Een grensoverschrijdend ontpolderd gebied voor bescherming tegen overstromingen en natuur: Hedwige en Prosper Polders

Het voorkomen van stormvloeden in de Noordzee is sinds de jaren vijftig aanzienlijk toegenomen en de zeespiegelstijging zal deze dreiging naar verwachting de komende decennia verder vergroten. Stormvloeden bedreigen Antwerpen (België), met name omdat het Schelde-estuarium op dit punt aanzienlijk vernauwt, waardoor de hoge waterstanden worden verhoogd. De Hedwige en Prosper polders zijn cruciaal gelegen vlak voordat de Schelde Antwerpen bereikt. De opening van deze twee polders zal zorgen voor “opslag” van stormvloedwater, waardoor het waterpeil in Antwerpen en stroomopwaarts wordt verlaagd en de veiligheid in dit stedelijke en industriële gebied wordt verbeterd.

Het hoofddoel van het project Hedwige-Prosper polders is het verbeteren van de bescherming tegen overstromingen als onderdeel van het algemene Sigmaplan, waardoor de Schelde extra ruimte krijgt voor overstromingen. Er worden ook nieuwe estuariene getijdengebieden gecreëerd, die ruimte bieden voor getijdennatuur.

Het project Hedwige-Prosper polders maakt deel uit van een reeks projecten die in het kader van het Sigmaplan worden uitgevoerd langs de Schelde en haar zijrivieren. Het creëert een nieuw estuarien natuurgebied en draagt bij aan de bescherming tegen overstromingen. De nieuwe natuurlijke habitats en verhoogde bescherming tegen overstromingen worden bereikt door dijkbescherming landinwaarts te verplaatsen, waardoor de momenteel beschermde polders worden blootgesteld aan de getijdeninvloed van de Schelde. De nieuwe dijk in het binnenland (een ringdijk) beschermt de laaggelegen woonwijk in het achterland, samen met het ringkanaal dat het water van kleine waterlopen opvangt en een visvriendelijk pompstation dat bij hevige regenval wordt geactiveerd om het overtollige water naar de Schelde te lozen. De nieuwe dijk heeft een hoogte van 10,2 meter boven zeeniveau (gemeten door Normaal Amsterdams Peil, Standard Amsterdam Level, NAP) over het grootste deel van de lengte. Dit type project wordt “depoldering” genoemd en kan worden beschouwd als onderdeel van de “managed realignment”-benadering.

In totaal wordt een natuurgebied van 465 hectare ontwikkeld in de twee voormalige polders, waarvan 295 hectare op Nederlands grondgebied en 170 hectare op Belgisch grondgebied. Deze 465 hectare zal worden gecombineerd met het aangrenzende wetlandsgebied Saeftinghe om een brak intergetijdengebied van in totaal ongeveer 4.100 hectare te creëren. De Hedwige-Prosper polders zullen echter niet direct verbonden zijn met Saeftinghe, omdat een dijk met pijpleidingen de twee gebieden scheidt en op zijn plaats blijft. De aanleg van nieuwe estuariene natuurgebieden maakt deel uit van de Scheldeakkoorden tussen Nederland en Vlaanderen: het werk bij Hedwige polder draagt bij aan het nakomen van de Nederlandse verbintenis om 600 hectare van dergelijke gebieden te creëren. De resulterende intergetijdennatuurgebieden zullen deel uitmaken van de werkzaamheden die Nederland en België zullen ondernemen om te voldoen aan de verplichtingen uit hoofde van de EU-habitatrichtlijn. Het is een compensatie voor natuurgebieden die de haven van Antwerpen hebben overgenomen en voor baggerwerkzaamheden aan de Schelde.

Om de aanleg van het gewenste natuurgebied te bevorderen, wordt in de polders een systeem van kreken gegraven. Begeleidende werkzaamheden omvatten het invullen van het bestaande drainagesysteem en het verwijderen van andere drainagegerelateerde infrastructuur, het verwijderen van harde infrastructuur zoals wegen en het verwijderen van bestaande vegetatie en waar nodig een aantal bestaande moerassen. Na deze aanpassingen zullen natuurlijke processen het gebied in steeds natuurlijkere omstandigheden kunnen vormgeven. Deze moerassen zullen bijdragen tot de zelfreinigende capaciteit van het estuarium; bovendien zijn de wetlands een belangrijke bron van silica voor diatomeeënalgen die aan de basis liggen van het voedselweb. De aanleg van het nieuwe intergetijdennatuurgebied zal naar verwachting leiden tot nieuwe recreatiemogelijkheden. Het voorgestelde ontwerp omvat de bouw van een natuurpaviljoen en ecolodges, evenals een aantal wandel- en fietspaden, uitkijkpunten, informatieborden, banken en parkeerplaatsen voor bezoekers. Het project voorziet ook in een aantal broedeilanden, aangezien het gebied van grote ecologische waarde is en een van de weinige geschikte broedhabitats voor de zeer kwetsbare avocet en andere vogelsoorten. Tijdelijke broedeilanden die tot nu toe in de polder zijn gebouwd, hebben hun waarde al bewezen, met maar liefst 75 paren kluten, zoals ontdekt in de zomer van 2020.

Eind 2014 waren de buitendijken bij de Belgische Prosperpolder verwijderd, waardoor dit gebied openstond voor het tij. De nieuwe binnendijk werd in 2015 opgeleverd. De bouwvergunning voor de nieuwe binnendijk aan de Nederlandse kant - Hedwige polder - is verleend. De bouw is aan de gang en zal naar verwachting in 2021 worden voltooid.

Het project stuitte zowel in België (Prosper polder) als in Nederland (Hedwige polder) op tegenstand, vooral in de provincie Zeeland waar het zich bevindt. De oppositie werd geleid door Belgische eigenaren van landbouwgrond in beide polders. In België kwam in 2011 een einde aan het juridische verzet tegen de ontpoldering van de Prosperpolder. Een sterkere oppositie vond plaats in de Hedwige polder in Nederland, waar boeren en bewoners zich bij de protesten aansloten. Hun zorgen omvatten het verlies van landbouwgrond, weerstand tegen ontpoldering in het algemeen en de angst dat er meer ontpolderingsprojecten in Zeeland zouden kunnen worden ondernomen. Deze oppositie leidde ertoe dat het project werd uitgesteld door de Nederlandse nationale overheid, die om studies naar alternatieven vroeg, waaronder verschillende locaties en alternatief werk in het projectgebied. De analyse leverde geen acceptabel alternatief op en de Nederlandse overheid besloot in 2012 door te gaan met de werkzaamheden aan de Hedwigepolder.

Vervolgens werden planningsdocumenten opgesteld en in september 2013 voor een periode van zes weken ter beschikking van het publiek gesteld. Ongeveer 2.000 personen en organisaties hebben opmerkingen ingediend over het plan. In september 2013 was er ook een bijeenkomst in het gemeentehuis. De Raad van State heeft op 12 november 2014 alle juridische bezwaren tegen het project ongegrond verklaard.

Voor het Sigma-plan in het algemeen toonde economische analyse aan dat een combinatie van projecten, waaronder het Hedwige-Prosper polderproject, kosteneffectiever zou zijn bij het beschermen van stedelijke gebieden en economische activiteiten dan het bouwen van een grote stormvloedkering.

Hedwige en Prosper polder werkt als een levend laboratorium binnen het Interreg Polder2C-project en biedt een ruimte waar verschillende partners en organisaties samenkomen om een reeks experimenten op het gebied van dijkprestaties en noodrespons te ontwerpen, uit te voeren en te evalueren. Het biedt ook een ruimte voor kennisuitwisseling en onderwijs, het hosten van evenementen gewijd aan studenten en jonge professionals.

De estuariene natuurgebieden die door het ontpolderingsproject zullen worden gecreëerd, zullen in de loop van de tijd moeten worden behouden. Er is bezorgdheid geuit over het feit dat de sedimentatiesnelheden in het projectgebied te hoog zouden kunnen zijn, wat zou kunnen leiden tot gebieden die niet verenigbaar zijn met de doelstellingen van het project op het gebied van natuurlijke bescherming of bescherming tegen overstromingen. De oppositie, vooral in Nederland, was een vertragende factor.

In een kosten-batenanalyse voor de Nederlandse overheid werden verschillende projectalternatieven bestudeerd en werd aangegeven dat de geselecteerde projectoptie voor de ontpoldering van de Hedwigepolder in Nederland tussen de 40,0 en 49,3 miljoen euro zou kosten (De kosten voor de ontpoldering van de Prosperpolder in België werden geraamd op 25,8 miljoen euro).

De projectkosten voor zowel de Hedwige als de Prosper polders worden voornamelijk gedekt door het Belgische Sigma Plan. Dit is te danken aan het belang van het project voor de Belgische doelstellingen van geïntegreerd waterbeheer, waaronder het behoud van de bereikbaarheid van de scheepvaart binnen de Schelde en bescherming tegen overstromingen. Zo wordt een groot deel van de kosten voor de Hedwigepolder in Nederland betaald door de Vlaamse overheid. De Vlaamse overheid dekt de voorbereidings- en ontwikkelingskosten in verband met de ontwikkeling van het estuariene natuurgebied, inclusief de kosten van het verplaatsen van dijkbeschermingsgrond naar binnen. Vlaanderen zal ook Nederland vergoeden voor de kosten van onteigening van de grond. Nederland is verantwoordelijk voor andere kosten, zoals steun voor de landbouw na het project, de verbetering van een interne dam en kosten in verband met de analyse van alternatieven voor het project.

De voordelen van het project waarmee in de kosten-batenanalyse rekening wordt gehouden, zijn onder meer: verbetering van de waterkwaliteit, toename van natuurgebieden, nieuwe recreatiemogelijkheden, verbetering van de luchtkwaliteit als gevolg van een vermindering van fijnstof afkomstig van geploegde velden (vermindering van 30 ton PM10 per jaar), vermindering van het gebruik van pesticiden en vermindering van het waterpeil tijdens stormvloeden. De bescherming tegen overstromingen zal voornamelijk op Belgisch grondgebied worden ervaren, maar andere voordelen zullen zowel aan Belgische als aan Nederlandse zijde van de grens worden ervaren.

Geconstateerde verliezen zijn onder meer de inkrimping van een deel van het culturele (landbouw)landschap en het wegnemen van de huidige recreatiemogelijkheden, leefruimte en landbouwgrond.

De ontpoldering van de Hedwigepolder is in 2005 overeengekomen in het verdrag tussen de Vlaamse regio en de Nederlandse Rijksoverheid over de ontwikkeling van de Schelde-estuariumlijn 2010. In deze overeenkomst stemde Nederland ermee in om ten minste 600 hectare estuariene natuurgebieden op Nederlands grondgebied te ontwikkelen. Vlaanderen stemde ermee in om 1.100 hectare wetlands op Belgisch grondgebied te ontwikkelen. Nederland heeft zich er ook toe verbonden om uiterlijk in 2007 te beginnen met de ontpoldering van de Hedwige polder en om op deze locatie minimaal 440 hectare intergetijden natuurgebieden aan te leggen. Na dit akkoord leidde verzet in Nederland echter tot vertragingen. De Europese Commissie heeft een gerechtelijke procedure tegen Nederland ingeleid met betrekking tot zijn verplichtingen op het gebied van natuurbescherming. Na een herziening van de alternatieven besloot de Nederlandse regering in 2012 dat de Hedwigepolder volgens plan zou worden ontpolderd.

Het project draagt zelf bij aan de internationale verplichtingen van Nederland en België om estuariene habitats (H1130, H1330) in stand te houden in het kader van de Habitatrichtlijn. Het gebied wordt een Natura 2000-gebied dat grenst aan het reeds bestaande Natura 2000-gebied Westerschelde & Saeftinghe.

In de toekomst zal het Hedwige Prosper Project samen met de Doelpolder deel gaan uitmaken van het Groot-Saeftinghe Border Park (deels gefinancierd door het Grenspark Groot Saeftinghe Interreg project), het grootste getijdengebied in West-Europa, met een oppervlakte van 4.500 hectare.

De definitieve oplevering van de werken, na de optimalisatie van het kanaalsysteem binnen de polder om de Schelde goed naar binnen te laten stromen, wordt naar verwachting in 2023 afgerond.

De levensduur van het project is niet aangegeven; met regelmatig onderhoud en onderhoud, zal het naar verwachting vele decennia op zijn plaats blijven. Zoals hierboven vermeld, kan sedimentatie van invloed zijn op de aard en overstromingsbeschermingsfuncties ervan.

Dorien Verstraete
Waterwegen en Zeekanaal NV – Department Sea Scheldt
Anna Bijnsgebouw - Lange Kievitstraat 111-113 bus 44 - 2018 Antwerpen
Email: Dorien.Verstraete@WenZ.be

Generic e-mail: Zeeschelde@wenz.be

General contact for the SIGMA plan: https://www.sigmaplan.be/en/contact-us

Het SIGMA-plan