σχετικά με το κλιματικό άγχος, αργότερα επικεντρώθηκαν στα εργαλεία και τις δεξιότητες που είναι διαθέσιμα για την αντιμετώπιση των «περιβαλλοντικών συναισθημάτων» για να δώσουν περισσότερο χώρο στις εμπειρίες και τις αντιλήψεις των συμμετεχόντων. Η εστίαση ήταν στον σχηματισμό ομάδων και στη δυναμική της ομάδας για να διευκολυνθεί η ανταλλαγή συναισθημάτων και η υποστήριξη από ομοτίμους. Το έργο έχει εκπαιδεύσει ορισμένους εθελοντές το φθινόπωρο του 2021, οι οποίοι αργότερα θα είναι σε θέση να ηγηθούν των ομαδικών συνεδριών και, ως εκ τούτου, να επεκτείνουν τις δραστηριότητες σε ολόκληρη τη χώρα. Άλλη μια συνεδρία κατάρτισης έχει προγραμματιστεί για τον Απρίλιο του 2022. Ωστόσο, οι ομάδες εθελοντών δεν έχουν ακόμη υλοποιηθεί στην πράξη.

Το έργο πρόσφερε επίσης εργαστήρια σχετικά με τον τρόπο αντιμετώπισης του οικολογικού/κλιματικού άγχους, μεταφέροντας εργαλεία και δραστηριότητες που μπορούν να ενισχύσουν την ψυχική ευεξία και να βοηθήσουν στην έκφραση των συναισθημάτων που βιώνουν.

Ενσωματώθηκαν επίσης οι ασκήσεις ενσυνειδητότητας και τονίστηκε η σημασία της ενσυναίσθησης, τόσο προς τους άλλους όσο και προς τον εαυτό τους. Οι συμμετέχοντες υποστηρίχθηκαν για να βοηθήσουν στην εύρεση και την παρακολούθηση της σημαντικότητας και των σημαντικότερων αξιών τους, καθώς και του τρόπου με τον οποίο αυτό μπορεί να προωθήσει την ψυχική ευεξία και την ικανότητα να δραστηριοποιηθούν με τους κατάλληλους τρόπους.

Έως τις αρχές του 2022, περίπου 360 συμμετέχοντες (κυρίως εντός της ηλικιακής ομάδας 20 έως 30 ετών) συμμετείχαν σε 30 εργαστήρια και ομάδες υποστήριξης.

Εκπαίδευση: Τέλος, το «μυαλό του οικολογικού άγχους» οργάνωσε δραστηριότητες που απευθύνονται σε επαγγελματίες που εργάζονται στον τομέα της εκπαίδευσης, της υγείας και της κοινωνικής εργασίας, για να τους εκπαιδεύσει για το πώς να αντιμετωπίζουν τα άτομα που υποφέρουν από άγχος που σχετίζεται με τις περιβαλλοντικές αλλαγές. Οι τρίωρες εκπαιδεύσεις παρείχαν εργαλεία για τη διευκόλυνση των συζητήσεων και την ανακάλυψη προϋπαρχουσών συναισθηματικών και ψυχοκοινωνικών δεξιοτήτων, καθώς και για την αναγνώριση και επεξεργασία των οικολογικών συναισθημάτων και του οικολογικού άγχους εντός των ομάδων-στόχων τους (και των ίδιων) πιο συγκεκριμένα. Διοργανώθηκαν μερικά επιπλέον δίωρα διαδικτυακά σεμινάρια με παρόμοιο περιεχόμενο και προσκεκλημένοι ομιλητές για να απευθυνθούν και σε ένα ευρύτερο κοινό. Για την υποστήριξη της δραστηριότητας ολοκληρώθηκε ο «Μικρός Οδηγός Περιβαλλοντικού Άγχους — Ενημερωτικό Πακέτο για Εκπαιδευτικούς και Εκπαιδευτικούς». Το υλικό έχει επίσης μεταφραστεί στα σουηδικά για να επεκταθεί η εμβέλειά του.

Για να προσελκύσει συμμετέχοντες, η πρωτοβουλία απευθύνθηκε σε οργανώσεις προστασίας της φύσης, ομάδες ακτιβιστών, καθώς και πανεπιστήμια. Καθώς η τελευταία παρουσίασε μια συγκεκριμένη ομάδα-στόχο, το έργο διοργάνωσε συμμετοχικές διαλέξεις για το προσωπικό και εργαστήρια για φοιτητές στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι για να συζητήσουν ποιο μοντέλο υποστήριξης ψυχικής υγείας θα ήθελαν να υιοθετήσουν και τι είδους συναισθηματική υποστήριξη θα ήταν χρήσιμη.

Περίπου 1160 επαγγελματίες (κυρίως γυναίκες) παρακολούθησαν περίπου 30 εκπαιδευτικές και άλλες ενημερωτικές εκδηλώσεις.

Η ιδέα για το έργο ξεκίνησε από την Tunne ry — μια ΜΚΟ που ιδρύθηκε ειδικά το 2018 για την αντιμετώπιση ζητημάτων ψυχικής υγείας που σχετίζονται με το κλίμα και την περιβαλλοντική αλλαγή — μαζί με τον διεθνώς αναγνωρισμένο ερευνητή οικολογικών συναισθημάτων, Αναπληρωτή Καθηγητή Panu Pihkala από το Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι. Στη συνέχεια αναπτύχθηκε και υλοποιήθηκε από κοινού με δύο άλλες φινλανδικές οργανώσεις: Η Nyyti ry, μια οργάνωση που προωθεί την ψυχική υγεία μεταξύ των μαθητών ειδικά, και η MIELI Mental Health Finland, η οποία επιδιώκει να παρέχει υποστήριξη κρίσεων και να προλαμβάνει ζητήματα ψυχικής υγείας στη φινλανδική κοινωνία και είναι η παλαιότερη ΜΚΟ στον κόσμο αφιερωμένη στην ψυχική υγεία. Το έργο χρηματοδοτείται από το STEA, το Κέντρο Χρηματοδότησης για την Κοινωνική Πρόνοια και τις Οργανώσεις Υγείας στη Φινλανδία.

Επιπλέον, υπάρχει συνεργασία με:

• Σχολή Βιολογικών και Περιβαλλοντικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι
• Maaseudun tukihenkilöverkko, ένα υποστηρικτικό δίκτυο αγροτών και αγροτών
• Το Ίδρυμα για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στη Φινλανδία
• Väestöliitto, μια μη κυβερνητική οργάνωση που βελτιώνει την ευημερία των ανθρώπων και τη σύνδεση μεταξύ των ανθρώπων

Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας σχεδιασμού του έργου, διενεργήθηκε αξιολόγηση των αναγκών μέσω έρευνας στην οποία συμμετείχαν περίπου 500 συμμετέχοντες από το ευρύ κοινό. Επιπλέον, δημιουργήθηκαν πιλοτικές ομάδες και εργαστήρια για να δοκιμαστεί η προσέγγιση του έργου. Προβλέπονταν συνεδριάσεις διά ζώσης, αλλά λόγω των δραστηριοτήτων της πανδημίας COVID-19 μετακινήθηκαν διαδικτυακά.

Η χρηματοδότηση που ήταν διαθέσιμη για τρία χρόνια συνέβαλε στην επιτυχία της υλοποίησης του έργου, καθώς κατέστησε δυνατή τη δωρεάν πρόσβαση των συμμετεχόντων. Το έργο έλαβε θετική ανατροφοδότηση από τους συμμετέχοντες (μεγάλο ενδιαφέρον για την απόκτηση γνώσεων σχετικά με το οικολογικό άγχος και τα οικολογικά συναισθήματα, τη βελτίωση της ευημερίας και την αίσθηση κοινής κατανόησης), ενθαρρύνοντας τη συνέχιση του έργου. Μεγάλο ενδιαφέρον των μέσων ενημέρωσης οδήγησε σε αρκετές προσκλήσεις σε διάφορες εκδηλώσεις. Η συμμετοχή ενός δημόσιου προσώπου (ο Άνθρωπος Φώτης) συνέβαλε στην επιτυχία της πρωτοβουλίας, επεκτείνοντας την εμβέλειά της.

Μία από τις κύριες προκλήσεις που αντιμετωπίζει το έργο προέκυψε από το γεγονός ότι όλες οι δραστηριότητες έπρεπε να μεταφερθούν ηλεκτρονικά λόγω της πανδημίας Covid-19. Αυτό επηρέασε την ικανότητα του έργου να προσεγγίσει τους ανθρώπους και να συνδεθεί μαζί τους με πιο ουσιαστικό τρόπο. Προετοιμάστηκαν σύντομες και λιγότερο εμπεριστατωμένες διαδικτυακές μορφές εργαστηρίων για να υποστηρίξουν το ενδιαφέρον των συμμετεχόντων και να ενθαρρύνουν την ενεργό συμμετοχή τους.

Μια άλλη πρόκληση ήταν η περιορισμένη συμμετοχή στις συνομιλίες που οργανώθηκαν ειδικά για τις αγροτικές κοινότητες και τους αγρότες και η περιορισμένη συμμετοχή ατόμων που έχουν ήδη ισχυρές περιβαλλοντικές ταυτότητες (π.χ. ομάδες ακτιβιστών) στις δραστηριότητες του έργου. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να ενθαρρυνθεί η καλύτερη ενσωμάτωση της συναισθηματικής υποστήριξης στις κοινότητες κλιματικών δραστηριοτήτων, αντί να συμμετέχουν εξωτερικές οργανώσεις ψυχικής υγείας.

Το STEA, το Κέντρο Χρηματοδότησης Οργανώσεων Κοινωνικής Πρόνοιας και Υγείας στη Φινλανδία, παρείχε στο έργο 640,000 EUR για περίοδο τριών ετών (2020-2022).

Αυτό επέτρεψε σε τέσσερις εργαζόμενους (δύο πλήρους απασχόλησης, δύο μερικής απασχόλησης) να αφιερώσουν την πλήρη προσοχή τους στο έργο και την παροχή υποστήριξης ψυχικής υγείας δωρεάν στους συμμετέχοντες. Με τη σειρά του, αυτό έχει ωφελήσει τους πολυάριθμους συμμετέχοντες και πιθανότατα θα ωφελήσει πολύ περισσότερο με έμμεσο τρόπο λόγω της κατάρτισης των επαγγελματιών, της παροχής πόρων στην ιστοσελίδα του έργου, των νέων πρακτικών εννοιών και της ευαισθητοποίησης σχετικά με το θέμα. Επιπλέον, η προαγωγή της ψυχικής υγείας στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής μπορεί να αποτελέσει σημαντική κινητήρια δύναμη για την προώθηση αποτελεσματικών δράσεων για το κλίμα.

Το έργο ήταν μια πρωτοβουλία από τη βάση προς την κορυφή, η οποία δεν ενήργησε βάσει ειδικής νομοθεσίας. Ωστόσο, η Φινλανδία έχει αναγνωρίσει τις πιθανές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην ψυχική υγεία στο σχέδιο προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή του Υπουργείου Κοινωνικών Υποθέσεων και Υγείας (2021), συμπεριλαμβανομένου του περιβαλλοντικού ή κλιματικού άγχους.

Η ιδέα για την αντιμετώπιση των ζητημάτων ψυχικής υγείας που σχετίζονται με το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή υλοποιήθηκε στο ίδρυμα του Tunne ry το 2018, με πρόταση έργου από όλους τους εμπλεκόμενους φορείς που υποβλήθηκε στα μέσα του 2019. Η υλοποίηση των έργων ξεκίνησε στις αρχές του 2020 και θα συνεχιστεί έως το τέλος του 2022, στο πλαίσιο της τρέχουσας περιόδου χρηματοδότησης. Υπάρχουν σχέδια για τη συνέχιση των δραστηριοτήτων πέραν αυτού του χρονοδιαγράμματος, εάν καταστούν διαθέσιμοι πρόσθετοι πόροι, ενδεχομένως προσαρμόζοντας το πεδίο εφαρμογής και τη μορφή με βάση τα διδάγματα που αντλήθηκαν από το τρέχον έργο, και ενδεχομένως με τη συμμετοχή νέων εταίρων.

Λόγω των χαρακτηριστικών του έργου, η διάρκεια ζωής του «νοού του οικολογικού άγχους» αντιστοιχεί στον χρόνο υλοποίησής του (3 έτη). Ωστόσο, οι θετικές επιπτώσεις της βελτίωσης της γνώσης, της ευαισθητοποίησης και των δεξιοτήτων αντιμετώπισης αναμένεται να διαρκέσουν περισσότερο από τη διάρκεια του ίδιου του έργου, δημιουργώντας τις συνθήκες για πραγματικές δράσεις για το κλίμα.

Hanna Rintala,

specialist in environmental emotions and support,  Nyyti ry

hanna.rintala@nyyti.fi

Burenby, L., Partonen, T., Carter, T. R., Ruuhela, R., Halonen, J. (2021). Κλιματική αλλαγή και ψυχική υγεία. Έγγραφο προβληματισμού 32/2021. Φινλανδικό Ινστιτούτο Υγείας και Πρόνοιας. 

Clayton, S. (2020). Άγχος για το κλίμα: Ψυχολογικές αντιδράσεις στην κλιματική αλλαγή. Journal of Anxiety Disorders, 74, 102263. https://doi.org/10.1016/j.janxdis.2020.102263

Hickman, C., Marks, E., Pihkala, P., Clayton, S., Lewandowski, E., Mayall, E., Wray, B., Mellor, C., van Susteren, L. (2021). Το άγχος για το κλίμα στα παιδιά και τους νέους και οι πεποιθήσεις τους σχετικά με τις κυβερνητικές αντιδράσεις στην κλιματική αλλαγή: μια παγκόσμια έρευνα. The Lancet Planetary Health, 5(12), E863-E873. https://doi.org/10.1016/S2542-5196(21)00278-3

Lawrance, E., Thompson, R., Fontana, G., Jennings, N. (2021). Ο αντίκτυπος της κλιματικής αλλαγής στην ψυχική υγεία και τη συναισθηματική ευεξία: τρέχουσες αποδείξεις και επιπτώσεις για την πολιτική και την πρακτική. Grantham Institute, Briefing Paper No 36, Imperial College London.  https://doi.org/10.25561/88568

Pihkala, P. (2020α). Το άγχος και η οικολογική κρίση: Ανάλυση του οικολογικού άγχους και του κλιματικού άγχους. Βιωσιμότητα, 12(19), 7836. https://doi.org/10.3390/su12197836

Pihkala, P. (2020β). Οικολογική Αγχή και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Βιωσιμότητα, 12(23), 10149. https://doi.org/10.3390/su122310149

Wu, J., Snell, G., Samji, H. (2020). Ανησυχία για το κλίμα στους νέους: ένα κάλεσμα για δράση. The Lancet, 4(10), σ. E435-E436. https://doi.org/10.1016/S2542-5196(20)30223-0