Odporna na powódź i ciepło zielona dolina Emscher, Niemcy

W^XX wieku rzeka Emscher była wykorzystywana głównie do szybkiego i całkowitego odprowadzania wszystkich ścieków na tym obszarze. Spowodowało to ekstremalne wahania ilości odprowadzanej wody. Po ulewzie, do 350 metrów sześciennych na sekundę wody mogło przepływać przez Emscher, w przeciwieństwie do okresów suchych tylko 11 metrów sześciennych na sekundę wody mogło przepłynąć przez tę zanieczyszczoną drogę wodną. Biorąc pod uwagę prognozy dotyczące zmian klimatu, można spodziewać się większej liczby skrajności.

Zgodnie z prognozami klimatycznymi na dalekie odległości obszar Emscher będzie doświadczał bardziej mokrych i umiarkowanych zim, a także częstszych ekstremalnych wiatrów i burz. Lata będą gorętsze i z powtarzającymi się ekstremalnymi opadami deszczu. Te zmiany klimatyczne będą miały trwały wpływ na warunki społeczno-gospodarcze ludności, bezpieczeństwo oraz wydajność i konkurencyjność regionu. Bardziej szczegółowo, w odniesieniu do tego obszaru oczekuje się następujących wyzwań związanych ze zmianą klimatu (Quirmbach i in., 2012 r.):

• Wzrost liczby ekstremalnych opadów deszczu: Częściej i ciężej. Zmiana klimatu podwoi liczbę ekstremalnych opadów. Dane z lat 1961-1990 pokazują, że opady powyżej 40 mm/d występują około 2 razy w roku. Prognozy dotyczące podobnych wydarzeń na lata 2021–2050 są około 5 razy w roku, a na lata 2071–2100 nawet ponad 5 razy. Średnie roczne opady wzrosną o około 9% do 2050 r.
• Wzrost temperatury: Więcej upałów, mniej chłodnych dni. W ciągu ostatnich 50 lat średnia temperatura powietrza wzrosła o 1°C. Oczekuje się, że w przyszłości średnia roczna temperatura wzrośnie o kolejne 1,6°C do 2050 r. i o około 2,9°C do 2100 r. Nie tylko wzrośnie średnia temperatura, ale także skrajności będą bardziej powszechne w przypadku większej liczby dni z temperaturami wyższymi niż 30 stopni. Przewiduje się, że do 2050 r. będzie o 50% więcej gorących dni, a do 2100 r. o około 100% więcej gorących dni. Spowoduje to stres cieplny, szczególnie dla starzejącej się populacji ludzkiej w Zagłębiu Ruhry. Zimne dni z mrozem i lodem zmniejszą się o około 50% do 2050 r. i o około 80% do 2100 r.
• Oddziaływanie na wody gruntowe: Mniej latem, a więcej zimą. Latem oczekuje się, że wyższe temperatury spowodują niższe tempo uzupełniania wody gruntowej. W zimie, przy większych opadach, oczekuje się wzrostu poziomu wód gruntowych. Zwiększy to możliwość wystąpienia powodzi. W szczególności, jeśli nie zostanie wdrożona zrównoważona gospodarka wodami burzowymi, obszary zagrożone powodzią wzrosną w najbliższej przyszłości o około 20 %.
• Wpływ na ekosystemy. Opisana powyżej zmiana klimatu będzie miała wpływ na ekosystemy, takie jak jednolite części wód, tereny podmokłe i lasy. Szczególnie wrażliwe są jednolite części wód: niskie poziomy wody w lecie podniosą poziom składników odżywczych i zanieczyszczeń, ekstremalne opady deszczu spowodują erozję na brzegach rzek, a wyższa temperatura obniży poziom tlenu w wodzie.

Aby przygotować się na przyszłe warunki klimatyczne, Emschergenossenschaft (Emscher Cooperative), stowarzyszenie gospodarki wodnej odpowiedzialne za rzekę Emscher, zdecydowało się na elastyczne rozwiązania oparte na przyrodzie. Wybrano połączenie kanałowania ścieków pierwotnie kierowanych do rzeki Emscher i jej dopływów w zamknięte kanały ściekowe, z rewitalizacją rzek, mającą na celu wzmocnienie obiegu wody i skorzystanie z buforowania wody, a także z chłodzenia zapewnianego przez usługi ekosystemowe przyrody. Krótko mówiąc, głównymi celami w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu były:

• Na lato: utworzenie zielonych korytarzy parku krajobrazowego Emscher w celu chłodzenia, a także stworzenie odpornego systemu wodnego, co pozwoli uniknąć wysychania strumieni i rzek.
• Na zimę: zwiększenie zdolności retencyjnych jednolitych części wód w celu uniknięcia powodzi w przypadku intensywnych opadów deszczu.

Tradycyjnym rozwiązaniem w odpowiedzi na oczekiwane potrzeby w zakresie odprowadzania wody byłaby budowa systemu kanalizacyjnego, który mógłby poradzić sobie z oczekiwanymi wahaniami ilości wody. Dzięki projektowi rewitalizacji Emschera przyjęto bardziej przejściowe podejście wzmacniające obieg wody poprzez przekształcenie rzeki i jej dopływów w naturalne drogi wodne oraz poprzez odprowadzenie ścieków przez zamknięte kanały ściekowe. Stopniowo rozwijana dolina obejmuje już chłodzące tereny zielone, tereny przeciwpowodziowe, tereny rekreacyjne i sieć siedlisk. Wszystkie te środki przyczyniają się do poprawy jakości życia w obszarze metropolitalnym Zagłębia Ruhry. Ważnymi kluczowymi elementami projektu Emscher były i są: naturalna renowacja systemu Emscher, gospodarka ściekowa z podziemnymi instalacjami kanalizacji, uwzględnienie ochrony przeciwpowodziowej we wszystkich projektach oraz zrównoważona gospodarka wodami opadowymi z powrotem (czystej) wody opadowej do naturalnych cykli wodnych. Kolejnymi elementami są inicjatywy edukacyjne wokół Doliny Emschera oraz rozwój cennych terenów rekreacyjnych.

Jednolite części wód przypominające przyrodę mają większą zdolność do buforowania ekstremalnych zdarzeń pogodowych. W przypadku obfitych opadów deszczu naturalna część wód ma większą zdolność retencyjną niż silnie zmodyfikowana. Zielone pasy towarzyszące Emscherowi i jego dopływom działają jako korytarze doprowadzające świeże powietrze do gęstych obszarów miejskich. Tereny podmokłe i obszary retencji wód opadowych ochładzają wyspy ciepła. Podnosi się jakość życia ludzi, zmniejsza się stres cieplny, a nowe ścieżki rowerowe wzdłuż jednolitych części wód zapewniają możliwości zrównoważonej mobilności. Ogólnym podejściem jest zintegrowanie gospodarki wodnej i planowania urbanistycznego na rzecz rozwoju obszarów miejskich wrażliwych na wodę.

Przed rozpoczęciem projektów, takich jak dynaklim i Future Cities, każdy podmiot w regionie Emscher opracował własne podejście do adaptacji. Na przykład zarządy gospodarki wodnej przeanalizowały, czy ich zrównoważona gospodarka wodna była w stanie poradzić sobie z oczekiwanymi skutkami zmiany klimatu. Miasta oceniły swoje zasoby budowlane i omówiły, jakie ulepszenia będą potrzebne w odpowiedzi na efekt wyspy ciepła. Ponadto Regionalne Stowarzyszenie Zagłębia Ruhry (Regionalverband Ruhr) wspierało pomiary temperatur w miastach. Przy wsparciu tych dwóch projektów opracowano podejście międzysektorowe, obejmujące wszystkie zainteresowane strony z różnych sektorów, takie jak: gospodarka wodna, planowanie, budownictwo, służba zdrowia i służby ratunkowe. Ponadto, będąc partnerem w projekcie Future Cities, sprawa Emschera posłużyła jako przykład do opracowania strategii mających na celu dostosowanie regionów miejskich do radzenia sobie z oczekiwanymi skutkami zmiany klimatu. W ramach projektu opracowano wspólne narzędzie „Kompasna rzecz przystosowania przyszłych miast”,aby pomóc regionom miejskim w opracowaniu własnej strategii przystosowania się do zmiany klimatu. Narzędzie to sprzyjało bardzo interdyscyplinarnemu podejściu do osiągnięcia rozwiązań międzysektorowych.

Przykładem rezultatu projektu Future Cities jest zrównoważony rozwój dwóch odpornych na zmianę klimatu parków przemysłowych w Bottrop, w regionie Emscher. W obu miejscach często dochodziło do gwałtownych powodzi po intensywnych opadach deszczu. Oczekuje się, że sytuacja ta nasili się wraz ze zmianą klimatu. Emschergenossenschaft i gmina Bottrop uzgodniły współpracę w zakresie restrukturyzacji parków przemysłowych „Scharnhölzstraße” i „Boytal”, łącząc w ten sposób środki dotyczące wody, zieleni i energii w celu zapewnienia ich odporności na zmianę klimatu. „Scharnhölzstraße” to stary zakład o prawie całkowicie uszczelnionej powierzchni. Na miejscu ulewne deszcze powodują problemy, a także przegrzanie w okresach suszy. Połączone podejście przyjęto w odniesieniu do przestrzeni publicznej z jednej strony i prywatnych pomieszczeń przemysłu z drugiej strony. Przewidziano zdecentralizowane rozwiązania dotyczące wody deszczowej (infiltracja wody deszczowej i wykorzystanie wody deszczowej, wykorzystanie energii słonecznej i wzbogacenie zielonej strefy), aby wzmocnić obszar na nadchodzące wydarzenia klimatyczne.

Chociaż system Emschera jest obecnie dobrze przygotowany, ulewne deszcze mogą od czasu do czasu powodować powodzie. W związku z tym rozpoczęto lub planuje się realizację innych projektów w zakresie ochrony, przekwalifikowania i przystosowania. Na przykład w 2020 r. konferencja w Zagłębiu Ruhry zainicjowała nowy projekt o nazwie „Regionodporny na zmianę klimatu z międzynarodową charyzmą”(Klimaresiliente Region mit internationaler Strahlkraft). W ramach tego projektu podejście ekosystemowe i całościowe stosowane w regionie Emscher zostanie rozszerzone na cały obszar Zagłębia Ruhry. System Zagłębia Ruhry zajmuje powierzchnię 4435 km2, na której mieszka ok. 5,1 mln osób w 53 miastach i gminach. Na realizację działań dostosowawczych w ciągu najbliższych dziesięciu lat dostępne będą środki finansowe w wysokości około 250 mln euro.

Projekt odbudowy Emschera jest ściśle związany z rozwojem regionalnym i przywiązuje dużą wagę do podnoszenia świadomości i edukacji. Nowa Dolina Emschera jest rozwijana dzięki ścisłej współpracy gmin, firm i obywateli, koordynowanej przez Emschergenossenschaft (Spółdzielnię Emschera).

Dwa projekty „dynaklim” i „Przyszłe miasta” wniosły istotny wkład we wzmocnienie współpracy między różnymi podmiotami. W ramach pierwszego projektu powstała grupa dynaklim. W jej skład wchodzi ponad 50 partnerów sieciowych: przedsiębiorstwa zaangażowane w gospodarkę regionalną, rady ds. gospodarki wodnej, gminy, uniwersytety i ośrodki badawcze, a także inicjatywy regionalne i inicjatywy społeczeństwa obywatelskiego. Wspólnie opracowali wspólną regionalną strategię przystosowania się do zmiany klimatu. Sieć dynaklim ustanowiła stałą wymianę nowej wiedzy i praktycznych doświadczeń między partnerami projektu i ze społeczeństwem. Podobnie kilka działań zdefiniowano w ramach projektu „Przyszłe miasta” i ustanowiono je w celu wsparcia kontynuacji po zakończeniu projektu. Podjęto szereg inicjatyw mających na celu zapewnienie trwałości powyższych projektów, w tym zaangażowanie zainteresowanych stron:

• Poprzednie doroczne spotkania projektu dynaklim są kontynuowane przez partnerów projektu DWA (Deutschen Vereinigung für Wasserwirtschaft, Abwasser und Abfalland).
• Niektóre środki opracowane w kontekście projektu dynaklim zostały włączone do „Planuochrony klimatu”rządu Nadrenii Północnej-Westfalii.
• Plan działania Emschera na 2020 r. uprawnia organizacje odpowiedzialne za proces przystosowania się do zmiany klimatu i stanowi, że organizacje te będą kontynuować niezbędne działania również po zakończeniu projektów.
• Wykorzystanie kompasu adaptacyjnego miast przyszłości w Dortmundzie obejmuje szeroki udział zainteresowanych stron. Proces rozpoczął się od analizy zainteresowanych stron, aby upewnić się, że żaden istotny podmiot nie został pominięty.

Inne istotne działania związane z uczestnictwem zainteresowanych stron to:

• W przypadku odtworzenia cieków wodnych systemu Emscher mieszkańcy biorą udział w planowaniu i realizacji w szerokim procesie informacyjnym i partycypacyjnym.
• Jeśli chodzi o zrównoważoną gospodarkę wodami burzowymi, mieszkańcy regionu Emscher są szczegółowo informowani o tym, w jaki sposób mogą być zaangażowani, w tym o platformie internetowej.
• W szczególności w odniesieniu do ekstremalnych opadów deszczu rozpoczęto kampanię informacyjną w ramach projektu Future Cities. Kampania opiera się na platformie internetowej.

Zlewnie rzeki Emscher i sąsiedniej rzeki Lippe stoją w obliczu podobnych wyzwań związanych ze zmianą klimatu. Obie rady ds. gospodarki wodnej, Emschergenossenschaft i Lippeverband, opracowały zatem wspólnie środki w zakresie gospodarki wodnej.

Rewitalizacja rzeki Emscher i jej doliny rozpoczęła się w 1992 roku. Po wielu latach planowania i wdrażania Nowa Dolina Emschera przeszła od czysto wyobrażonego ideału do rzeczywistości, która zainspirowała nowy rozwój urbanistyczny. Modernizacja infrastruktury kanalizacyjnej i związana z nią rewitalizacja rzeki Emscher sprawiają, że rzeka jest cenną przestrzenią do wypoczynku i relaksu w regionie. Ludzie mogą teraz ponownie doświadczyć Emschera, który kiedyś był niedostępny dla społeczeństwa ze względu na wysoki poziom zanieczyszczenia. Rewitalizacja Emscher i odprowadzanie ścieków do kanałów podziemnych uwolniło nowe przestrzenie dla innowacji naziemnych, czyniąc region Emscher bardziej atrakcyjnym. Aby rozwinąć te nowe przestrzenie, połączono innowacje ekologiczne, społeczne i instytucjonalne. W związku z tym przekształcenie Emschera jest nie tylko projektem technologicznym, ale stanowi również ważny bodziec do znacznej poprawy jakości życia i osiągnięcia pozytywnych skutków gospodarczych w Zagłębiu Ruhry.

Budowa podziemnych kanałów ściekowych jest nadal w toku i oczekuje się, że zostanie zakończona do 2022 r. Należy podkreślić, że poprawa ekologiczna jest procesem ciągłym, który w związku z tym musi być stale wspierany. Głównym czynnikiem ograniczającym inne interwencje jest przestrzeń. W gęsto zaludnionym regionie, takim jak region Emscher z 2.700 osobami na kilometr kwadratowy, bardzo trudno jest znaleźć miejsce dla meandrującego systemu rzecznego. Konkurujące ze sobą wymagania dotyczące przestrzeni kosmicznej są wielorakie: aspekty gospodarcze, społeczne i ekologiczne muszą być ze sobą wyważone. Ponadto organy publiczne mogą zatwierdzać plany wyłącznie na podstawie obowiązujących przepisów.

Dzięki wartości inwestycji wynoszącej 4,5 mld EUR i kilkudziesięcioletniemu okresowi realizacji projektu, tj. od 1989 r. (rozpoczęcie Międzynarodowej Wystawy Budowlanej IBA Emscherpark) do 2022 r. (oczekiwane zakończenie budowy podziemnych kanałów kanalizacyjnych), przekształcenie Emschera jest jednym z największych projektów infrastrukturalnych w Europie. Inwestycje tej wielkości mają zauważalny wpływ na gospodarkę regionu. Dzięki rewitalizacji Emschera w latach 1991–2020 utworzono około 1400 miejsc pracy rocznie (por. badanie Rheinisch-Westfälisches Institut für Wirtschaftsforschung, listopad 2013 r.). Znaczenie projektu przekształcenia wykracza jednak daleko poza jego bezpośredni wpływ na zatrudnienie. Modernizacja regionu Emscher zapewnia nową jakość życia i pracy oraz niesie ze sobą ogromne możliwości trwałej poprawy atrakcyjności Zagłębia Ruhry. Może zatem pozytywnie wpłynąć na decyzje firm zorientowanych na innowacyjność, które rozważają przeprowadzkę lub rozpoczęcie działalności w regionie. Pomyślne przekształcenie tak dużego systemu rzecznego stanowi również pozytywny sygnał dla podobnych projektów dotyczących gospodarki wodnej i rozwoju obszarów miejskich na dużą skalę w całej Europie.

Biorąc pod uwagę wyzwania związane z przystosowaniem się do zmiany klimatu, trudno jest określić związane z tym koszty, gdyby nie podjęto decyzji o przywróceniu Emschera, lecz o wdrożeniu wyższych wałów i większych kanałów ściekowych. Poza tym zapewnienie czysto technicznego systemu ochrony kosztowałoby fortunę, nigdy nie byłoby to 100% dowodem, biorąc pod uwagę, że nikt nie wie dokładnie, jak ekstremalne będą następne opady deszczu.

Rewitalizacja Emschera jest opłacana przez członków Emschergenossenschaft, którymi są gminy, przemysł wydobywczy i podmioty prywatne. Ponadto jak najlepiej wykorzystano kilka funduszy: z kraju związkowego Nadrenia Północna-Westfalia, krajowe finansowanie badań naukowych, takie jak KLIMZUG, oraz finansowanie UE, takie jak cel 2, INTERREG, 7PR i HORYZONT2020, LIFE+. W miarę możliwości mile widziane jest wsparcie ze strony podmiotów prywatnych, lokalnych przedsiębiorstw i organizacji pozarządowych, takich jak Emscherfreunde (Przyjaciele Emschera).

Rewitalizacja Emschera rozpoczęła się w 1992 roku. Budowa podziemnych kanałów ściekowych trwa około 25 lat i oczekuje się, że zostanie w pełni ukończona do 2022 r. Ekologiczne ulepszenie rzeki Emscher i jej doliny jest ciągłym procesem.

Rewitalizacja rzeki Emscher i jej doliny jest procesem ciągłym, który ma być długotrwały.

Emschergenossenschaft / Lippeverband
Office of the board of management

Mario Sommerhäuser, head of office
E-mail: sommerhaeuser.mario@eglv.de

Martina Oldengott
E-mail: oldengott.martina@eglv.de

Andreas Giga
E-mail: giga.andreas@eglv.de 

Emschergenossenschaft / Lippeverband