Zwalczanie zatrucia ciguatera na Wyspach Kanaryjskich, Hiszpania

Zatrucie Ciguatera (CP) jest spowodowane spożywaniem ryb, które nagromadziły ciguatoksyny w łańcuchu pokarmowym z powodu obecności niektórych toksycznych mikroalg (Gambierdiscus spp. i Fukuyoa spp.). Tradycyjne regiony endemiczne dla ryb ciguatoksycznych obejmują obszary Morza Karaibskiego oraz Oceanu Spokojnego i Indyjskiego. Gatunki ryb najczęściej kojarzone z przypadkami ciguatera to barracuda, grouper, amberjack, lucjan czerwony, murena, hogfish, makrela, surgeonfish i papugfish.

W Europie Gambierdiscus i Fukuyoa spp występują na hiszpańskich i portugalskich wyspach atlantyckich, a także na kilku wyspach śródziemnomorskich, w tym na Krecie, Cyprze i Balearach, zgodnie z projektem Eurocigua (2016–2021), współfinansowanym przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności i hiszpański Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (AESAN). W ramach protokołu CTX opracowanego przez Dyrekcję Generalną ds. Rybołówstwa Wysp Kanaryjskich 13% z 8 828 niektórych ryb złowionych na Wyspach Kanaryjskich przez sektor rybołówstwa profesjonalnego uzyskało wynik dodatni na obecność CTX i zostało zbytych przez upoważnionych przetwórców (DG ds. Rybołówstwa, niepublikowane dane).

Ciguatoksyny nie są niszczone przez gotowanie lub zamrażanie ryb. Ponadto toksyny są bezbarwne, bezwonne i bez smaku, co uniemożliwia ich wykrycie podczas jedzenia. Objawy CP mogą obejmować nudności, wymioty, biegunkę, skurcze brzucha, pieczenie warg, języka i kończyn (również w odpowiedzi na bodziec zimny), metaliczny smak w jamie ustnej, ból stawów i mięśni, swędzenie skóry, osłabienie mięśni, niewyraźne widzenie, bolesne współżycie, niskie ciśnienie krwi i powolne tętno. Objawy neurologiczne zwykle ustępują w ciągu kilku tygodni, chociaż niektóre objawy mogą utrzymywać się przez kilka miesięcy. Chociaż CP rzadko kończy się zgonem, ciężkie przypadki mogą prowadzić do zgonu (ECDC,2021).

Podczas gdy ogniska zatrucia ciguatera w krajach Europy kontynentalnej były związane ze spożyciem importowanych ryb, autochtoniczne ogniska odnotowano na Wyspach Kanaryjskich i Maderze. Na Wyspach Kanaryjskich w latach 2008–2023 wystąpiły 22 autochtoniczne epidemie, w których ucierpiało 129 osób.

W zmieniającym się klimacie przewiduje się, że temperatury powierzchni morza wzrosną o 0,4–1,4 stopnia Celsjusza do połowy XXI wieku. Prawdopodobnie zwiększy to tempo wzrostu toksycznych mikroalg, co spowoduje większą gęstość populacji. Przewiduje się również rozszerzenie zasięgu o kilka stopni szerokości geograficznej, w przypadku gdy spełnione są specyficzne dla danego gatunku wymogi siedliskowe (np. temperatura, odpowiednie podłoże, niskie turbulencje, światło, zasolenie, pH) (Tester i in., 2020). W 2017 r. po raz pierwszy zidentyfikowano Gambierdiscus na Balearach, potwierdzając obecność tych toksycznych mikroalg w zachodniej części Morza Śródziemnego (Diogène i in., 2021). Rosnąca gęstość i zasięg toksycznych mikroalg może oznaczać, że CP będzie w przyszłości bardziej rozpowszechniony w Europie.

Celem inicjatyw realizowanych na Wyspach Kanaryjskich jest zmniejszenie liczby przypadków zatruć ciguatera i ograniczenie ryzyka wystąpienia ognisk choroby.

W celu ograniczenia ryzyka zatrucia ciguatera na Wyspach Kanaryjskich wdrożono dwa główne działania: monitorowanie obecności ciguatoksyn w niektórych rybach i włączenie zatrucia ciguatera jako choroby podlegającej zgłoszeniu.

1) Kontrolowanie połowów ryb w odniesieniu do ciguatoksyn w rybołówstwie

Od czerwca 2009 r. Dyrekcja Generalna ds. Rybołówstwa rządu Wysp Kanaryjskich stosuje protokół w celu ustalenia obecności lub braku ciguatoksyny u niektórych gatunków, które przekraczają określoną masę, przed ich sprzedażą. Protokół ten, w załączeniu, jest obowiązkowy dla sektora rybołówstwa profesjonalnego na małą skalę (świeże ryby) na Wyspach Kanaryjskich. Rybacy rekreacyjni są informowani o CP i istnieniu tego protokołu (gatunki i wagi). Zachęca się je, ale nie zobowiązuje do stosowania protokołu w odniesieniu do złowionych gatunków przed ich spożyciem (zob. załączona broszura).

Gatunki docelowe i wagi progowe zostały wybrane przez grupę ekspertów (weterynarzy, toksykologów, biologów morskich, specjalistów w dziedzinie rybołówstwa i zdrowia publicznego). Obecnie monitorowanymi gatunkami (i wagami) są: bursztynnik (Seriola spp.) – 12 kg; grupa mroźna( Epinephelus marginatus)– 12 kg; błękit (Pomatomussaltatrix)– 9 kg; grupa wyspowa (Mycteropercafusca)– 7 kg; i wahoo (Acanthocybium solandri)– 35 kg.

W 2022 r. ustanowiono kryteria wprowadzania zmian w monitorowanych gatunkach i wadze. Nowy gatunek może zostać włączony tylko wtedy, gdy był źródłem potwierdzonego autochtonicznego przypadku CP, a ryby zostały schwytane w wodach kanaryjskich. Ponadto limit wagowy obecnie uwzględnionych gatunków może zostać obniżony w jednej z tych dwóch sytuacji: (i) jeżeli ryba poddana badaniu na obecność ciguatoksyny z wynikiem dodatnim przekracza limit wagowy o maksymalnie 500 g i wykazuje wysoką toksyczność lub (ii) jeżeli ryba złowiona w wodach kanaryjskich, która ważyła poniżej limitu wagowego, była źródłem potwierdzonego przypadku ciguatera autochtonicznego, w którym to przypadku nowy limit wagowy zostałby ustalony na wagę tej konkretnej ryby. 

2) W tym zatrucie ciguatera jako choroba podlegająca obowiązkowi zgłoszenia.

Od 2015 roku zatrucie ciguatera jest obowiązkową chorobą podlegającą obowiązkowi zgłaszania na Wyspach Kanaryjskich. Jest to jedyne miejsce w UE i jedno z niewielu na świecie (w tym na Florydzie, Hawajach i Hongkongu), gdzie lekarze diagnozujący zatrucie muszą zgłosić chorobę. Lekarze, wprowadzając ciguatera jako przyczynę zatrucia do dokumentacji klinicznej pacjenta w ramach publicznego systemu opieki zdrowotnej, automatycznie otrzymują powiadomienie o wypełnieniu formularza zgłoszeniowego. W związku z tym organy ds. zdrowia publicznego mogą dalej badać i potwierdzać ten przypadek. Prywatni lekarze mogą pobrać ten sam formularz i wysłać go pocztą elektroniczną do organów ds. zdrowia publicznego.

W ostatnich latach liczba przypadków zatrucia ciguatera spadła na Wyspach Kanaryjskich. Chociaż może to być wynikiem wdrożonych środków kontroli, spadek ten może być również związany z pandemią COVID-19 lub niską świadomością pracowników służby zdrowia, którzy nie zgłaszają choroby.

W program kontroli ryb zaangażowane są następujące zainteresowane strony:

• DG ds. Rybołówstwa, rząd Wysp Kanaryjskich: administracji publicznej posiadającej kompetencje w dziedzinie rybołówstwa.
• Gestión del Medio Rural de Canarias (Zarządzanie Środowiskiem Wiejskim Wysp Kanaryjskich) GMR Canarias, S.A.U.: podmiot publiczny należący do GDF udzielający wsparcia w zarządzaniu protokołem.
• Dyrekcja Generalna ds. Zdrowia Publicznego (DG ds. Zdrowia Publicznego), rząd Wysp Kanaryjskich: administracja publiczna z kompetencjami w zakresie zdrowia publicznego (w szczególności wydziały bezpieczeństwa żywności i epidemiologii).
• Uniwersytecki Instytut Zdrowia Zwierząt i Bezpieczeństwa Żywności (IUSA-ULPGC): laboratorium odpowiedzialne za analizę ryb w ramach urzędowego monitorowania CP.
• Sektor rybołówstwa profesjonalnego na małą skalę (świeże ryby): trzydzieści stowarzyszeń uczestniczących w kontroli wyrywkowej na ośmiu wyspach.

DG ds. Rybołówstwa i GMR, laboratorium IUSA-ULPGC oraz profesjonalny sektor rybołówstwa są zaangażowane w przygotowanie próbek ryb i zarządzanie nimi oraz pozostają w codziennym bliskim kontakcie za pośrednictwem systemu narzędzi internetowych do identyfikowalności.

DG ds. Rybołówstwa i DG ds. Zdrowia Publicznego prowadzą regularną komunikację, aktualizując wszystkie informacje niezbędne do jak najlepszego stosowania obu protokołów (połowy i zdrowie). W najbliższej przyszłości ustanowiony zostanie stały panel ekspertów, który będzie pomagał w procesie decyzyjnym dotyczącym protokołu połowowego.

Aby lepiej zrozumieć ryzyko związane z CP w Europie, Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) i hiszpański Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (AESAN) wspólnie finansowały projekt EuroCigua w okresie od czerwca 2016 r. do stycznia 2021 r. Projekt miał na celu określenie rozprzestrzeniania się i głównych cech ciguatera w Europie; pomiar poziomu biotoksyn w mikroalgach i rybach; oraz opracowanie metod analitycznych w celu scharakteryzowania tych toksyn (EFSA).

Pomimo coraz większej liczby dowodów naukowych i zainteresowania mediów, świadomość społeczna tego problemu pozostaje niska. Według badania z 2018 r. nieco ponad 10% populacji Wysp Kanaryjskich miało pewną świadomość istnienia ciguatery, a mniej niż 4% wiedziało o przypadkach zatruć na Wyspach Kanaryjskich. Spośród respondentów 82 % chciało uzyskać więcej informacji na temat ciguatery, głównie za pośrednictwem telewizji i sieci społecznościowych. Informacje publiczne i plany monitorowania mają zasadnicze znaczenie dla poprawy praktyki oceny podatności na zagrożenia w zakresie bezpieczeństwa żywnościowego i zmniejszenia ryzyka związanego z polityką spójności. Konieczne jest zatem zaprojektowanie programu w ramach komunikacji ryzyka, aby wiedzieć, czy odbiorcy otrzymują, rozumieją i odpowiednio reagują (Bilbao-Sieyro i in., 2019).

W ramach projektu EuroCigua (2016-2021) laboratorium IUSA-ULPGC otrzymało wsparcie naukowe i techniczne dla analiz z Europejskiego Laboratorium Referencyjnego ds. Doprowadziło to do harmonizacji różnych protokołów. W związku z tym udział w projekcie badawczym miał bezpośredni wpływ na poprawę codziennej działalności prowadzonej w ramach programu kontroli urzędowych. Projekt umożliwił również bezpośredni i pośredni kontakt z siecią troficzną, analizując sytuację różnych gatunków ryb pod kątem ich wkładu w utrzymanie ciguatoksyn w środowisku morskim.

Ponadto dzięki projektowi EuroCigua i współpracy z Dyrekcją Generalną ds. Rybołówstwa Rządu Kanaryjskiego do prac laboratoryjnych udostępniono 46 ryb ciguatoksycznych z kontroli urzędowej CP. Ryby zostały poddane sekcji zwłok w obiektach IUSA, a 660 kg mięśni i wątroby dostarczono na uniwersytet w Vigo w celu przygotowania materiałów referencyjnych dotyczących ciguatoksyny (Castro i in., 2022), których przyszła dostępność będzie korzystna dla laboratoriów na całym świecie pracujących nad wykrywaniem ciguatoksyny.

Projekt EuroCigua doprowadził do utworzenia sieci współpracy różnych prestiżowych instytucji międzynarodowych zaangażowanych w rozwój wiedzy na temat warunków środowiskowych toksyn ciguatera.

Działania DGP-GMR są finansowane z Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego (EFMR 2014–2020) oraz Europejskiego Funduszu Morskiego, Rybackiego i Akwakultury (EFMRA 2021–2027). Obecnie prowadzone jest również badanie wpływu gospodarczego na sektor rybołówstwa (finansowane ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz INTERREG V-A Hiszpania-Portugalia MAC 2014-2020). Koszty działań podjętych przez Dyrekcję Generalną ds. Zdrowia Publicznego uwzględniono w budżecie ogólnym na 2023 r.

Główną korzyścią płynącą ze środków kontroli jest zwiększenie bezpieczeństwa żywności. Korzyścią dla lokalnego rybołówstwa jest to, że zgodnie z protokołem badania toksyny ciguatera 7 717 (87%) duże ryby dotarły do łańcucha handlowego z potwierdzonym bezpieczeństwem żywnościowym. Obowiązujące środki kontroli ciguatera pozwoliły uniknąć zakazów połowu ryb.

Zatrucie Ciguatera stało się obowiązkową chorobą podlegającą obowiązkowi zgłaszania na Wyspach Kanaryjskich wraz z wejściem w życie zmiany obowiązującego prawa krajowego w 2015 r. (3992 ORDEN z dnia 17 sierpnia 2015 r. w sprawie ustanowienia sieci nadzoru epidemiologicznego na Wyspach Kanaryjskich). W przepisach tych określono, że w ciągu 24 godzin od rozpoznania każdy przypadek CP, w którym lekarz stawia diagnozę, należy zgłosić organowi ds. zdrowia publicznego, w tym dane identyfikacyjne pacjenta i lekarza powiadamiającego oraz kliniczną prezentację zatrucia.

Protokół wykrywania CTX jest stosowany od 2009 roku przez rozdzielczość. Protokół ten jest obowiązkowy dla wszystkich profesjonalnych podmiotów zajmujących się łodziowym rybołówstwem przybrzeżnym. Obecnie obowiązuje rezolucja DG ds. Rybołówstwa z sierpnia 2022 r. 

Program monitorowania mający na celu ustalenie obecności lub braku ciguatoksyny w rybach funkcjonuje od 2009 r., ale w 2011 r. metodyka wykrywania CTX uległa zmianie. Obowiązek zgłaszania CP Urzędowi ds. Zdrowia Publicznego obowiązuje od 2015 r.  Podnoszenie świadomości jest procesem ciągłym, a działania skoncentrowane na informowaniu ludzi i pracowników służby zdrowia zaplanowano na lata 2023 i 2024.

Projekt Eurocigua realizowany był w latach 2016–2020. Projekt Eurocigua II rozpoczął się w 2022 r. i będzie kontynuowany do 2025 r.

System nadzoru nie ma z góry określonego okresu eksploatacji. Planuje się, że będzie on stale wdrażany przez rząd Wysp Kanaryjskich i będzie skuteczny w perspektywie długoterminowej.

Isabel Falcón Garcia,

Preventive Medicine and Public Health Specialist, Epidemiology and Prevention Service, Canary Islands General-Directorate of Public Health

ifalgar@gobiernodecanarias.org

María Teresa Mendoza Jiménez

Veterinary, Directorate-General for Fisheries

mmenjime@gobiernodecanarias.org

Diogene i in., 2021 r. Ocena zawartości ciguatoksyn w owocach morza i środowisku w Europie.

Canals i in., 2021 r. Charakterystyka ryzyka zatrucia ciguatera w Europie

Castro i in., 2022 r. Przygotowanie materiałów referencyjnych Ciguatoxin z Wysp Kanaryjskich (Hiszpania) i Archipelagu Madery (Portugalia) Ryby

Bilbao-Sieyro i in., 2019 r. Zdobycie wiedzy na temat zatrucia ryb Ciguatera w populacji Wysp Kanaryjskich.