Europees beleid inzake aanpassing aan de klimaatverandering en gezondheid

Klimaat en gezondheid in de belangrijkste EU-beleidsdocumenten

Kaderbeleid

In 2019 is in de Europese Green Deal de groeistrategie uiteengezet om de Unie om te vormen tot een eerlijke en welvarende samenleving, met een moderne, hulpbronnenefficiënte en concurrerende economie, waar vanaf 2050 netto geen broeikasgassen meer worden uitgestoten en waar economische groei is losgekoppeld van het gebruik van hulpbronnen. De Europese Green Deal heeft ook tot doel het natuurlijk kapitaal van de Unie te beschermen, in stand te houden en te verbeteren, en “de gezondheid en het welzijn van de burgers te beschermen tegen milieugerelateerde risico’s en effecten”.

Een van de zes onderling verbonden thematische prioritaire doelstellingen van het 8e milieuactieprogramma voor 2030 (“8e MAP”) is voortdurende vooruitgang bij het verbeteren en mainstreamen van het aanpassingsvermogen, onder meer op basis van ecosysteembenaderingen, het versterken van de veerkracht en aanpassing en het verminderen van de kwetsbaarheid van het milieu, de samenleving en alle sectoren van de economie voor klimaatverandering, en het verbeteren van de preventie van en de paraatheid voor weers- en klimaatgerelateerde rampen. In het document wordt ook gesteld dat het snel verwezenlijken van klimaat- en milieudoelstellingen en het beschermen van de gezondheid en het welzijn van mensen tegen milieurisico’s en -effecten en het waarborgen van een rechtvaardige en inclusieve transitie de prioriteit moeten zijn. In het 8e MAP wordt voorts erkend dat het milieu- en gezondheidsbeleid beter op elkaar moeten worden afgestemd om de klimaatbestendigheid te versterken, met name in kwetsbare gemeenschappen.

Het kompas voor concurrentievermogen van januari 2025 biedt het strategische kader om de werkzaamheden van de Europese Commissie tot 2029 te sturen. Daarin staat dat de EU en de lidstaten hun veerkracht moeten verbeteren en hun paraatheid moeten opvoeren, de klimaatrisicobeoordelingen regelmatig moeten bijwerken en de veerkracht van kritieke infrastructuur moeten verbeteren. Het integreren van klimaatbestendigheid in stadsplanning, het inzetten van op de natuur gebaseerde oplossingen, het ontwikkelen van natuurkredieten en aanpassing in de landbouw met behoud van de voedselzekerheid behoren ook tot de opties om de economie en de samenleving van de EU te beschermen tegen de ergste natuurrampen zoals overstromingen, droogte, bosbranden en stormen die de toeleveringsketens en productielocaties in gevaar brengen.

EU-beleid inzake aanpassing aan de klimaatverandering

Artikel 5 van de Europese klimaatwet, die in juni 2021 in werking is getreden, maakt aanpassing aan de klimaatverandering een wettelijke verplichting voor de EU-instellingen en de lidstaten, op grond waarvan zij “voortdurende vooruitgang [moeten] boeken bij het vergroten van het aanpassingsvermogen, het versterken van de veerkracht en het verminderen van de kwetsbaarheid voor klimaatverandering overeenkomstig artikel 7 van de Overeenkomst van Parijs”. Ookmoet in het aanpassingsbeleid van de lidstaten “rekening worden gehouden met de bijzondere kwetsbaarheid van de betrokken sectoren”,  “de aanpassing aan de klimaatverandering op consistente wijze op alle beleidsterreinen” worden geïntegreerd en “met name gericht zijn op de meest kwetsbare en getroffen bevolkingsgroepen en sectoren”.

De Europese Commissie heeft in februari 2021 de mededeling “Een klimaatveerkrachtig Europa tot stand brengen – de nieuwe EU-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering” goedgekeurd. Daarin wordt een langetermijnvisie geschetst voor de EU om tegen 2050 een klimaatveerkrachtige samenleving te worden die volledig is aangepast aan de onvermijdelijke gevolgen van de klimaatverandering, en wordt ook gewezen op de noodzaak van een beter inzicht in de klimaatrisico’s voor de gezondheid. Een belangrijke actie in het kader van deze strategie is de Europese waarnemingspost voor klimaat en gezondheid.De waarnemingspost speelt een cruciale rol bij het verzamelen en verspreiden van kennis over klimaatgerelateerde gezondheidseffecten, het vergemakkelijken van beleidsontwikkeling en het ondersteunen van aanpassingsplanning.

Het Europees Milieuagentschap heeft in maart 2024 de eerste Europese klimaatrisicobeoordeling (EUCRA) gepubliceerd. Het EUCRA beoordeelt de belangrijkste gevolgen en risico’s van klimaatverandering in Europa, waaronder die voor de volksgezondheid, met name door hitte, en waarschuwt dat veel van deze risico’s al kritieke niveaus hebben bereikt en catastrofaal kunnen worden zonder dringende en doortastende maatregelen. In reactie op EUCRA heeft de Europese Commissie de mededeling "Beheervan klimaatrisico's - bescherming van mensen en welvaart"gepubliceerd. Het identificeert oplossingen die de administratieve systemen in de EU en haar lidstaten beter in staat stellen om te gaan met klimaatrisico’s, en specifieke acties voor getroffen clusters (waaronder gezondheid), die de Commissie zal uitvoeren. In de mededeling wordt de noodzaak onderstreept van systemen voor vroegtijdige waarschuwing, klimaatgeïnformeerde planning van de gezondheidszorg en onderzoek naar klimaatgevoelige ziekten, waarbij klimaat en gezondheid in het bestaande beleid worden geïntegreerd. Het geeft prioriteit aan verbeteringen van de luchtkwaliteit, versterkte actieplannen voor warmte-gezondheid en wetgeving inzake veiligheid en gezondheid op het werk. Daarnaast wordt gewezen op de Europese waarnemingspost voor klimaat en gezondheid, versterkte toezichts- en responsmechanismen, grensoverschrijdende medische mobilisatie en veilige toegang tot kritieke medische tegenmaatregelen om de weerbaarheid tegen klimaatgerelateerde gezondheidsbedreigingen te versterken.

De politieke richtsnoeren voor de Europese Commissie 2024-2029 schetsen de opstelling van een Europees klimaataanpassingsplan (ECAP) dat erop gericht is de paraatheids- en planningscapaciteiten van de lidstaten te verbeteren en tegelijkertijd te zorgen voor regelmatige wetenschappelijk onderbouwde risicobeoordelingen. Het ECAP zal ingaan op de oproep van de Europese Raad tot een alomvattende aanpak voor het beheer van klimaatrisico’s, die alle gevaren en alle maatschappelijke geledingen omvat. Als essentieel onderdeel van een bredere beleidsagenda, naast andere vlaggenschipinitiatieven, streeft het ECAP ernaar de productiviteit, veiligheid en welvaart van Europa veilig te stellen en het concurrentievermogen van Europa te vergroten. De Europese Commissie is van plan het ECAP-beleidspakket in de tweede helft van 2026 goed te keuren. In dit plan zullen de klimaateffecten en -risico’s in sectoren zoals infrastructuur, energie, water, voedsel en land in zowel stedelijke als plattelandsgebieden worden beoordeeld en zullen stimulansen voor op de natuur gebaseerde oplossingen worden onderzocht. Daarnaast streeft de Commissie ernaar de financiering van veerkracht te versterken en overheidsmiddelen strategisch te mobiliseren om investeringen van de particuliere sector in veerkracht ten volle te benutten. Het ECAP zal samenwerken met andere initiatieven van de Commissie, waaronder de strategie voor waterveerkracht, het kompas voor concurrentievermogen en de EU-strategie voor de paraatheidsunie.

In de EU-strategie voor de paraatheidsunie, die in maart 2025 is aangenomen, worden klimaatrisico’s aangemerkt als een van de huidige dreigingen. Het benadrukt de noodzaak om deze risico's te anticiperen en te voorkomen door ze op een alomvattende manier aan te pakken, rekening houdend met hoe ze op elkaar inwerken en rimpeleffecten veroorzaken. Zij is van plan een gedetailleerde beoordeling uit te voeren van de risico's en bedreigingen in verschillende sectoren in de EU. De strategie heeft tot doel veerkracht op te nemen in het EU-beleid, zodat het beter bestand is tegen klimaatuitdagingen om toekomstige crises te voorkomen. Zij verwijst niet alleen naar het ECAP, maar verbindt zich er ook toe het gat in de verzekeringsdekking te dichten. De Europese Commissie zal oplossingen onderzoeken, rekening houdend met de aanbevelingen van de Europese Centrale Bank en andere relevante autoriteiten, om te zorgen voor een betere bescherming van de Europese bevolking tegen klimaatrisico’s.

Coördinatieactiviteiten van de EU op het gebied van gezondheid

Krachtens artikel 168 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie berust de primaire verantwoordelijkheid voor de organisatie en verstrekking van gezondheidsdiensten en medische zorg bij de lidstaten. Het gezondheidsbeleid van de EU dient derhalve ter aanvulling van het nationale beleid en ter waarborging van de bescherming van de gezondheid in al het EU-beleid. Om bijvoorbeeld de paraatheid en de coördinatie van de respons op gezondheidsbedreigingen te versterken, heeft de EU in 2022 Verordening 2022/2371 inzake ernstige grensoverschrijdende bedreigingen van de gezondheid vastgesteld en Besluit 1082/2013/EU ingetrokken. Het biedt de EU een sterk en alomvattend mandaat voor coördinatie en samenwerking met het oog op een doeltreffender respons op ernstige grensoverschrijdende bedreigingen van de gezondheid, zowel op het niveau van de EU als op dat van de EU-lidstaten. Het heeft tot doel de preventie-, paraatheids- en responsplanning te versterken; de epidemiologische surveillance en monitoring te versterken; de gegevensrapportage te verbeteren; en de EU-coördinatie versterken.

De Europese Commissie bouwt aan een sterke Europese gezondheidsunie om de coördinatie van ernstige grensoverschrijdende bedreigingen, met inbegrip van bedreigingen in verband met het milieu en de klimatologische omstandigheden, verder te verbeteren. Volgens de mededeling: Met het oog op de totstandbrenging van een Europese gezondheidsunie – paraatheid en veerkracht, bouwt de Europese gezondheidsunie voort op de gezamenlijke inspanningen van de EU om de relatie met de natuurlijke omgeving te verzoenen door verschillende en duurzamere patronen van economische groei aan te gaan. Bestrijding van de klimaatverandering en het vinden van manieren om zich daaraan aan te passen; behoud en herstel van de biodiversiteit; verbetering van diëten en levensstijlen; vermindering en verwijdering van verontreiniging door het milieu zal positieve gevolgen hebben voor de gezondheid van de burgers.

Het EU4Health-programma ishet grootste EU-gezondheidsprogramma tot nu toe dat 5,3 miljard euro zal investeren in acties met een EU-meerwaarde, als aanvulling op het beleid van de EU-landen en ter verwezenlijking van een of meer doelstellingen van EU4Health. Het programma heeft tot doel de gezondheid in de Unie te verbeteren en te bevorderen, mensen in de Unie te beschermen tegen ernstige grensoverschrijdende bedreigingen van de gezondheid, geneesmiddelen, medische hulpmiddelen en crisisrelevante producten te verbeteren en de gezondheidsstelsels te versterken. EU4Health is onder meer van plan “bij te dragen tot het aanpakken van de negatieve gevolgen van de klimaatverandering en de aantasting van het milieu voor de menselijke gezondheid”, door financiering te verstrekken aan in aanmerking komende entiteiten. De doelstellingen van het programma zullen worden nagestreefd door in alle beleidsmaatregelen en activiteiten van de Unie een hoog niveau van bescherming van de menselijke gezondheid te waarborgen, in voorkomend geval in overeenstemming met de “één gezondheid”-benadering.

De in 2021 opgerichte Europese Autoriteit voor respons inzake noodsituaties en paraatheid op gezondheidsgebied (HERA) tilt de paraatheids- en responscapaciteit van de EU voor ernstige grensoverschrijdende bedreigingen van de gezondheid naar een nieuw niveau en zal een essentieel element zijn voor de totstandbrenging van een sterkere Europese gezondheidsunie. HERA beschikt over een budget van 6 miljard EUR voor de periode 2022-2027 en werkt aan het voorkomen, opsporen en snel reageren op gezondheidscrises, onder meer als gevolg van klimaatverandering. Het werkt in twee modi: Vóór een gezondheidscrisis - in de "paraatheidsfase" - zal HERA nauw samenwerken met andere EU- en nationale gezondheidsagentschappen, het bedrijfsleven en internationale partners om de paraatheid van de EU voor noodsituaties op gezondheidsgebied te verbeteren. In geval van een noodsituatie op het gebied van de volksgezondheid op EU-niveau schakelt HERA snel over op noodoperaties, neemt het snel besluiten en activeert het noodmaatregelen.

Wat specifieke gezondheidsthema’s betreft, heeft de farmaceutische strategie van de EU (2023) tot doel de farmaceutische wetgeving te herzien om de eisen inzake milieurisicobeoordeling en de gebruiksvoorwaarden voor geneesmiddelen te versterken en de balans op te maken van de resultaten van onderzoek in het kader van het initiatief innovatieve geneesmiddelen.

In de mededeling van de Commissie van juni 2023 over een alomvattende aanpak van geestelijke gezondheid wordt klimaatverandering genoemd als een factor die bijdraagt tot uitdagingen op het gebied van geestelijke gezondheid. Het benadrukt ook dat jongeren sterk bezig zijn met klimaatverandering en dat velen van hen hun toekomst als beangstigend zien.

Europese agentschappen en autoriteiten op het gebied van klimaatverandering en gezondheid

Om de Europese verdediging tegen infectieziekten te versterken, werd in 2005 het Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding (ECDC) opgericht. Het ECDC is belast met wetenschappelijk bewijs en risicobeoordelingen van overdraagbare ziekten, met inbegrip van ziekten die verband houden met een veranderend klimaat. Europese landen rapporteren gegevens van hun surveillancesystemen aan het ECDC. Krachtens Verordening (EU) 2022/2371 zal de lijst van ziekten die op EU-niveau bij het ECDC moeten worden aangemeld, worden bijgewerkt, zodat ziekten, waaronder ziekten die verband houden met klimaatverandering, tijdig kunnen worden opgespoord.  Het ECDC heeft het netwerk "Europees milieu en epidemiologie" (E3) ontwikkeld, dat realtime-monitoringinstrumenten voor meteorologische omstandigheden biedt om het risico van door water overgedragen ziekten en door vectoren overgedragen ziekten te beoordelen, alsook andere instrumenten voor risicobeoordelingen. Daarnaast coördineren het ECDC en de Europese Autoriteit voor voedselveiligheid (EFSA) gezamenlijk VectorNet, nu in de derde iteratie (2019-2024), een platform dat de verzameling van gegevens over vectoren en pathogenen in vectoren met betrekking tot zowel de diergezondheid als de menselijke gezondheid ondersteunt. Het vergemakkelijkt de uitwisseling van gegevens over de geografische verspreiding van vectoren van geleedpotigenziekten in Europa.

Het Europees Milieuagentschapbeheert samen met de Europese Commissie de Europese Waarnemingspost voor klimaat en gezondheid. Het biedt de beleidsmakers robuuste en onafhankelijke informatie over het milieu, met inbegrip van de trends en prognoses op het gebied van klimaatgevaren en de gevolgen daarvan voor de menselijke gezondheid.

De in 2023 opgerichte taskforce “één gezondheid” iseen gezamenlijk initiatief van vijf agentschappen van de Europese Unie met een technisch en wetenschappelijk mandaat op het gebied van milieuduurzaamheid, volksgezondheid en voedselveiligheid: EEA, ECDC, EFSA, het Europees Agentschap voor chemische stoffen (ECHA) en het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA). Het actiekader (2024-26) van de taskforce “één gezondheid” is onder meer bedoeld om de agentschappen beter in staat te stellen de gevolgen van de klimaatverandering voor het vóórkomen van infectieziekten beter te beoordelen door middel van gezamenlijke activiteiten en kennisuitwisseling.

Andere EU-agentschappen die zich in toenemende mate bezighouden met onderwerpen op het gebied van klimaatverandering en gezondheid zijn het Europees Agentschap voor de veiligheid en de gezondheid op het werk (EU-OSHA) en de Europese Stichting tot verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden (Eurofound).

EU-beleidsterreinen met nevenvoordelen voor de gevolgen van de klimaatverandering voor de gezondheid

Veel andere EU-beleidsmaatregelen hebben indirect betrekking op de gevolgen voor de gezondheid van de klimaatverandering. Zo dragen de EU-doelstellingen voor de vermindering van de luchtverontreiniging in het kader van het actieplan om de verontreiniging tot nul terug te dringen rechtstreeks bij tot de beperking van luchtweg- en hart- en vaatziekten die door de klimaatverandering worden verergerd. Verdere maatregelen ter regulering van industriële emissies en vervoersemissies zullen aanzienlijke nevenvoordelen voor de gezondheid hebben. De renovatiegolf heeft tot doel gebouwen energie-efficiënter te maken, waarbij wordt erkend dat mensen in slecht geïsoleerde en uitgeruste gebouwen meer worden blootgesteld aan onderkoeling in de winter en hittestress in de zomer, met name als ze tot kwetsbare groepen behoren. In de in 2024 vastgestelde verordening inzake natuurherstel wordt benadrukt dat het herstel van ecosystemen bijdraagt tot de doelstellingen van de Unie inzake mitigatie van en aanpassing aan de klimaatverandering en wordt gespecificeerd dat de lidstaten ervoor moeten zorgen dat er geen nettoverlies is in het totale nationale gebied van stedelijke groene ruimte en van stedelijke boomkroonbedekking in stedelijke ecosysteemgebieden. Het “ééngezondheid”-kadergezondheid”-kader is van cruciaal belang om het snijvlak van klimaatverandering, biodiversiteitsverlies en menselijke gezondheid aan te pakken. Het versterken van de sectoroverschrijdende samenwerking tussen de gezondheids-, milieu- en landbouwsectoren is van vitaal belang om opkomende gezondheidsbedreigingen in verband met de klimaatverandering te beperken.

Volgens de richtlijn betreffende de veerkracht van kritieke entiteiten, die in januari 2023 in werking is getreden, moeten de lidstaten de kritieke entiteiten identificeren uit de lijst van essentiële diensten voor verschillende sectoren, waaronder de gezondheidssector, met distributie, productie, verlening van gezondheidszorg en medische diensten, en maatregelen nemen om hun weerbaarheid tegen verschillende bedreigingen, waaronder risico’s voor de volksgezondheid of natuurrampen, te vergroten.

HetUniemechanisme voor civiele bescherming heeft tot doel de samenwerking tussen de EU-landen en tien deelnemende landen te versterken om de preventie van, de paraatheid bij en de respons op rampen te verbeteren. Het past een gezamenlijke aanpak toe om de deskundigheid en capaciteiten van eerstehulpverleners te bundelen, om dubbel werk bij de hulpverlening te voorkomen en ervoor te zorgen dat de bijstand voldoet aan de behoeften van de getroffenen wanneer een noodsituatie de responscapaciteit van een individueel land overstijgt. Gespecialiseerde teams en uitrusting kunnen op korte termijn worden ingezet voor inzet binnen en buiten Europa.

De kaderrichtlijn veiligheid en gezondheid op het werk bevat maatregelen ter bevordering van de verbetering van de veiligheid en gezondheid van werknemers op het werk. Het bevordert de preventie van alle beroepsrisico's die zich bij de werkzaamheden van werkgevers kunnen voordoen in alle takken van economische activiteit (publiek of privaat) en die gevolgen kunnen hebben voor hun werknemers en derden.

De EU-taxonomie voor duurzame financiering heeft tot doel een gezondere en klimaatbestendigere leefomgeving tot stand te brengen door meer particuliere investeringen te richten op ecologisch duurzame activiteiten, waaronder aanpassing aan de klimaatverandering.

Investeringen in kennisontwikkeling en -implementatie

Horizon Europa is het belangrijkste financieringsprogramma van de EU voor onderzoek en innovatie tot 2027. Uitgerust met een begroting van 95,5 miljard euro pakt het de klimaatverandering aan, draagt het bij tot de verwezenlijking van de duurzameontwikkelingsdoelstellingen van de VN en stimuleert het het concurrentievermogen en de groei van de EU. Het biedt tal van financieringsmogelijkheden voor onderzoek en innovatie op het gebied van de gezondheidseffecten van klimaatverandering, met name in het kader van het zogenaamde gezondheidscluster. Zes lopende Europese onderzoeks- en innovatieprojecten richten zich op de gevolgen van klimaatverandering voor de gezondheid en werken samen binnen de klimaat-gezondheidscluster om de maatschappelijke en beleidsimpact van door de EU gefinancierd onderzoek in verband met klimaat, gezondheid en beleid te vergroten.

Een ander belangrijk onderdeel van Horizon Europa zijn de zogenaamde EU-missies – verbintenissen om grote maatschappelijke uitdagingen op te lossen – waaronder de EU-missie voor aanpassing aan de klimaatverandering, met inbegrip van maatschappelijke transformatie. Het is uitgerust met een begroting van 673 miljoen EUR en is gericht op het ondersteunen van EU-regio’s, -steden en -lokale overheden bij hun inspanningen om veerkracht op te bouwen tegen de gevolgen van de klimaatverandering. Tot op heden hebben 312 regionale en lokale overheden het Missiehandvest ondertekend. De missie inzake klimaatneutrale en slimme steden heeft tot doel een rechtvaardige transitie te bevorderen om de gezondheid en het welzijn van mensen te verbeteren, met nevenvoordelen, zoals een betere luchtkwaliteit of een gezondere levensstijl, waarbij de nadruk wordt gelegd op het belangrijke verband tussen aanpassing aan de klimaatverandering, mitigatie en gezondheid.

De Europese Commissie werkt momenteel aan de ontwikkeling van de strategische agenda voor onderzoek en innovatie op het gebied van klimaat en gezondheid, naar aanleiding van de conferentie “Research Perspectives on the Health Impacts of Climate Change” in februari 2024. Dit initiatief heeft tot doel de kloof tussen onderzoek en beleidsuitvoering te overbruggen en ervoor te zorgen dat nieuwe wetenschappelijke inzichten zich vertalen in effectieve interventies op het gebied van de volksgezondheid.

De informatie over de onderzoeksprojecten die door de lopende en vorige EU-kaderprogramma's worden gefinancierd, is beschikbaar in de hulpbronnencatalogus van het Waarnemingscentrum.