Europese klimaatrisicobeoordeling

Het EUCRA is een eerste-van-zijn-soort wetenschappelijk rapport dat de bestaande kennisbasis over de beoordeling van klimaatgerelateerde risico's in Europa aanvult.

Het EUCRA heeft tot doel Europese beleidsmakers te helpen bij het vaststellen van prioriteiten voor de aanpassing aan de klimaatverandering inklimaatgevoelige sectoren tijdens de volgende EU-beleidscyclus, na de verkiezingen voor het Europees Parlement in 2024. Het verslag wil ook helpen bij het vaststellen van prioriteiten voor toekomstige investeringen in aanpassing aan de klimaatverandering en een EU-breed referentiepunt bieden voor het uitvoeren en actualiseren van nationale of subnationale klimaatrisicobeoordelingen. 

Het EUCRA richt zich op risico’s voor Europa die worden veroorzaakt of verergerd door door de mens veroorzaakte klimaatverandering, maar houdt ook rekening met niet-klimaatrisicofactoren en de beleidscontext. Het heeft betrekking op: 

• “complexe” klimaatrisico’s, met inbegrip van risico’s die worden veroorzaakt door de combinatie van klimaatgevaren en/of niet-klimaatgevaren (“samengestelde gevaren”), risico’s die door systemen en sectoren lopen (“cascadingrisico’s”) en risico’s die Europa van buiten Europa treffen (“grensoverschrijdende risico’s”);
• de gevolgen voor de sociale rechtvaardigheid van klimaatrisico’s en het beheer van klimaatrisico’s, waarbij wordt vastgesteld welke Europese regio’s het zwaarst worden getroffen door en welke bevolkingsgroepen het kwetsbaarst zijn voor grote klimaatrisico’s; 
• Prioriteiten voor maatregelen voor de integratie van risico's in relevante beleidsterreinen op basis van een beoordeling van de ernst en urgentie van de risico's. Dit houdt onder meer in dat rekening wordt gehouden met de timing van risico's, risico-eigendom en de relevante beleidscontext;
• Mogelijke synergieën en afwegingen tussen het vergroten van de klimaatbestendigheid en andere beleidsdoelstellingen op basis van de beschikbare gegevens. 

Het EUCRA laat zien dat:

• Alle delen van Europa ervaren klimaatextremen die ongekend zijn in de geregistreerde geschiedenis. Deze extremen zullen verder toenemen in frequentie of ernst, met name voor scenario’s met een hoge opwarming;
• Sommige klimaatrisico’s in Europa bevinden zich nu al op kritieke niveaus, zoals risico’s voor ecosystemen, gezondheidsrisico’s als gevolg van hittegolven, risico’s in verband met overstromingen in het binnenland en risico’s voor Europese solidariteitsmechanismen. Veel andere risico's kunnen in deze eeuw kritieke of zelfs catastrofale niveaus bereiken;
• Ermoet dringend actie worden ondernomen, zowel voor risico's die zich nu op kritieke niveaus bevinden als voor risico's met een lange beleidshorizon, zoals in verband met gebouwen, infrastructuur met een lange levensduur, ruimtelijke ordening en bosbouw; 
• De meeste klimaatrisico’s zijn mede-eigendom van de EU en haar lidstaten. Dit betekent dat beleidsmakers op Europees, nationaal en lokaal niveau moeten samenwerken om deze risico's aan te pakken.

Het EUCRA identificeert in totaal 36 grote klimaatrisico’s voor Europa die ernstige gevolgen kunnen hebben. Deze risico's zijn gegroepeerd in vijf brede clusters: ecosystemen, voedsel, gezondheid, infrastructuur en economie en financiën. Daarnaast worden in de beoordeling drie belangrijke klimaatrisico’s geïdentificeerd die specifiek zijn voor de ultraperifere gebieden van de EU.

Meer dan de helft van de in het verslag geïdentificeerde klimaatrisico’s vraagt nu om meer actie en acht daarvan worden als bijzonder dringend beschouwd. Deze urgente risico's bestrijken verschillende clusters en omvatten: risico's voor kustecosystemen; risico's voor mariene ecosystemen; risico's voor de menselijke gezondheid als gevolg van hittestress; risico's van overstromingen in het binnenland voor de bevolking en de infrastructuur; en risico's voor de Europese solidariteitsmechanismen. 

In Zuid-Europa zijn extra risico’s met een hoge urgentie onder meer: risico’s van bosbranden voor ecosystemen, de bevolking en de bebouwde omgeving; risico's voor de gewasproductie; en risico's van hittegolven voor buitenwerkers.

Verscheidene van de 36 grote risico's bevinden zich nu al op een kritiek niveau en zullen naar verwachting in de toekomst nog ernstiger worden. Velen van hen hebben een lange beleidshorizon, wat betekent dat de beslissingen die vandaag worden genomen rekening moeten houden met het veranderende klimaat en de toenemende ernst van de risico's om mogelijk catastrofale gevolgen in de toekomst te voorkomen. 

Klimaatrisico’s verschillen aanzienlijk binnen en tussen regio’s, sectoren en kwetsbare groepen. De risico’s hangen af van hun blootstelling aan klimaatgevaren en van de milieu- en sociaal-economische omstandigheden die bepalend zijn voor hun kwetsbaarheid voor deze gevaren. 

Het EUCRA identificeert de volgende hotspots in Europa die bijzonder worden getroffen door meerdere klimaatrisico’s: 

• Zuid-Europa. Deze regio loopt met name het risico van de toenemende gevolgen van hitte en droogte voor de landbouwproductie, het buitenwerk, de beschikbaarheid van water voor economische sectoren en het brandrisico. In Zuid-Europa lopen vooral plattelandsgebieden en lokale economieën die afhankelijk zijn van landbouw, ecosysteemdiensten en zomertoerisme gevaar. 
• Laaggelegen kustgebieden, waaronder veel dichtbevolkte steden. Deze worden bedreigd door overstromingen, erosie en het binnendringen van zout water, verergerd door de stijging van de zeespiegel; 
• ultraperifere gebieden van de EU. Deze worden geconfronteerd met bijzondere risico's als gevolg van hun afgelegen ligging, zwakkere infrastructuur, beperkte economische diversificatie en, voor sommige daarvan, een sterke afhankelijkheid van enkele economische activiteiten. Specifieke klimaatrisico’s kunnen hotspots hebben in regio’s die verder gaan dan de hier genoemde. 

Uit temperatuurmetingen blijkt dat Europa twee keer zo snel opwarmt als het wereldwijde gemiddelde en daarmee het snelst opwarmende continent op aarde is. Dit is te wijten aan verschillende factoren, waaronder het aandeel van het Europese land in de Artic, dat nog sneller opwarmt, verlies van ijs en sneeuwbedekking, en veranderingen in atmosferische circulatiepatronen die vaker zomerse hittegolven in Europa bevorderen, met name in West-Europa. 

Voor meer informatie over de huidige en verwachte klimaatomstandigheden in Europa, bezoek het European State of the Climate Report 2023 van de Copernicus Climate Change Service (C3S) en de Wereld Meteorologische Organisatie (WMO).

Uit gegevens van het EEA blijkt dat klimaatgerelateerde extremen in Europa sinds 1980 ongeveer 650 miljard EUR aan schade hebben gekost. In de periode 2020-2023 bedroegen de jaarlijkse verliezen meer dan ongeveer 50 miljard EUR. Wat individuele gebeurtenissen betreft, veroorzaakte de overstroming in augustus 2023 in Slovenië directe en indirecte schade die wordt geraamd op ongeveer 16 % van het nationale bbp.

Een voorzichtige schatting is dat een verslechtering van de klimaateffecten het bbp van de EU tegen het einde van de eeuw met ongeveer 7 % zou kunnen verminderen. De cumulatieve extra vermindering van het bbp voor de EU als geheel zou in de periode 2031-2050 2,4 biljoen EUR kunnen bedragen als de opwarming van de aarde de drempel van 1,5 graden van de Overeenkomst van Parijs permanent overschrijdt. Voor de kosten in verband met specifieke extreme weersomstandigheden worden de kosten van droogten geraamd op 9 miljard EUR per jaar en die van overstromingen op in totaal meer dan 170 miljard EUR sinds 1980. In de toekomst kan de jaarlijkse schade in Europa als gevolg van overstromingen aan de kust tegen 2100 meer dan 1 biljoen EUR bedragen, waarbij elk jaar 3,9 miljoen mensen worden blootgesteld aan overstromingen aan de kust (Mededelingvan de Europese Commissie “Het beheer van klimaatrisico’s – bescherming van mensen en welvaart”, 2024).

De omvang van de potentiële schade dreigt ook verdere gevolgen te hebben voor het concurrentievermogen van economieën en bedrijven, het geopolitieke landschap (bv. mondiale veiligheid, beveiliging, handelsstromen en economische stabiliteit), de beroepsbevolking en de verdieping van de sociale ongelijkheid.

De EU en haar lidstaten hebben al aanzienlijke vooruitgang geboekt bij het begrijpen van de klimaatrisico’s waarmee zij worden geconfronteerd en bij de voorbereiding daarop. De uitvoering van de EU-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering is in volle gang en op nationaal niveau worden nationale klimaatrisicobeoordelingen steeds vaker gebruikt als input voor de ontwikkeling van het aanpassingsbeleid. De maatschappelijke paraatheid is echter nog steeds laag, aangezien de uitvoering van het beleid aanzienlijk achterblijft bij de snel toenemende risiconiveaus.

Het EUCRA benadrukt waar aanvullende maatregelen nodig zijn op zowel het niveau van de EU als dat van de lidstaten op de beleidsterreinen die het meest aan klimaatrisico’s zijn blootgesteld. Hieruit blijkt dat het mainstreamen van huidige en toekomstige klimaatrisico’s een vereiste is op vrijwel alle beleidsterreinen, met name die met een lange beleidshorizon, en dat verschillende overheidsniveaus moeten samenwerken, aangezien de meeste risico’s mede-eigendom zijn.

In maart 2024 publiceerde de Europese Commissie een mededeling over het beheer van klimaatrisico’s in Europa als reactie op het EUCRA. De Commissie wijst op vier hoofdcategorieën voor actie: 

• beter bestuur en nauwere samenwerking op het gebied van klimaatbestendigheid tussen nationale, regionale en lokale niveaus;
• instrumenten om risicobezitters in staat te stellen de onderlinge verbanden tussen klimaatrisico’s, investeringen en langetermijnfinancieringsstrategieën beter te begrijpen;
• het gebruik van structuurbeleid, onder meer op het gebied van ruimtelijke ordening en kritieke infrastructuur;
• Juiste randvoorwaarden voor de financiering van klimaatbestendigheid.

Om grote risico’s aan te pakken met acties ter plaatse en verbeterde multilevel governance, kunnen ook inzichten worden ontleend aan de 128 casestudies van Climate-ADAPT.  (april 2024).

Het EUCRA past waar mogelijk het klimaatrisicoconcept van het zesde evaluatieverslag (AR6) van de Intergouvernementele Werkgroep inzake klimaatverandering (IPCC) en de risicobeoordelingsrichtsnoeren van ISO 31000 en ISO 14091 toe.

Klimaatgerelateerde gevaren omvatten zowel chronische als acute veranderingen in klimaatomstandigheden die risico's kunnen veroorzaken voor menselijke of ecologische systemen. Grotendeels synonieme termen omvatten klimaatgevaren, klimaatgevaren, klimaatveranderingsgevaren, klimaatimpactfactoren en klimaatrisicofactoren. 

Niet-klimaatrisicofactoren omvatten de processen en omstandigheden die bepalen hoe bepaalde klimaatgerelateerde gevaren, afzonderlijk of in combinatie, een menselijk of ecologisch systeem beïnvloeden. Zij omvatten milieustressoren, zoals vervuiling of versnippering van ecosystemen; technische factoren, zoals de ontwerpnormen voor kritieke infrastructuur; sociaal-economische factoren, zoals toegang tot overstromingsverzekeringen en universele gezondheidszorg; en beleidsaspecten, zoals de aanwijzing van overstromingsrisicogebieden en de handhaving van bouwverboden daarin. 

Op basis van bestaand wetenschappelijk bewijs is een gestructureerde risicoselectie, -analyse en -evaluatie uitgevoerd. Bij de risicoselectie werden de belangrijkste klimaatrisico’s voor Europa vastgesteld op basis van gemeenschappelijke criteria. In de risicoanalyse werden deze risico’s ingedeeld op basis van de ernst ervan in de loop van de tijd, op basis van hun potentieel voor ernstige gevolgen voor Europa. De risicobeoordelingsfase evalueerde de urgentie van EU-maatregelen, rekening houdend met de ernst van de risico's in de loop van de tijd, het vertrouwen in de beoordeling van de ernst van de risico's en de temporele aspecten van mogelijke aanpassingsmaatregelen, samen met risico-eigendom, beleidsbereidheid en de beleidshorizon. Bij de gestructureerde risicobeoordeling waren zowel de auteursteams van de desbetreffende hoofdstukken als een onafhankelijk risicobeoordelingspanel betrokken. Nadere informatie is te vinden in bijlage 2 bij het EUCRA-verslag.

Het EUCRA is ontwikkeld op basis van beschikbare gegevens en kennis uit eerdere beoordelingen van klimaatgerelateerde gevaren en risico’s in Europa en wereldwijd en werd gecoördineerd met lopende Europese beoordelingen om de complementariteit van de resultaten te waarborgen.

Belangrijke bronnen van gegevens en kennis waren onder meer:

• verslagen en gegevens van de dienst klimaatverandering van Copernicus (C3S);
• Zesde evaluatieverslag van de Intergouvernementele Werkgroep inzake klimaatverandering (IPCC) (AR6);
• Publicaties van onderzoeksprojecten die worden gefinancierd in het kader van Horizon 2020 en Horizon Europa
• PESETA-projecten van het Gemeenschappelijk Centrum voor Onderzoek (GCO);
• verslagen en kennisbronnen van de Europese Commissie;
• Andere EER-producten, waaronder het Climate-ADAPT-portaal.

De eerste EUCRA was een versnelde beoordeling, die over een periode van slechts anderhalf jaar werd uitgevoerd. Vanwege de beperkte tijd die beschikbaar was, kon het verslag niet alle aspecten van de gevolgen van de klimaatverandering voor Europa bestrijken en kregen sommige klimaatgerelateerde risico’s daarom beperkte of geen aandacht. Deze omvatten risico’s in verband met het gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid van de EU (zoals geopolitieke risico’s en risico’s in verband met ongecontroleerde migratie) en klimaatrisico’s die voornamelijk door particuliere actoren worden beheerd. Bovendien bevat het verslag geen evaluatie van het aanpassingsbeleid en de aanpassingsmaatregelen op nationaal niveau, noch een beoordeling van specifieke aanpassingsoplossingen of de haalbaarheid, kosten en baten ervan. 

Het EUCRA is opgesteld door het EEA in samenwerking met een breed scala aan organisaties en deskundigen onder gezamenlijk leiderschap van de Europese Commissie (vertegenwoordigd door het directoraat-generaal Klimaat) en het EEA. De belangrijkste uitvoerende partners zijn:

• EER
• consortiumpartners van het European Topic Centre on Climate Change Adaptation en LULUCF (ETC CA):
• Europees-mediterraan Centrum voor klimaatverandering
• EURAC Research – Europese Academie van Bozen-Bolzano
• Supercomputercentrum van Barcelona
• Voorspelling Intelligent Data Solutions SL
• Fins milieu-instituut
• Milieu-instituut van Stockholm
• Wageningen University, Vakgroep Milieuwetenschappen
• PBL Planbureau voor de Leefomgeving
• Gemeenschappelijk Centrum voor onderzoek (GCO) en
• Copernicus Klimaatverandering Service (C3S)
• Externe bijdragers

In totaal hebben 96 auteurs bijgedragen aan het verslag, waaronder 4 van het EEA, 54 van ETS CA, 14 van JRC, 2 van C3S en 22 externe.

De voorbereiding van het EUCRA werd verder ondersteund door een praktijkgemeenschap bestaande uit de volgende groepen:

• Werkgroep van de Europese Commissie
• Deskundigenadviesgroep
• Risicobeoordelingspanel
• Eionet Group on Climate change impacts, vulnerability and adaptation

Het besluit om een tweede EUCRA uit te voeren zal worden genomen tijdens de volgende EU-beleidscyclus, na de verkiezingen voor het Europees Parlement in 2024. De EU-instellingen en veel lidstaten hebben tot dusverre hun grote tevredenheid uitgesproken over het eerste EUCRA en hun steun betuigd voor het op gezette tijden, mogelijk om de vijf jaar, uitvoeren van een EUCRA.