Adaptacyjne zarządzanie siedliskami naturalnymi

Różnorodność biologiczna zapewnia szeroki zakres usług ekosystemowych (zapewnienie, regulacja i utrzymanie, usługi kulturalne), które mają zasadnicze znaczenie dla dobrostanu człowieka. Usługi te odgrywają między innymi ważną rolę w regulacji klimatu, wnosząc tym samym kluczowy wkład w łagodzenie zmiany klimatu i przystosowanie się do niej. Jednocześnie działalność człowieka jest odpowiedzialna za rosnącą presję i wpływ na różnorodność biologiczną i ekosystemy;  oczekuje się, że zmiany klimatyczne znacznie zintensyfikują poważne zagrożenia, co dodatkowo doprowadzi do:

• zmiany liczebności i rozmieszczenia gatunków, również w wyniku modyfikacji i utraty (np. ze względu na wzrost poziomu mórz) siedlisk;
• zmiany w fenologii, które mogą prowadzić do utraty synchronii między gatunkami;
• zmiany w składzie Wspólnoty;
• zmiany w procesach, funkcjach i usługach ekosystemowych;

Ochrona różnorodności biologicznej i utrzymanie zdolności przyrody do dostarczania towarów i usług jest priorytetem na skalę światową. Biorąc pod uwagę opisane powyżej powiązania, różnorodność biologiczna i ochrona usług ekosystemowych nie mogą uniknąć przeciwdziałania skutkom zmiany klimatu. Stanowi to nie tylko sposób na zmniejszenie wpływu zmiany klimatu na różnorodność biologiczną, ale także przyczynia się do poprawy zdolności dostosowawczych społeczeństwa ludzkiego za pomocą podejść ekosystemowych.

Odporne ekosystemy i świadczone przez nie usługi zależą od złożonych, dynamicznych relacji między gatunkami a środowiskiem, które charakteryzują się licznymi procesami nieliniowymi. Ponadto przy zarządzaniu różnorodnością biologiczną i siedliskami należy wziąć pod uwagę różne czynniki wpływające, takie jak potencjalne skutki zmiany klimatu i przyszły rozwój presji społeczno-gospodarczej, wraz z ich niepewnością. Z tych powodów wskazane jest wybranie dynamicznego, adaptacyjnego podejścia do zarządzania w celu ochrony różnorodności biologicznej, ekosystemów i świadczonych przez nie usług. Potrzebę przejścia od statycznej perspektywy ochrony do podejścia adaptacyjnego do zarządzania adaptacyjnego zauważa się również w „Wytycznych w sprawie zmiany klimatu i sieci Natura 2000”. Sieć Natura 2000 obejmuje około 27 000 obszarów i obejmuje łączną powierzchnię ponad 1 mln km². Przyjęcie adaptacyjnego zarządzania siedliskami naturalnymi ma zasadnicze znaczenie dla tych obszarów i szerszego obszaru, na którym są one częścią.

Adaptacyjne zarządzanie ekosystemami i systemami społeczno-ekologicznymi jest procesem iteracyjnym, w którym po działaniach zarządczych następuje ukierunkowane monitorowanie. Jest to ciągły proces uczenia się mający na celu zwiększenie zdolności adaptacyjnych dotkniętych siedlisk i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt. W kontekście zmiany klimatu zarządzanie adaptacyjne obejmuje: (i) analizy wiedzy na temat potencjalnego wpływu na klimat i związanej z tym niepewności, (ii) projektowania działań służących radzeniu sobie z takimi skutkami, (iii) monitorowania gatunków wrażliwych na zmianę klimatu, siedlisk, usług i procesów ekosystemowych w celu oceny skuteczności zarządzania oraz (iv) przeprojektowania i wdrożenia ulepszonych (lub nowych) działań w zakresie zarządzania. W celu skutecznego adaptacyjnego zarządzania systemami naturalnymi w warunkach zmiany klimatu uwzględnia się następujące podejścia i działania:

• Zrozum, że naturalne procesy są dynamiczne i oczekuje się, że gatunki będą reagować indywidualnie na skutki zmiany klimatu. W związku z tym zarządzanie siedliskami musi być elastyczne, adaptacyjne i specyficzne.
• Reagowanie na zmieniające się priorytety ochrony (ze względu na zmianę klimatu) i wyciąganie wniosków z doświadczeń na szczeblu lokalnym, regionalnym, krajowym i międzynarodowym poprzez dostosowanie celów ochrony w różnych konwencjach, mechanizmach ochrony i planach ochrony.
• Uwzględnienie zasad adaptacyjnego zarządzania siedliskami naturalnymi w innych planach zarządzania i strategiach użytkowania gruntów, aby umożliwić lub wspierać naturalny rozwój ekosystemów odpornych na zmianę klimatu oraz promować usługi, które mogą świadczyć również w perspektywie przystosowania się do zmiany klimatu.
• Zaangażowanie odpowiednich zainteresowanych stron w zilustrowanie i omówienie skutków różnych wariantów zarządzania dla gatunków i ekosystemów, podkreślając również wpływ na usługi ekosystemowe. Wczesne i przejrzyste zaangażowanie zainteresowanych stron może zwiększyć akceptację działań w ramach zarządzania adaptacyjnego w odniesieniu do siedlisk przyrodniczych, takich jak na przykład ograniczenie połowów, odbudowa lasów lub zmiany w gospodarce pastwiskami górskimi (np. zmiany czasu koszenia).
• Ustanowienie ukierunkowanego monitorowania wpływu zmiany klimatu na różnorodność biologiczną i usługi ekosystemowe (np. ocena liczebności gatunków, procesów migracyjnych, zmian w fenologii itp.) oraz włączenie wyników monitorowania do procesów zarządzania w celu ciągłego doskonalenia decyzji dotyczących zarządzania.
• Poprawa sieci ekologicznych poprzez odbudowę i tworzenie siedlisk, biorąc jednocześnie pod uwagę obecne i przyszłe obszary ochrony, a także potencjalne przyszłe zagrożenia spowodowane zmianami klimatu i innymi presjami wywołanymi przez człowieka. W odpowiedzi na zmiany klimatu niektóre gatunki przesuną się z obecnego położenia na inne, w związku z czym należy wspierać odbudowę lub tworzenie obszarów chronionych, nowych siedlisk i korytarzy między odcinkami siedlisk. W związku z tym koncepcja zielonej i niebieskiej infrastruktury wspiera poprawę łączności ekosystemowej, zwłaszcza na obszarach miejskich i podmiejskich.
• Wspomaganie przepływu genów; promowanie zmienności genetycznej może mieć kluczowe znaczenie dla zwiększenia zdolności adaptacyjnych gatunków.

Uwzględniając możliwość przeniesienia gatunków (wprowadzenie, ponowne wprowadzenie lub zarybianie) lub ochronę ex situ. Należy jednak zauważyć, że translokacja gatunków musi opierać się na dogłębnej ocenie (długoterminowej) ryzyka, akceptacji społecznej i ograniczeń prawnych. Ustanowienie towarzyszącego programu monitorowania ma szczególne znaczenie dla tego środka.

Kategorie IPCC

Instytucjonalne: polityki i programy rządowe, Strukturalne i fizyczne: opcje adaptacji oparte na ekosystemie

Udział zainteresowanych stron

Ochrona różnorodności biologicznej i usług ekosystemowych nie może zostać osiągnięta bez powszechnego zaangażowania społeczeństwa jako całości. W związku z tym należy położyć znaczny nacisk na współpracę między lokalnymi organami planowania przestrzennego, właścicielami gruntów, organizacjami pozarządowymi, społecznościami lokalnymi i innymi zainteresowanymi stronami, aby zachęcać do planowania, ustanawiania i utrzymywania adaptacyjnych środków zarządzania, w tym tworzenia sieci ekologicznych.

Czynniki sukcesu i czynniki ograniczające

Istnieje wiele wyzwań związanych z wyborem podejścia do ochrony, które uwzględniają zarządzanie adaptacyjne. Jednym z głównych wyzwań związanych z procesem jest to, że zarządzanie adaptacyjne jest podejściem uwzględniającym ryzyko i niepewność (np. ze względu na skutki zmiany klimatu, zmiany użytkowania gruntów itp.), co sprawia, że zarządzanie i podejmowanie decyzji staje się bardziej złożone, a zatem wymaga wyraźnego zaangażowania na rzecz elastyczności i otwartości na długoterminowe procesy uczenia się. Z praktycznego punktu widzenia jednym z głównych wyzwań jest fakt, że znaczna część gruntów jest własnością prywatną, a siedliska naturalne są już bardzo rozdrobnione i narażone na liczne presje, co ogranicza pełne wdrożenie niektórych kluczowych elementów zarządzania adaptacyjnego (np. związanych z możliwą ekspansją siedlisk i swobodnym przemieszczaniem się gatunków).

Sukces we wdrażaniu adaptacyjnego zarządzania siedliskami naturalnymi można zwiększyć poprzez:

• Wdrażanie działań bez żalu, z uwzględnieniem pełnego zakresu prawdopodobnych skutków;
• Zwiększanie świadomości na temat wysokiej wartości odpornych ekosystemów i ich usług, również pod względem poprawy przystosowania się do zmiany klimatu;
• Integracja przystosowania się do zmiany klimatu w odpowiednich sektorach (np. zarządzanie ryzykiem związanym z wodą i powodzią, rolnictwo, leśnictwo, planowanie urbanistyczne), z wykorzystaniem potencjału podejść do adaptacji opartych na ekosystemie;
• Promowanie partnerstw między sektorem publicznym i prywatnym;
• Angażowanie wszystkich zainteresowanych stron, w tym społeczności lokalnych i organizacji pozarządowych.

Koszty i korzyści

Koszty mogą się znacznie różnić w zależności od rzeczywistych środków, które są wdrażane. Mogą one obejmować: 1) koszty przeprowadzenia badań dotyczących scenariuszy klimatycznych, skutków zmiany klimatu i podatności na zagrożenia różnorodności biologicznej, 2) koszty definiowania rozwiązań i planowania adaptacji, 3) koszty wdrożenia środków (w tym na przykład zakup gruntów, prowadzenie prac na rzecz tworzenia lub odbudowy siedlisk itp.) oraz (4) koszty monitorowania skutków wdrożonych środków.

W postrzeganiu zmiany klimatu adaptacyjne zarządzanie siedliskami ma na celu poprawę zdolności adaptacyjnych systemów naturalnych. Główne korzyści dla różnorodności biologicznej obejmują zwiększoną odporność gatunków roślin i zwierząt na skutki zmiany klimatu. Zarządzanie adaptacyjne ma również na celu utrzymanie, a nawet poprawę usług ekosystemowych, w tym usług istotnych dla przystosowania się do zmiany klimatu. Usługi regulacyjne dotyczące ekosystemów o zróżnicowaniu biologicznym i odpornych przyczyniają się do zmniejszenia ryzyka klimatycznego dla społeczeństwa ludzkiego. Na przykład bieżące monitorowanie i ewentualne dostosowanie zarządzania lasami zachowanymi w regionach górskich może zmniejszyć podatność na osuwiska, które mogą wzrosnąć ze względu na większą częstotliwość i wielkość ekstremalnych zjawisk opadów. Adaptacyjne zarządzanie istniejącymi terenami zielonymi i tworzenie nowej zielonej infrastruktury na obszarach miejskich może zmniejszyć podatność na fale upałów.

Ponadto odporne ekosystemy oferują ważne usługi dostarczania z ekonomicznego punktu widzenia. Dotyczy to na przykład rolnictwa (zwłaszcza w odniesieniu do roli gleby i jej społeczności ekologicznych), rybołówstwa lub zaopatrzenia w zasoby wody słodkiej. Wreszcie, odporne i dobrze zachowane ekosystemy mogą zapewnić ważne usługi kulturalne, przynosząc korzyści dla dobrobytu człowieka, a także dla niektórych rodzajów działalności gospodarczej (np. turystyki).

Aspekty Prawne

Szereg kluczowych konwencji i dyrektyw UE określiło rozwój polityki w zakresie różnorodności biologicznej w całej Europie (np. konwencje z Ramras, Bonn i Berno; WE dyrektywy siedliskowej i ptasiej). W 2011 r. Komisja Europejska przyjęła unijną strategię na rzecz bioróżnorodności w celu powstrzymania utraty różnorodności biologicznej i poprawy stanu europejskich gatunków, siedlisk, ekosystemów i świadczonych przez nie usług w ciągu następnej dekady. W strategii zaproponowano promowanie podejścia ekosystemowego do przystosowania się do zmiany klimatu i podkreślono ścisły związek między przystosowaniem się do zmiany klimatu a różnorodnością biologiczną. W 2013 r. Komisja przyjęła strategię na rzecz zielonej infrastruktury w celu promowania rozwoju zielonej infrastruktury w UE.

Cele ochrony należy regularnie poddawać przeglądowi, biorąc pod uwagę zagrożenia związane ze zmianą klimatu, interakcje między zmianą klimatu a innymi presjami (np. fragmentacja siedlisk lub wprowadzanie gatunków egzotycznych) oraz nową wiedzę, na przykład na temat podatności na zmianę klimatu na różnorodność biologiczną. Ponieważ skutki zmiany klimatu nie będą jednolite we wszystkich regionach, ważne będzie, aby ocenić zmieniający się stan różnorodności biologicznej na szczeblu lokalnym, regionalnym, krajowym i międzynarodowym oraz reagować na ten zmiany poprzez dostosowanie stanu ochrony i celów określonych w różnych konwencjach oraz planach i mechanizmach ochrony.

Czas wdrożenia

Ogólnie rzecz biorąc, czas na zdefiniowanie adaptacyjnego systemu zarządzania to kwestia kilku lat (1-3), w tym również etapu konsultacji z zainteresowanymi stronami. Oczekuje się, że faza wdrażania zajmie więcej czasu, chociaż jest ona w dużym stopniu uzależniona od konkretnego rozważanego środka dostosowawczego.

Okres użytkowania

Z definicji każde podejście adaptacyjne wymaga przyjęcia ciągłego procesu planowania, wdrażania, monitorowania i przeglądu. Okres obowiązywania konkretnych środków dostosowawczych zależy od ich typologii i utrzymania.

Strony internetowe:

Bibliografia: