Stworzenie sztucznych zasp śnieżnych w celu poprawy sukcesu hodowlanego foki pierścieniowej Saimaa

Zmiana klimatu stanowi długoterminowe zagrożenie dla populacji fok Saimaa, ponieważ udana hodowla podgatunku zależy od pokrywy lodowej i śnieżnej. Foki rodzą zazwyczaj pojedynczego szczeniaka w legowisku podnivean, który znajduje się w zaspach śnieżnych utworzonych na linii brzegowej jeziora. Legowisko zapewnia schronienie przed drapieżnikami i surowym klimatem, a para matek i szczeniąt używa go w okresie karmienia.

W zimie z dobrymi warunkami śniegowymi około 8% szczeniąt znajduje się martwych w miejscach legowisk. Jednak łagodna zima i brak śniegu mogą powodować wysoką śmiertelność okołoporodową (jak w 2006 i 2007 r., ok. 30%). Pokrywa śnieżna jeziora Saimaa była wyjątkowo cienka w ostatnich latach. Na przykład, w zimie 2014 roku nie było całkowicie brak wiatru dryfowane kopce śniegowe potrzebne do legowisk fok. Sytuację tę może dodatkowo pogorszyć globalne ocieplenie i związane z nim zmiany warunków klimatycznych. Ponadto ze względu na śródlądowe siedlisko jeziora foki Saimaa nie są w stanie przenieść się na bardziej korzystne obszary w odpowiedzi na zmianę klimatu.

Projekt dotyczący foki Saimaa ma na celu zmniejszenie głównych zagrożeń dla foki pierścieniowej Saimaa, które zostały zidentyfikowane w strategii ochrony foki Saimaa i planie działania. W szczególności ma on na celu zmniejszenie ryzyka związanego ze zmianą klimatu, rybołówstwem i zakłóceniami powodowanymi przez człowieka. Wyniki projektu zostaną wykorzystane przy aktualizacji strategii ochrony i związanych z nią przepisów.

Jednym z głównych celów projektu jest ułatwienie przystosowania się do zmiany klimatu poprzez gromadzenie sztucznych zaspy śniegu w celu poprawy sukcesu hodowlanego foki Saimaa podczas łagodnych zim. Inne cele obejmują zmniejszenie śmiertelności przyłowów poprzez opracowanie metod połowowych przyjaznych dla fok, ograniczenie zakłóceń powodowanych przez człowieka, zaangażowanie miejscowej ludności w działania na rzecz ochrony i zwiększenie jej świadomości oraz aktualizację wiedzy na temat podstawowych kwestii ekologicznych i potencjalnych zagrożeń dla fok, co stanowi podstawę skutecznej ochrony i monitorowania.

Metoda zaspy śnieżnej stworzona przez człowieka została opracowana na Uniwersytecie Wschodniej Finlandii. W ramach projektu LIFE Saimaa Seal przeprowadzono jego pełne wdrożenie jako nowej metody ochrony, aby poprawić przeżywalność szczeniąt foki w łagodnych zimach, gdy pokrywa śnieżna nie jest wystarczająca dla legowisk.

Podczas zim o złych warunkach śniegowych w latach 2014-2016 w siedlisku lęgowym foki zgromadzono łącznie 519 sztucznych zasp śnieżnych. Dryfy były co roku piętrzone w styczniu i na początku lutego. Kształt i rozmiar sztucznych dryfów naśladuje naturalny wiatr dryfujących kopców śniegu. Saimaa ringed foki legowiska znajdują się na lodzie w zaspach śnieżnych na linii brzegowej. Stworzone przez człowieka zaspy śnieżne stosowano przy użyciu naturalnego śniegu zebranego w pobliżu miejsca dryfowania za pomocą łopat śnieżnych i pchaczy, a zaspy znajdowały się w pobliżu potencjalnych miejsc legowisk. Minimalna pokrywa śnieżna na lodzie do zrobienia zaspy śnieżnej wynosi około 5 centymetrów. Dokładne wymiary zaspy zależą od lokalizacji i ilości dostępnego śniegu. Jednak zaspy śnieżne powinny być wystarczająco duże dla dużych legowisk porodowych, tj. około 1 m wysokości, 3-6 m szerokości i 8-15 m długości.

Ponad 200 osób było zaangażowanych w tworzenie zasp śnieżnych, a większość z nich była wolontariuszami. Na podstawie spisu legowisk prowadzonego corocznie (w latach 2014–2016) w okresie od marca do kwietnia metoda zaspy śnieżnej wytworzona przez człowieka wydaje się być skutecznym działaniem ochronnym; poinformowani lokalni pracownicy wolontariaccy są dobrze przygotowani do jego wdrożenia. Podczas tych trzech zim większość (>75%) sztucznych zaspy śnieżne były wykorzystywane przez foki jako miejsca legowisk, a w wyjątkowo łagodnej zimie 2014 r. ponad 90% obserwowanych szczeniąt urodziło się w tych dryfach. Ze względu na te działania ochronne śmiertelność okołoporodowa pozostała znacznie niższa w porównaniu z wcześniejszymi zimami o złych warunkach śniegowych.

W ramach projektu LIFE dotyczącego fok Saimaa wdrażane są również inne środki, które nie odnoszą się bezpośrednio do skutków zmiany klimatu, ale zmniejszają śmiertelność fok, a tym samym zwiększają ich odporność również na zmianę klimatu. We współpracy z miejscowymi rybakami zawodowymi opracowano bezpieczne dla fok sieci typu fyke net (rodzaj pułapki używanej przez zawodowych rybaków do połowu okoni i sandaczy). Ponadto prawie 300 sieci skrzelowych rybaków rekreacyjnych zastąpiono pułapkami na ryby bezpiecznymi dla fok (inny rodzaj narzędzi połowowych, mniejszy niż żakowa sieć używana głównie przez zawodowych rybaków). Celem jest, aby łącznie 500 sieci skrzelowych zostało zastąpionych przez bezpieczne dla fok pułapki na ryby podczas projektu (a tym samym do 2018 r.). Co więcej, prawie 1500 zatyczek, które sprawiają, że tradycyjne pułapki na ryby są bezpieczne dla fok (poprzez zapobieganie, aby maksymalna szerokość otworu była szersza niż 15 cm, a tym samym blokowanie fok przedostających się do pułapki), zostało rozdanych za darmo. Oprócz tych konkretnych działań rybacy rekreacyjni mogą podpisać dobrowolne zobowiązanie do stosowania metod połowów bezpiecznych dla fok również poza okresem ograniczeń połowowych. Do tej pory zobowiązanie podpisało ponad 400 rybaków.

Plany zagospodarowania obszarów Natura 2000 istotnych dla foki otoczkowanej Saimaa zostały przygotowane lub są w przygotowaniu, a 34 ha gruntów (wyspy) i 670 ha wód pozyskano w celu ochrony przyrody. Ponadto podejmuje się również szereg inicjatyw na rzecz podnoszenia świadomości i celów edukacyjnych.

Metsähallitus, Parks & Wildlife Finland jest odpowiedzialny za większość środków ochrony i monitorowania foki Saimaa. Badania przeprowadzone przez Uniwersytet Wschodniej Finlandii odegrały kluczową rolę w opracowaniu metody zaspy śnieżnej stworzonej przez człowieka i uczestniczeniu w corocznych spisach legowisk.

Rola wolontariuszy jest również niezwykle ważna zarówno dla tworzenia zasp śnieżnych, jak i monitorowania i oceny dynamiki populacji. Przez lata doświadczeni lokalni wolontariusze uczestniczyli w corocznych spisach pieczęci pierścieniowej Saimaa. Wolontariusze ci znają wymagające warunki pracy w terenie na lodzie i tradycyjne miejsca lęgowe fok obrączkowanych. Projekt pieczęci LIFE Saimaa miał na celu zbudowanie większej sieci wolontariuszy w oparciu o tę wstępną grupę kluczowych wolontariuszy, aby objąć cały obszar dystrybucji pieczęci, aby przygotować się na ewentualne wyzwania związane z ociepleniem klimatu zimowego. Oprócz ekologów wolontariuszami byli rybacy rekreacyjni, politycy (lokalni i krajowi), decydenci, lokalni mieszkańcy, mieszkańcy letni i członkowie kilku organizacji pozarządowych. Jest to zatem dobry przykład tego, w jaki sposób konkretny akt ochrony może wywołać otwartość i zaangażowanie lokalnej ludności w ochronę i zbliżanie ludzi.

Zimą 2014-2016 konieczne było podjęcie ogromnych wysiłków, aby zebrać zaspy śnieżne stworzone przez człowieka z powodu złych warunków śniegowych na jeziorze Saimaa. Pracę tę umożliwiło łącznie ponad 200 wolontariuszy. Podczas około dwutygodniowej rocznej operacji w 2014 r. i 2016 r., kiedy to wdrożenie sztucznych zasp śnieżnych objęło większość obszaru dystrybucji foki, wolontariusze pracowali w sumie odpowiednio 169 (tj. osiem miesięcy) i 247 (prawie 12 miesięcy) ekwiwalentów pełnego czasu pracy. Oprócz wolontariuszy i Metsähallitus również niektórzy partnerzy współpracujący, tacy jak University of Eastern Finland, WWF Finland i lokalne Centra Rozwoju Gospodarczego, Transportu i Środowiska, uczestniczyli w realizacji sztucznych zasp śnieżnych w znaczącym wysiłku. Łączna liczba zasp śnieżnych stworzonych przez człowieka wyniosła 240 w 2014 r. i 211 w 2016 r. Zimą 2015 roku w centralnej części jeziora, gdzie warunki śniegowe były najsłabsze, ułożono 68 sztucznych zasp śnieżnych, a wolontariusze również odegrali kluczową rolę.

Sztuczne zaspy śnieżne okazały się skuteczną metodą zmniejszenia śmiertelności szczeniąt w zimie przy złych warunkach śniegowych. Śmiertelność okołoporodowa wahała się od 8 % do 16 % podczas tych trzech zim (2014–2016), gdy zaspy śnieżne wytworzone przez człowieka stosowano jako działanie ochronne, natomiast śmiertelność okołoporodowa we wcześniejszych łagodnych zimach, przed opracowaniem metody, wynosiła blisko 30 % (np. w 2006 r. i 2007 r.). Foki zaakceptowały około 75% sztucznych zaspy śnieżne jako miejsce legowiska, a w ciągu ostatnich trzech zim łącznie 59% obserwowanych szczeniąt urodziło się w sztucznych zaspy śnieżne.

Projekt otrzymał nagrodę Biodiversity Award 2013-2014 przyznawaną przez Narodowy Komitet Finlandii dla IUCN, Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody. Wstępne wyniki wzbudziły również zainteresowanie poza Finlandią, ponieważ przetestowano nowe, proste i innowacyjne rozwiązanie mające na celu złagodzenie negatywnych skutków zmiany klimatu dla wysoce zagrożonej populacji.

Jednak sztuczna metoda zaspy śnieżnej jest skuteczna tylko wtedy, gdy jest trochę śniegu, a jezioro ma przyległą pokrywę lodową. Już teraz ilość śniegu i / lub lodu była czynnikiem ograniczającym w niektórych obszarach również dla sztucznych zasp śnieżnych. Dlatego w ramach tego projektu rozpoczęto również opracowywanie i testowanie długotrwałych sztucznych struktur legowisk, aby w przyszłości zapewnić osłonę dla nowo narodzonych szczeniąt fok Saimaa.

Całkowity budżet projektu LIFE Saimaa Seal wynosi 5 261 612 EUR. Z całkowitego budżetu 75 % jest finansowane z unijnego Funduszu LIFE+ na rzecz Przyrody i Różnorodności Biologicznej. Działanie „Poprawa warunków hodowli foki obrączkowanej Saimaa za pomocą sztucznych zasp śnieżnych” jest jednym z 63 działań w ramach projektu, a koszty tego konkretnego działania wynoszą około 4 % całkowitego budżetu projektu.

Większość (59 %) szczeniąt urodzonych w latach 2014–2016 urodziła się w legowiskach wytworzonych przez człowieka na zaspy śnieżne, a śmiertelność okołoporodowa była znacznie niższa w porównaniu z wcześniejszymi zimami o złych warunkach śniegowych, gdy metoda nie była stosowana, co podkreśla użyteczność i sukces tej techniki (więcej informacji można znaleźć w sekcji „Sukces i czynniki ograniczające”).

Foka pierścieniowata Saimaa ma status IUCN podgatunku zagrożonego wyginięciem (EN), a w dyrektywie siedliskowej jest gatunkiem wymagającym ścisłej ochrony (dyrektywa Rady 92/43/EWG, załącznik IV). Zgodnie z tym ostatnim zakazuje się pogarszania stanu i niszczenia siedliska, terenu rozrodu i miejsca odpoczynku ważnego dla przetrwania gatunku (lub podgatunku) objętego ścisłą ochroną. W związku z tym w ramach projektu LIFE uzyskano pozwolenia od lokalnego Centrum Rozwoju Gospodarczego, Transportu i Środowiska na gromadzenie zasp śnieżnych wytworzonych przez człowieka w legowiskach fok. Ponadto dla projektu ochrony fok Saimaa istotne są następujące elementy prawne.

Polityka ochrony przyrody

Pierścieniowa pieczęć Saimaa była chroniona w 1955 roku dekretem ustawowym opartym na ustawie o polowaniach. W 1993 r. ochrona prawna została przeniesiona do ustawy o ochronie przyrody, a odpowiedzialność za zarządzanie powierzono Ministerstwu Środowiska, a w praktyce Parks & Wildlife Finland, która jest agencją publiczną wchodzącą w skład państwowego przedsiębiorstwa Metsähallitus. W 2011 r. przyjęto strategię ochrony i plan działania w odniesieniu do foki pierścieniowej Saimaa, które są obecnie aktualizowane.

Obszary i programy ochrony

W rejonie jeziora Saimaa utworzenie Parku Narodowego Linnansaari w 1956 roku było istotnym czynnikiem ochrony foki Saimaa (9600 hektarów, stado zimowe 65-86 fok). Park Narodowy Kolovesi został założony w 1990 roku, a ochrona foki pierścieniowej Saimaa była głównym czynnikiem przyczyniającym się do ochrony obszaru (2300 ha, zimowy zapas aplikacji. 9-12 plomb). Istnieją również prywatne obszary ochrony ustanowione w celu ochrony foki Saimaa.

Fiński Krajowy Program Ochrony Brzegów został przyjęty w 1990 roku. Daje również środki do ochrony siedlisk lęgowych foki pierścieniowej Saimaa. W jeziorze Saimaa program obejmuje 92 000 ha (głównie obszary wodne). Większość obszaru występowania foki wchodzi w skład sieci Natura 2000; Obszary Natura 2000 obejmują łącznie 157 426 ha (33 022 ha gruntów, 124 404 ha wody). Odpowiednio program ochrony brzegów i sieć Natura 2000 obejmują około 70 % i 95 % linii brzegowych, na których znajdują się legowiska fok. Aby zrealizować program ochrony i cele ochrony sieci Natura 2000, ustanowiono obszary ochrony przyrody i nabyto obszary dla państwa do celów ochrony. Wdrażanie sieci Natura 2000 odbywa się również za pomocą planów zagospodarowania przestrzennego zgodnie z ustawą o użytkowaniu gruntów i budownictwie, ograniczeń połowowych zgodnie z ustawą o rybołówstwie oraz ustanowienia obszarów objętych ograniczeniami na podstawie przepisów regulujących użytkowanie pojazdów silnikowych w terenie.

Ograniczenia połowowe

W jeziorze Saimaa połowy są ograniczone od lat 80. w celu ochrony foki pierścieniowej Saimaa. Zamknięcia i ograniczenia połowów są głównymi środkami ochrony populacji fok obrączkowanych, a obszary objęte ograniczeniami zwiększono z 1,5 % do ok. 60 % powierzchni jeziora. Obecnie rozporządzenie w sprawie ograniczeń połowowych (259/2016) zawiera jedno przestrzenne (obejmujące ok. 60 % jeziora) i dwa czasowe (wiosenne i całoroczne) ograniczenia połowowe. W okresie wiosennym (od 15 kwietnia do 30 czerwca), który jest najbardziej krytycznym okresem dla przeżycia szczeniąt, stosowanie sieci skrzelowych jest zakazane. Mając na uwadze, że stosowanie większości rodzajów śmiercionośnych narzędzi połowowych do połowów fok (np. pułapki na ryby z otworem szerszym niż 15 cm, sieci skrzelowe o mocnych oczkach, haczyki z przynętą na ryby i sieci wielowłóknowe) jest zakazane przez cały rok. Pomimo rozszerzenia przestrzennego w 2016 r. obszar objęty dekretem jest nadal mniejszy niż obszar hodowli lub dystrybucji foki pierścieniowej Saimaa, zwłaszcza w północnej i południowej części jeziora. Oprócz dekretu wdrażane są również dobrowolne umowy o ograniczeniu połowów na obszarach wodnych w pobliżu obszaru objętego dekretem (obejmujące 81 km² we wrześniu 2016 r.). Właściciele wód (właściciele prawa połowowego) otrzymują rekompensatę finansową za podpisanie dobrowolnej umowy o ograniczeniu połowów na obszarze objętym dekretem lub w jego pobliżu.

Zaspy śnieżne wytwarzane przez człowieka były budowane corocznie (w latach 2014-2016) w krótkim okresie (kilka tygodni w zimie i przed sezonem reprodukcyjnym). Dryfy będą piętrzyły się również w przyszłości, jeśli będą potrzebne ze względu na złe warunki śniegowe.

Zaspy śnieżne stworzone przez człowieka trwają tylko jeden sezon lęgowy i dlatego muszą być odbudowywane co roku. Metoda sztucznego zaspy śnieżnej zostanie włączona do puli ustalonych praktyk konserwatorskich foki pierścieniowej Saimaa.

Raisa Tiilikainen
Project Manager
Metsähallitus Parks & Wildlife Finland
Tel.:  +358 40 754 1449
E-mail: raisa.tiilikainen@metsa.fi

Miina Auttila
miina.auttila@metsa.fi

Program „Środowisko życia”