Luftforureining

_{Bybefolkning utsett for konsentrasjonar av luftforurensande stoff over utvalde luftkvalitetsstandardar i EU, EU-27 og Storbritannia
EEA: Overskriding av luftkvalitetsstandardar i Europa}

Helsespørsmål

Utsleppa av luftforureining har generelt gått ned i Europa. Eksponering for luftforureining anses imidlertid som den viktigaste miljørisikoen for menneskes helse i den europeiske folkesetnaden (WHO, 2016). Europas alvorlegaste forureinande stoff, når det gjeld skade på menneskes helse, er partiklar (PM), nitrogendioksid (NO2)og ozon på bakkenivå (O3).

Eksponering for luftforurensande stoff fører til eit breitt spekter av sjukdommar, inkludert hjerneslag, kronisk obstruktiv lungesjukdom, luftrøyret, bronkus og lungekreft, forverra astma og nedre luftvegsinfeksjonar. Det er òg påvist samanhengar mellom eksponering for luftforureining og type 2 diabetes, fedme, systemisk inflammasjon, Alzheimers sjukdom og demens. For meir informasjon sjå: Luftforureining: korleis det påverkar helsa vår.

Sjølv om luftforureining påverkar heile folkesetnaden, er visse grupper meir sannsynleg å lide av eksponering for det. Dette inkluderer barn, eldre, gravide og personar med eksisterande helseproblemar. I store delar av Europa er lågare inntektsgrupper meir sannsynleg å møte høgare eksponering for luftforureining som bur ved sida av travle vegar eller industriområde (EEA, 2018).

Observerte effektar

I 2019 skyldtes omtrent 307000 for tidlege dødsfall i EU-27 langvarig eksponering for partiklar med ein diameter på 2,5 μm eller mindre (PM_2,5). Nitrogendioksid (NO2)var knytt til 40400 for tidlege dødsfall, og bakkenært ozon (O3)til 16800 for tidlege dødsfall (EØS, 2021).

Dei siste åra har andelen av bybefolkninga som eksponerast for konsentrasjonar av luftforurensande stoff over EUs grenseverdiar, og den resulterande helsepåverknaden, gått ned for PM_2,5 og NO₂ (sjå figur over). For ozon på bakkenivå aukar bakgrunnskonsentrasjonen på den nordlege halvkule i Europa, medan dei globale toppverdiane søkk (Andersson eit al., 2017; Orru eit al., 2019; Vitja 1. januar 2014. ^ Paoletti eit al., 2014).

Det er aukande bevis på at negative helseeffektar av luftforureining forekjem også under EUs luftkvalitetsdirektivnivå, og dette gjenspeglast i dei nye WHO globale retningslinjene for luftkvalitet (WHO, 2021). Ettersom dei oppdaterte WHO-retningslinjene er strengare for dei fleste forureinande stoff, vil andelen av bybefolkninga utsett for usunne luftforurensande konsentrasjonar og tilhøyrande helsepåverknad vera større enn tidlegare estimater.

Forventa verknader

Endringar i temperatur, nedbør, vind, råme eller solstråling forbunde med klimaendringar påverkar luftkvaliteten, og kan forverre den (Fu og Tian, 2019). Dette skjer via endra utslepp frå naturlege kilder (som skogbrannar, mineralstøv, havsalt, biogene flyktige organiske samband (BVOC)); utslepp frå menneskelege kilder (t.d. ammoniakk frå landbruket), frekvensar av kjemiske reaksjonar i atmosfæren; og transport-, spreiings- og avsetningsprosessar av luftforurensande stoff (Fortems-Cheiney eit al., 2017; Geels eit al., 2015 (engelsk).

I forhold til menneskes helse er kombinasjonen av varmestress og luftforureining spesielt skadeleg. Samtidig eksponering av folkesetnaden for høge temperaturar og luftforureining (PM, NO₂ eller O₃₎har vore knytt til auka dødelegheit på grunn av kardiovaskulære og respiratoriske årsaker (EEA, 2020). Dei pågåande og forventa demografiske endringane, som til dømes ein aldrande folkesetnad med aukande førekomst av underliggande helseproblemar, vil òg bidra til ein auke av sjukdomsbyrden knytte til luftforureining.

Svevestøv

Konsentrasjonen av svevestøv i lufta forventast å auke noko i framtida, men med noko usikkerheit (Doherty eit al., 2017; Park eit al., 2020 (engelsk). Dette er fordi klimaendringar har ein innverknad på utsleppa av forløparane til PM: Talet på og alvorsgraden av naturleg førekomande skogbrannar forventast å auke, og det same gjeld utslepp av havsalt. Vidare aukar høgare temperaturar biogene og landbruks ammoniakkutslepp (Geels eit al., 2015). Også dei kjemiske reaksjonane som fører til produksjon av sekundær PM, intensiverast av temperatur- og råmesendringar (Megaritis eit al., 2014). Endeleg reduserast vindsnøggleiken, til dømes projisert for delar av Middelhavsregionen (Ranasinghe eit al., 2021), og fallande nedbør vil redusere fortynning og avsetning av PM, noko som resulterer i høgare luftkonsentrasjonsnivå (Doherty eit al., 2017).

Ozon på bakkenivå

Under det endra klimaet forventast høgare konsentrasjonar på bakkenivå O₃ om sommaren, med den største auken spådd for dei varmaste scenaria og for Sør- og Sentral-Europa (Fortems-Cheiney eit al., 2017; Vitja 3. desember 2015. ^ Colette eit al., 2015). Toppkonsentrasjonane forventast å auke, noko som er relevant for helseeffektar, då kortsiktig eksponering for høge toppkonsentrasjonar av bakkenært ozon er knytte til luftvegs- og kardiovaskulære helseproblemar (Doherty eit al., 2017). Opptil 11 % auke i bakkenært ozonassosiert dødelegheit forventast i nokre land i Sentral- og Sør-Europa i 2050 under RCP4.5-scenariet (Orru eit al., 2019).

Ozon dannast i atmosfæren ved fotokjemiske reaksjonar av flyktige organiske samband (VOC) og nitrogenoksider (NOx) i nærvær av sollys. Under klimaendringane vil BVOC-utsleppa sannsynlegvis auke på grunn av nokre høgare få varme dagar; Aukande atmosfærisk CO2-nivå kan òg påverke produksjonen av BVOC (Fu og Tian, 2019). Auka globale metankonsentrasjonar og høgare temperaturar akselererer òg produksjonen av O3 på bakkenivå. Vidare forventast den forventa større tilstrauminga av stratosfærisk ozon til troposfæren å auke ozonnivået på bakkenivå ytterlegare over heile Europa (Fortems-Cheiney eit al., 2017).

Nitrogendioksid

Konsentrasjonsnivåa i NO₂ forventast ikkje å påverkast av klimaendringar.

Andre luftforurensande stoff

Høg luftråme og oversvømming av bygningar kan støtte veksten av muggsopp og auka førekomsten av luftvegssjukdommar (D’Amato eit al., 2020). Vidare kan luftforureining i byområde (spesielt langsiktige høge NO_2-nivåar) auka allergenisiteten til pollen (Gisler, 2021; Plaza eit al., 2020), der konsentrasjonen og sesongvariasjonen påverkast av det forandra klimaet.

Reaksjonar på politikk

Dei reviderte WHOs globale retningslinjer for luftkvalitet dannar eit solid vitskapleg bevisgrunnlag for å ta beslutningar om rein luftpolitikk over heile verd.  Innanfor ramma av European Green Deal reviderer EU sine Ambient Air-direktiv for å tilpassa dei nærare dei nye WHO-retningslinjene. Tiltak for å redusera CO2-utsleppa har ofte ein positiv effekt på utsleppa av luftforurensande stoff frå trafikk, energiproduksjon, bustadoppvarming osb., noko som skapar ein vinn-vinn-situasjon.

Luftkvalitetsvurderingar, inkludert helsekonsekvensar, utførast årleg av ulike styresmakter. Varslings- og varslingssystemer for luftforureining, saman med medisinsk rådgiving, kan redusere helserisikoen. Dei kan også brukast av helsevesenet for å førebu seg på nokre få pasientar i akuttmottak. Varslings- og varslingssystemer er i drift både på lokalt og regionalt nivå, som til dømes EEAs europeiske luftkvalitetsindeks. I flere europeiske land inngår ozonkonsentrasjonsnivå i handlingsplanar for varmehelse.

Statsborgarvitskaplege prosjekter om luftkvalitet gjev evidensbasert informasjon og skapar medvit blant borgarane.

Referansar

• Andersson, C. eit al. (engelsk). (2017). Reanalyse av og tilskriving til nær-overflate ozonkonsentrasjonar i Sverige i løpet av 1990-2013. Atmos. Kjempegodt. Fysikk. 17, 13869–13890. https://doi.org/10.5194/ACP-17-13869-2017

• Colette, A. eit al. (2015) Er ozon-klimastraffa robust i Europa? Omgivnadar. Res. Lett. 10, 084015. https://doi.org/10.1088/1748-9326/10/8/084015

• Doherty, R.M. eit al. (engelsk). (2017) Klimaendringar påverkar menneskes helse over Europa gjennom sin effekt på luftkvaliteten. Omgivnadar. Helbredast. 2017 161 16, 33–44. https://doi.org/10.1186/S12940-017-0325-2

• EEA (2018) Ulik eksponering og ulike verknader: Sosial sårbarheit for luftforureining, støy og ekstreme temperaturar i Europa.

• EEA (2020) Bytilpasning i Europa: korleis byar og tettstader reagerer på klimaendringar.

• EEA (2021) Helsekonsekvensar av luftforureining i Europa, 2021

• Fortems-Cheiney, A. eit al. (engelsk). Ein global RCP 8.5-utsleppsbane på 3 °C annullerer fordelane ved europeiske utsleppsreduksjonar på luftkvalitet. Nate. Kommunar. 2017 81 8, 1–6. https://doi.org/10.1038/s41467-017-00075-9

• Fu, TM og Tian, H. (2019) Klimaendring straff for ozon luftkvalitet: Gjennomgang av noverande forståingar og kunnskapshull. Curr. Forureining. Rapportar 2019 53 5, 159–171. https://doi.org/10.1007/S40726-019-00115-6

• Geels, C. eit al. (engelsk). Framtidig for tidleg dødelegheit på grunn av O3, sekundære uorganiske aerosolar og primær PM i Europa — kjenslevare for endringar i klima, menneskeskapte utslepp, folkesetnad og bygningsmasse. Int. J. Environ (engelsk). Res. offentleg heilbreiing. 2015, Vol. 12, Sider 2837-2869 12, 2837-2869. https://doi.org/10.3390/IJERPH120302837

• Gisler, A. (2021): Allergiar i urbane område på veg oppover. Den kombinerte effekten av luftforureining og pollen. Int. J. Folkehelse 0, 42. https://doi.org/10.3389/IJPH.2021.1604022

• Megaritt, AG eit al. Samanheng mellom klima og luftkvalitet i Europa: Verknader av meteorologi på PM2,5konsentrasjonar. Atmos. Kjempegodt. Fysikk. 14, 10283–10298. https://doi.org/10.5194/ACP-14-10283-2014

• Orru, H. eit al. (engelsk). Ozon og varmerelaterte dødelegheit i Europa i 2050 betydeleg påverka av endringar i klima, folkesetnad og klimagassutslepp. Omgivnadar. Res. Lett. 14, 074013. https://doi.org/10.1088/1748-9326/AB1CD9

• Paoletti, E. eit al. (engelsk). Ozonnivåa i europeiske og amerikanske byar aukar meir enn på landlege stader, medan toppverdiane reduserast. Omgivnadar. Forureining. 192, 295–299. https://doi.org/10.1016/J.ENVPOL.2014.04.040

• Park, S. eit al. (engelsk). Ein sannsynleg auke i fine partiklar og for tidleg dødelegheit under framtidige klimaendringar. Air Qual (engelsk). Atmos. Helbredast. 2020 132 13, 143–151. https://doi.org/10.1007/S11869-019-00785-7

• Who (2016) Luftforurensing i omgivnadane: ei samla vurdering av eksponering og sjukdomsbyrde.

• Who (2021): Verdshelseorganisasjonens globale retningslinjer for luftkvalitet. Svevestøv (PM2.5 og PM10), ozon, nitrogendioksid, svoveldioksid og karbonmonoksid.