Dywersyfikacja upraw i lepsze gospodarowanie glebą w celu przystosowania się do zmiany klimatu w Segowii (Hiszpania)

Częstsze susze, ekstremalne temperatury i degradacja gleby powodują zmniejszenie plonów roślin opadowych i zagrażają rentowności gospodarstw rolnych. W ramach projektu AgriAdapt obliczono wskaźniki agroklimatyczne dla gospodarstwa pilotażowego zlokalizowanego w Melque de Cercos, na podstawie badań przesiewowych publikacji naukowych i krzyżowania plonów oraz danych meteorologicznych z 15 lat (2002–2016), pochodzących z portalu Komisji Europejskiej Agri4Cast. Temperatury powyżej 30o C w maju spowodowały kurczenie się ziarna na początku jego fazy rozwoju i zmniejszenie tempa wzrostu roślin pastewnych. Naprężenia termiczne między czerwcem a wrześniem (temperatury powyżej 32oC) wpływają na plony słonecznika i tuczenie rur. Dłuższe okresy suszy (sekwencje 15 dni bez deszczu) między marcem a sierpniem również zmniejszyły produkcję zbóż, fajek i pasz. Są to niektóre z już zaobserwowanych skutków związanych ze zmianami klimatu w tym gospodarstwie. Oczekuje się, że prognozy klimatyczne zaostrzą te skutki w nadchodzących dziesięcioleciach. Zgodnie z prognozami klimatycznymi opracowanymi przez ETH Zürich (Instytut Nauk o Atmosferze i Klimatze) dla scenariusza SRES A1B (zastosowanego w pracach Agri4Cast) oczekuje się, że w ciągu kolejnych 30 lat liczba dni w maju przy maksymalnych temperaturach powyżej 30oC drastycznie wzrośnie o 150%, zwiększając w ten sposób zmniejszające się ryzyko dla ziarna. W tym samym okresie (następne 30 lat) prawdopodobieństwo wystąpienia ujemnego bilansu wodnego (opad minus potencjalna ewapotranspiracja, P - ETP) poniżej -300 mm od marca do czerwca ma wzrosnąć o 9%, natomiast występowanie susz jeszcze w marcu-czerwcu wzrośnie o 100%. Ponadto naprężenia termiczne między czerwcem a wrześniem wzrosną w najbliższej przyszłości o 92%.

Głównym celem wdrożonych środków i praktyk jest poprawa odporności i dostosowania roślin uprawnych żywionych deszczem do zmiany klimatu, przy jednoczesnym zapewnieniu przekrojowych korzyści dla środowiska. Środki takie jak niska orka, częstsze stosowanie materii organicznej, lepszy płodozmian, dywersyfikacja upraw, stosowanie tradycyjnych i bardziej odpornych na warunki klimatyczne odmian oraz wdrażanie wielofunkcyjnych obrzeży pól to środki dostosowawcze wdrażane w celu osiągnięcia tego celu.

W ramach projektu LIFE AgriAdapt przeprowadzono ocenę ryzyka klimatycznego na poziomie gospodarstwa. W wyniku tej oceny zaproponowano zestaw środków dostosowawczych, a niektóre z nich są wdrażane w gospodarstwie pilotażowym znajdującym się w Melque de Cercos.

Jednym z pierwszych przyjętych środków była poprawa płodozmianu. Obecnie rolnik wykonuje płodozmian z pięcioma różnymi uprawami (pszenica durum, chleb świętojański, jęczmień/owies, słonecznik). Płodozmian roślin strączkowych (np. chleba świętojańskiego) w porównaniu z uprawą monokulturową zapewnia wyższe plony i lepszą odporność na zmianę klimatu poprzez zwiększenie zawartości składników odżywczych w glebie i poprawę biologii gleby. Ponadto płodozmian umożliwia ograniczenie emisji gazów cieplarnianych z działalności rolniczej. Uprawa roślin strączkowych i zbóż (np. jęczmienia i chleba świętojańskiego lub owsa zwyczajnego i lucerny) jako roślin pastewnych w celu poprawy plonów jest kolejnym wdrożonym środkiem, który ma znaczenie pod względem przystosowania. Gatunki te mają różne wymagania żywieniowe; rośliny strączkowe rosną lepiej, wspinając się wzdłuż łodyg zbóż. Ponadto skojarzenie tych gatunków pozwala poprawić równowagę odżywczą i biologię gleby. Wdrożono inne środki, takie jak wczesny siew w celu zmniejszenia stresu hydrologicznego i termicznego pod koniec cyklu wzrostu, stosowanie tradycyjnych odmian dobrze dostosowanych do lokalnego klimatu oraz siew upraw o krótszym cyklu (takich jak owies) w okresie styczeń-luty, jeżeli spadek był zbyt suchy i zagrożono pojawieniu się pierwszej wysianej uprawy.

Wdrażane są również środki gospodarowania glebą: unikanie nagiej gleby poprzez pozostawienie ścierniska, stosowanie nawozów organicznych (obornika) co najmniej raz na dwa lata oraz karmienie zwierząt gospodarskich (80 owiec, rasa rodzima) na gruntach ugorowanych w celu dalszego nawożenia gleb, w celu zwiększenia jakości i odporności gleby. Ponadto utworzono lub przekwalifikowano wielofunkcyjne obrzeża pól, aby ograniczyć erozję gleby i zwiększyć lokalną różnorodność biologiczną, ze szczególnymi korzyściami dla owadów zapylających i innych pożytecznych owadów. Roślinność na tych obrzeżach obejmuje głównie lokalne gatunki ruderalne (takie jak Matricaria chamomila, Papaver rhoeas, Foeniculum vulgare lub Malva sylvestris), nieregularnie rozmieszczone krzewy (takie jak Crataegus monogyna, Sambucus nigra, Retama sphaerocarpa lub Rosa canina) oraz pojedyncze drzewa (takie jak Populus alba lub Salix alba). Wielofunkcyjne marginesy często obejmują również kamienne stosy, które zapewniają miejsca gniazdowania i schronienia dla gadów i stawonogów. Rolnicy zgłaszali, że w ciągu pierwszych dwóch lat zakładanie roślinności ruderalnej na marginesie było raczej trudne, głównie ze względu na konkurencję chwastów. Jednak po początkowym okresie dwóch lat roślinność na marginesach przekształciła się w bardziej stabilną mieszankę gatunków o większym znaczeniu dla owadów zapylających i ogólnie bardziej korzystną dla lokalnej fauny.

W ramach projektu przeprowadzona zostanie nowa ocena ryzyka klimatycznego w celu monitorowania wyników i skuteczności wdrożonych środków przystosowawczych. Ponadto plony i informacje zwrotne od rolników są regularnie sprawdzane w celu zweryfikowania oczekiwanych korzyści płynących z tych środków.

Kluczowymi podmiotami zaangażowanymi w ramach projektu LIFE AgriAdapt w ocenę narażenia i wdrażanie proponowanych środków dostosowawczych są właściciel gospodarstwa, personel gospodarstwa i Fundación Global Nature (partner projektu AgriAdapt). Ponadto cele i wyniki projektu są przekazywane innym rolnikom, spółdzielniom, agronomom i innym technikom (zarówno na szczeblu lokalnym, jak i krajowym) za pośrednictwem warsztatów, seminariów i konferencji.

Właściciel pilotażowej farmy w Melque de Cercos był już bardzo świadomy zagrożeń związanych ze zmianą klimatu i w związku z tym był gotów przyjąć środki mające na celu zaradzenie ich spodziewanym skutkom. Ponadto obecność zwierząt gospodarskich w tym samym gospodarstwie umożliwiła wdrożenie szczególnych środków gospodarowania glebą. Jednym z głównych ograniczeń, które wpłynęły na wdrożenie środków dostosowawczych, był brak lokalnych danych i informacji oraz wynikająca z tego konieczność zbadania skutków proponowanych środków przed ich zastosowaniem do całego gospodarstwa. Niektóre środki (np. zmiana dat siewu oraz stosowanie tradycyjnych odmian i nowych roślin strączkowych jako chleba świętojańskiego) zostały najpierw przetestowane na małej działce gospodarstwa, ponieważ rolnik uznał je za zbyt ryzykowne, aby zastosować je na szeroką skalę przed właściwym badaniem.

Ocena narażenia i opracowanie planu działania na rzecz wdrożenia zrównoważonych środków przystosowawczych zostały sfinansowane w ramach projektu AgriAdapt, finansowanego przez Komisję Europejską w ramach programu LIFE i współfinansowanego przez Fundación Biodiversidad z hiszpańskiego Ministerstwa Transformacji Ekologicznej. Całkowity koszt sporządzenia oceny i planu działania gospodarstwa Melque de Cercos wyniósł 5 000 EUR. Działania dostosowawcze są wdrażane w latach 2017–2019, w związku z czym nadal nie dokonano właściwego oszacowania kosztów. Większość z nich nie powinna jednak wiązać się z dodatkowymi kosztami dla rolnika, a w niektórych przypadkach oczekuje się oszczędności.

Oczekuje się, że wdrożone środki dostosowawcze: zwiększyć wydajność produkcji w gospodarstwie, obniżyć koszty rolnictwa, poprawić ochronę gleby, zwiększyć sekwestrację dwutlenku węgla i zawartość azotu w glebie, umożliwić rozwój rodzimej roślinności na obwodzie pola, zapewniając w ten sposób siedliska pożytecznym owadom i owadom zapylającym, a także ogólnie zwiększyć lokalną różnorodność biologiczną. Proces monitorowania oczekiwanych korzyści z wdrożonych działań wiąże się ze stałymi kontaktami z rolnikami, umożliwiającymi sprawdzenie informacji zwrotnych i ocenę plonów w okresie realizacji projektu.

Wdrożone środki są spójne z celami i przepisami hiszpańskiego krajowego planu przystosowania się do zmiany klimatu (ustawa 45/2007 z dnia 13 grudnia 2017 r. o zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich), krajowego strategicznego planu dziedzictwa naturalnego i różnorodności biologicznej (dekret królewski 1274/2011 z^dnia 16 września 2011 r.) oraz ZAMÓWIENIA ARM/2444/2008 (12^sierpnia 2008 r.), w którym zatwierdzono krajowy program działań na rzecz zwalczania pustynnienia zgodny z Konwencją Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania pustynnienia.

Wdrażanie zaplanowanych działań dostosowawczych jest procesem ciągłym. Rozpoczęła się w 2017 r. wraz z poprawą płodozmianu, uprawą związków upraw i testowaniem praktyk wczesnego siewu oraz uprawą tradycyjnych odmian. Wielofunkcyjne marże zostały wdrożone na początku 2017 r., a zaangażowanie zwierząt gospodarskich w zarządzanie gospodarstwem rozpoczęło się jesienią tego samego roku. W 2018 r. ściernisko pozostało na miejscu przez pierwszy rok. Wszystkie te środki są nadal wdrażane.

Przyjęte środki dostosowawcze, jeśli będą stale wdrażane i utrzymywane, mogą trwać wiecznie.

Vanessa Sánchez
Fundación Global Nature
C/ Tajo, 2. 28231
Las Rozas de Madrid
Tel: +34 917104455
E-Mail: vsanchez@fundacionglobalnature.org