Zalesianie i ponowne zalesianie jako możliwość przystosowawcza

Zmiany klimatu i ekosystemy leśne są ściśle powiązane, a klimat ma wpływ głównie na szybkość, częstotliwość, intensywność i czas trwania temperatury powietrza, promieniowania słonecznego i opadów. Wpływ zmiany klimatu może być zarówno pozytywny, jak i negatywny dla struktury lasów, wzorców wzrostu, składu, wydajności i funkcjonowania, w zależności od lokalizacji i rodzaju lasu. Na przykład oczekuje się pozytywnego wpływu w Europie na produkcję drewna i podaż drewna, zwłaszcza na dużej szerokości geograficznej, ze względu na zwiększone stężenie CO₂ w atmosferze i więcej opadów. Zmiana klimatu może jednak stanowić zagrożenie dla ekosystemów i usług leśnych, zwłaszcza w regionach śródziemnomorskich, gdzie oczekuje się, że wzrosną wyższe wskaźniki śmiertelności drzew i pożarów lasów ze względu na podwyższone temperatury i susze (EOG, 2016a; 2016b). Zmienione warunki klimatyczne już doprowadziły do negatywnych skutków, takich jak zmiany w: skład gatunków leśnych i różnorodność biologiczna, tempo wzrostu, odporność na szkodniki i choroby, rozprzestrzenianie się gatunków inwazyjnych, system pożarów lasów i podatność lasów na ogień.

Lasy mogą działać jako pochłaniacz dwutlenku węgla; mogą gromadzić CO₂ jako węgiel w roślinności i glebach. Działalność człowieka mająca wpływ na użytkowanie gruntów i charakterystykę leśną może jednak zmienić cykl węglowy między atmosferą a ekosystemami lądowymi, prowadząc do zwiększenia_emisji CO2. Ponieważ lasy są w stanie działać jako pochłaniacz dwutlenku węgla, są one uwzględnione w polityce międzynarodowej ( rozporządzenie UE w sprawie LULUCF 2018/841) w celu przeciwdziałania zmianie klimatu zarówno poprzez procesy łagodzenia zmiany klimatu, jak i przystosowywania się do niej; należy preferować powiązanie tych dwóch aspektów.

Projekty zalesiania i ponownego zalesiania mogą pełnić tę podwójną rolę w ekosystemach leśnych. Zalesianie (tj. przekształcenie długotrwałych gruntów niezalesionych w lasy) odnosi się do zakładania lasów, w których wcześniej ich nie było, lub gdzie lasy były zaginione przez długi czas (50 lat według UNFCCC), podczas gdy ponowne zalesianie odnosi się do ponownego sadzenia drzew na ostatnio wylesionych gruntach (tj. przekształcaniu niedawno niezalesionych gruntów w lasach). Jeśli te dwa podejścia są postrzegane jako uzupełniające, mogą one umożliwić „wygrane” warianty polityki. Jednak w przypadku niezrównoważonego zarządzania obie praktyki mogą być kontrowersyjne, ponieważ mogą prowadzić do zniszczenia pierwotnych ekosystemów nieleśnych (np. naturalnych użytków zielonych).

Na szczeblu międzynarodowym zalesianie i ponowne zalesianie początkowo uznano za podejścia łagodzące i promowano je do celów sekwestracji dwutlenku węgla. Mogą one jednak również pomóc lasom w przystosowaniu się do zmiany klimatu poprzez zmniejszenie presji człowieka (na przykład poprzez ograniczenie niszczenia lub degradacji siedlisk) oraz poprawę łączności krajobrazowej i zmniejszenie fragmentacji (co ułatwia migrację gatunków w warunkach zmiany klimatu). Zalesianie i ponowne zalesianie mogą również przyczynić się do zachowania hotspotów różnorodności biologicznej, unikania degradacji gleby i ochrony innych zasobów naturalnych (np. wody).

Zrównoważone zarządzanie zalesionymi lub ponownie zalesionymi gruntami pomaga w realizacji działań adaptacyjnych, ponieważ utrzymuje status lasów i gwarantuje usługi ekosystemowe, zwłaszcza na skalę lokalną, poprzez zmniejszenie podatności na zmianę klimatu i utratę różnorodności biologicznej. W przypadku niepowodzenia upraw spowodowanego zmianą klimatu lasy mogą zapewnić sieci bezpieczeństwa lokalnym społecznościom zawierającym swoje produkty (np. w przypadku produktów z drewna lub produktów niedrewnianych, takich jak zwierzęta łowne, orzechy, nasiona, jagody, grzyby, rośliny lecznicze). Lasy pomagają również w regulacji przepływu wody i zasobów wodnych poprzez swoje usługi ekosystemowe związane z hydrologią (np. ochrona przepływu bazy, regulacja przepływu burzowego i kontrola erozji). Ponadto sadzenie drzew może tworzyć nowe siedliska dla gatunków bardziej tolerancyjnych i zwiększać różnorodność biologiczną, zwłaszcza gdy preferowane są plantacje wielogatunkowe (wybór gatunków rodzimych i unikanie inwazyjnych, mniej dostosowanych do siedlisk). Zalesianie i ponowne zalesianie mogą również kontrolować degradację gleby, ryzyko hydrauliczne i osuwiska oraz zachęcać społeczności lokalne do stosowania systemów rolno-leśnych lub silwo-pasterskich, tworząc w ten sposób nowe możliwości dochodowe. Ponadto praktyki gospodarki leśnej, takie jak zbiory sanitarne, mogą pomóc w zmniejszeniu liczby szkodników i chorób.

W ramach programu Agendy 2000 zalesianie miało być środkiem towarzyszącym polityce rolnej. Polityka zalesiania UE wspierała sadzenie około 2 mln hektarów drzew na gruntach rolnych w latach 1994–2015. Jednak poziom zalesiania zmniejszył się w ciągu ostatnich dziesięcioleci, chociaż zalesianie jest obecnie uważane za strategię łagodzenia zmiany klimatu przez sekwestrację CO2. Obecna alokacja w ramach unijnych programów rozwoju obszarów wiejskich (2014-2020) przewiduje obsadzenie kolejnych 510 tys. hektarów.

Brak jest wystarczających informacji, aby oszacować udział gatunków iglastych w programach zalesiania i ponownego zalesiania w porównaniu z gatunkami szerokolistnymi. Niemniej jednak w ostatnich dziesięcioleciach w Europie rośnie udział lasów liściastych i mieszanych, nawet jeśli w niektórych krajach nadal dominuje zalesianie iglastymi.

Kategorie IPCC

Instytucjonalne: polityki i programy rządowe, Strukturalne i fizyczne: opcje adaptacji oparte na ekosystemie

Udział zainteresowanych stron

Różne zainteresowane strony mogą być zaangażowane w praktyki zalesiania i ponownego zalesiania, w zależności od wielkości i odpowiedzialności za dane grunty. Rządy, organizacje pozarządowe i organizacje społeczeństwa obywatelskiego, sektory prywatne i instytucje badawcze powinny być zaangażowane w zapewnianie adaptacji na większą skalę przestrzenną i czasową. Zainteresowane strony powinny być zaangażowane na etapie wdrażania praktyk zalesiania i ponownego zalesiania (np. w wyborze zalesionego lub ponownie zalesionego obszaru oraz w identyfikację cech plantacji drzew). Zainteresowane strony odgrywają jednak kluczową rolę na etapie zarządzania zalesionymi i ponownie zalesionymi obszarami, ponieważ mogą przyczynić się do działań zapewniających ich wzrost, utrzymanie i ochronę.

Czynniki sukcesu i czynniki ograniczające

Większość lasów europejskich jest własnością prywatną (około 60 % gruntów leśnych), a nie publiczną (40 %) (nota informacyjna UE). W związku z tym praktyki zalesiania i ponownego zalesiania często obejmują prywatnych właścicieli gruntów, a aby odnieść sukces, muszą one zostać zaakceptowane przez te zainteresowane strony poprzez pokonywanie czynników instytucjonalnych, takich jak prawa i dostęp do lasów. Szczególnie zalesianie występuje głównie poprzez sadzenie drzew na gruntach prywatnych, ponieważ właściciele gruntów mogą spodziewać się większych dochodów niż z praktyk rolniczych. Ponadto zalesianie odniesie sukces, jeśli prywatni właściciele ziemscy zaakceptują udział w projektach zalesiania przez długi czas.

Przeniesienie własności większych obszarów wspólnego lasu na społeczności lokalne i związane z tym dochody oparte na lepszym składowaniu dwutlenku węgla mogłoby być w dużej mierze skutecznym czynnikiem przyczyniającym się do łagodzenia zmiany klimatu (pierwotny), ale może również ułatwić utrzymanie usług ekosystemowych istotnych z punktu widzenia przystosowania się do zmiany klimatu na szczeblu lokalnym (np. usługi regulacji wody, ochrona gleby, produkty leśne itp.).

Cechy społeczno-demograficzne właścicieli gruntów (tj. wielkość gospodarstwa i jego własności), społeczna akceptacja zalesiania przez społeczność (np. brak konfliktu z celami rolnictwa), a także umiejętności, wiedza i doświadczenie właścicieli gruntów istotne dla zalesiania i ponownego zalesiania mogą być czynnikami sukcesu/ograniczającymi przyjęcie takich praktyk.

Wymiana informacji na temat synergii między podejściami dostosowawczymi i łagodzącymi mogłaby również przynieść korzyści dla powodzenia praktyk zalesiania i ponownego zalesiania. Rolnicy powinni znać możliwości (w tym możliwości wprowadzania do obrotu) i ryzyko założenia zalesiania lub ponownego zalesiania na swoich gruntach, w celu realizacji zarówno celów łagodzących, jak i adaptacyjnych.

Koszty i korzyści

Zalesianie i ponowne zalesianie mogą zmienić krajobraz i powiązane usługi ekosystemowe. Dobrze zarządzane ekosystemy mogą jednak pomóc społeczeństwu w przystosowaniu się do zmiany klimatu poprzez generowanie wielu korzyści społeczno-ekologicznych i promowanie długoterminowego podejścia do przystosowania się do zmiany klimatu.

Przyjęcie zalesiania i ponownego zalesiania jako praktyk adaptacyjnych poprzez włączenie celów łagodzących mogłoby pomóc w przezwyciężeniu barier finansowych utrudniających przystosowanie się do zmiany klimatu, ponieważ może skorzystać z finansowania emisji dwutlenku węgla (CDM, REDD+, dobrowolne rynki emisji dwutlenku węgla). Jako praktyki adaptacyjne mogą one również przyczynić się do zwiększenia lokalnych wspólnych korzyści łagodzących oraz lokalnej zdolności do radzenia sobie ze zmianą klimatu.

Zalesianie i ponowne zalesianie mogą zapewnić poprawę społeczną, gospodarczą i środowiskową, przyczynić się do zrównoważonego rozwoju (np. zwiększyć wydajność i odporność gruntów) oraz zapewnić dodatkowe generowanie dochodów. Praktyki te przyczyniają się również do zagwarantowania usług ekosystemowych poprzez zmniejszenie podatności na zmianę klimatu (tj. lasy pomagają w regulacji zasobów naturalnych, kontrolowaniu procesów hydrologicznych i degradacji gruntów, utrzymaniu różnorodności biologicznej gatunków oraz ograniczeniu ataków szkodników i chorób).

Należy ponieść koszty przygotowania gruntu, pozyskania i sadzenia gatunków drzew, nawożenia i ogrodzenia ziemi, kontroli roślinności oraz wszelkich praktyk w zakresie utrzymania i zarządzania, zwłaszcza w ciągu pierwszych trzech/pięciu lat. Koszty utrzymania wahają się od średnio 300 EUR na hektar w pierwszym roku do około 100 EUR na hektar w trzecim roku (Europejski Instytut Leśny, 2000). Fundusze pomocowe są jednak udzielane na wsparcie lokalnych właścicieli gruntów w tworzeniu praktyk ponownego zalesiania i zalesiania. Pomoc na zalesianie zależy od gatunków drzew, wahających się od maksymalnie około 2 400 EUR ha -1 w^przypadku eukaliptusa do 4 800 EUR ha -1 w^przypadku plantacji mieszanych liści liściastych. Ponadto przewiduje się rekompensatę dla właścicieli gruntów w celu pokrycia strat dochodowych wynikających z zalesiania gruntów rolnych. Maksymalna kwota 725 ha -1 lat -1^jest w^{rzeczywistości} szacowana dla rolników, którzy czerpią głównie dochody z działalności rolniczej, natomiast w przypadku innych osób prawa^prywatnego szacuje^się, że 180 ha -1 lat -1. Koszty te zostały ustalone rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1054/94 w celu uregulowania programu finansowego, przyjętego w dniu 5 maja 1994 r.

Wspólna polityka rolna (WPR) stanowi główne źródło funduszy UE przeznaczonych na lasy (około 90 % unijnego finansowania na lasy pochodzi z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, EFRROW), a tym samym obejmuje praktyki zalesiania i ponownego zalesiania. Ogółem 27 % z 8,2 mld EUR ustanowionych na lata 2015–2020 przeznaczono na ponowne zalesianie, natomiast 18 % przeznaczone jest na zwiększenie odporności lasów, a 18 % na zapobieganie szkodom. WPR zapewnia wsparcie finansowe dla obszarów wiejskich, ale kraje UE mogą zdecydować się na finansowanie działań związanych z leśnictwem za pośrednictwem swoich krajowych programów rozwoju obszarów wiejskich. Jak stwierdzono w rozdziale VIII rozporządzenia nr 1257/1999 w sprawie rozwoju obszarów wiejskich, takie wsparcie finansowe jest przyznawane wyłącznie w odniesieniu do lasów i obszarów będących własnością właścicieli prywatnych, ich stowarzyszeń, gmin lub ich stowarzyszeń.

Aspekty Prawne

Działania w zakresie zalesiania i ponownego zalesiania kwalifikują się w ramach mechanizmu czystego rozwoju, który jest głównym instrumentem polityki międzynarodowej w ramach UNFCCC, który łączy łagodzenie zmiany klimatu i przystosowanie się do niej. 2 % kompensacji emisji CO2 CDM nakłada się na finansowanie Funduszu Dostosowania (art. 12.8 ust. 2 protokołu z Kioto), nawet jeśli projekty CDM nie są formalnie zobowiązane do włączenia działań adaptacyjnych.

Inicjatywa REDD (Redukcja emisji spowodowanych wylesianiem i degradacją lasów) jest również przydatna do finansowania ochrony lasów, zwiększania zasobów węgla w ekosystemach leśnych, a ostatnio promowania zrównoważonej gospodarki leśnej z powiązaniem z zakresem adaptacji.

Na szczeblu międzynarodowym umowy międzynarodowe, takie jak protokół z Kioto i porozumienie paryskie, dokładają starań na rzecz integracji adaptacji i łagodzenia zmiany klimatu w ekosystemach leśnych, ale potencjał ten do tej pory nie został w pełni wykorzystany.

Na szczeblu europejskim przyjęta niedawno unijna strategia na rzecz bioróżnorodności 2030, stanowiąca część Europejskiego Zielonego Ładu, obejmuje odbudowę zdegradowanych ekosystemów w całej Europie poprzez sadzenie co najmniej 3 mld dodatkowych drzew do 2030 r. Jego celem jest również opracowanie wytycznych dotyczących zalesiania sprzyjającego różnorodności biologicznej i ponownego zalesiania praktyk związanych z leśnictwem przyrodniczym. Ponadto w UE zalesianie i ponowne zalesianie są poruszane w kontekście zrównoważonej gospodarki leśnej (SFM), w ramach globalnej oceny zasobów leśnych Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) wraz z konferencjami ministerialnymi na temat ochrony lasów w Europie (MCPFE, obecnie zwanego „Leśną Europą”), paneuropejską strategią biologiczną i różnorodnością krajobrazową (PEBLDS, 1996 r.) i ogólnoeuropejskimi wytycznymi operacyjnymi dotyczącymi zrównoważonej gospodarki leśnej (1998) oraz rozporządzeniem w sprawie rozwoju obszarów wiejskich (1305/2013). „Paneuropejskie wytyczne w sprawie zalesiania i ponownego zalesiania”, ze szczególnym uwzględnieniem postanowień UNFCCC (2008 r.), zostały również opracowane poprzez uznanie roli zrównoważonej gospodarki leśnej w łagodzeniu zmiany klimatu, ale nadal należy odpowiednio zająć się kwestią przystosowania się do zmiany klimatu na szczeblu międzynarodowym.

Ponadto rozporządzenie (UE) 2018/841 w sprawie użytkowania gruntów, zmiany użytkowania gruntów i leśnictwa (LULUCF) zapewnia włączenie emisji i pochłaniania z sektora LULUCF do ram klimatyczno-energetycznych, a państwa członkowskie muszą zapewnić, aby emisje wynikające z użytkowania gruntów, zmiany użytkowania gruntów lub leśnictwa były kompensowane przynajmniej równoważnym usunięciem CO₂ w tym sektorze („reguła niedłużna”).

Ponadto polityka krajowa może stanowić zachętę lub narzucać regulacje w celu promowania praktyk zapewniających synergię między łagodzeniem skutków i przystosowaniem się do zmiany klimatu; włączenie dostosowania do krajowych wytycznych i procedur zatwierdzania projektów łagodzących mogłoby stymulować adaptację działań zalesiania i ponownego zalesiania.

Czas wdrożenia

Zalesianie i ponowne zalesianie wymagają długiego czasu wdrożenia, ponieważ obejmują one szeroki zakres podmiotów i mogą napotkać złożoność instytucjonalną, zarówno na szczeblu krajowym, jak i międzynarodowym.

Okres użytkowania

Zalesianie i ponowne zalesianie jako praktyki adaptacyjne są częścią zasad zrównoważonej gospodarki leśnej. Powinny one również stać się częścią lokalnych lub krajowych planów zagospodarowania przestrzennego i w związku z tym mieć na ogół długi okres życia (dziesięćdziesiąt lat). Ponadto, aby otrzymać pomoc finansową i rekompensatę na pokrycie strat spowodowanych zalesianiem gruntów rolnych, właściciele muszą zagwarantować utrzymanie zalesionych gruntów przez co najmniej 5 lat.

Strony internetowe:

Bibliografia: