Zestaw narzędzi do transgranicznego zarządzania nieprzewidzianymi sytuacjami wodnymi w dorzeczu rzeki Sawy

Dorzecze Sawy w Europie Południowo-Wschodniej obejmuje prawie 100 000 km² (tj. 12 % większego dorzecza Dunaju, którego jest częścią) i rozciąga się na 6 krajów, tj. Albanię, Bośnię i Hercegowinę, Chorwację, Czarnogórę, Serbię i Słowenię. Dział wodny obejmuje obszary wiejskie, a także wiele dużych miast (takich jak Belgrad, Lublana, Sarajewo i Zagrzeb) i gości około 9 milionów mieszkańców.

Basen i jego ludność są zagrożone coraz częstszymi ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi i powodziami, co zagraża bezpieczeństwu ludzi i źródłom utrzymania. Silne opady i katastrofalne powodzie wiosną 2014 r. spowodowały 79 zgonów i dotknęły ponad 2,5 miliona osób w wyniku szkód majątkowych, strat gospodarczych i ewakuacji. Szkody oszacowano na 3,8mld EUR ( ICPDR i ISRBC, 2015).

Ponadto spływ zanieczyszczeń z powodzi w dorzeczu rzeki Sawy stanowi poważne zagrożenie zarówno dla środowiska, jak i dla zdrowia ludzkiego. Wody powodziowe przenoszą mieszaninę osadów, gruzu, składników odżywczych i chemikaliów z gruntów rolnych, w tym gnojowicy i pestycydów, zanieczyszczając drogi wodne osadami. Ponadto szkody strukturalne w infrastrukturze w obrębie działu wodnego i działania naprawcze po powodziach mogą uwalniać substancje niebezpieczne do rzek[1]. Zagraża to zarówno środowisku, jak i ludziom. Spożycie patogenów lub metali ciężkich z zanieczyszczonej wody lub źródeł żywności zwiększa ryzyko zagrożeń dla zdrowia, takich jak choroby przewodu pokarmowego, a w dłuższej perspektywie – zaburzenia układu krążenia, nowotwory, cukrzyca i uszkodzenie nerek (Rehmani in., 2017).

Europa Południowo-Wschodnia jest bardzo podatna na powodzie spowodowane zmianą klimatu. Oczekuje się,że prognozowany wzrost opadów jeszcze bardziej zintensyfikuje zagrożenie powodziowe w Europie Wschodniej ( Bednar-Friedl i in., 2022), przy czym w latach 2011–2040 przewiduje się o 13 % wyższe szczyty powodziowe w porównaniu z dniem dzisiejszym (1990–2013) i o 23 % wyższe szczyty w latach 2071–2100 (De Roo i in., 2016). Oczekuje się, że zwiększone ryzyko powodziowe będzie największe w górnej części basenu oraz w głównych dopływach, tj. w rzekach Kupa, Una i Bosna (De Roo i in., 2016). Ponadto czynniki społeczno-gospodarcze w dorzeczu Sawy, takie jak kryzys finansowy z 2007 r. i duża migracja między obszarami wiejskimi a miejskimi, spowodowały starzenie się społeczeństwa, nieodpowiednią infrastrukturę gospodarki wodnej i brak mieszkań odpornych na zmianę klimatu, co sprawia, że ludność jest podatna na zagrożenia (UNESCO, 2023; Bank Światowy, 2015 r.).

[1] takie jak obserwowane po powodziach w 2014 r. z powodu uwolnienia gnojowicy przez uszkodzoną kopalnię antymonu Stolice w potoku Kostajnik oraz z powodu pompowania wody z zalanej kopalni węgla Tamnava-Zapadno polje do rzeki Kolubara (RepublikaSerbii, 2014 r.)

Celem wdrożenia narzędzi zarządzania kryzysowego zasobami wodnymi (WACOM) w ramach umowy ramowej w sprawie dorzecza Sawy (FASBR) jest poprawa współpracy transgranicznej w dorzeczu Sawy i jego systemach zarządzania w celu zmniejszenia zagrożeń dla środowiska i zdrowia publicznego związanych z powodziami i przypadkowym zanieczyszczeniem.

Cele szczegółowe obejmują:

• radzenie sobie z powodziami i przypadkowym zanieczyszczeniem u źródła problemu, a nie dalej w dół rzeki w innej jurysdykcji;
• poprawa wymiany informacji i koordynacji mechanizmów reagowania na powodzie i zanieczyszczenia w górnym i dolnym biegu rzeki, a tym samym poprawa ich wydajności i skuteczności;
• łączenie krajów i sektorów zaangażowanych w zarządzanie klęskami żywiołowymi związanymi z wodą, gospodarkę wodną i nawigację;
• Identyfikacja i zaangażowanie kluczowych podmiotów docelowych w celu zwiększenia świadomości i poprawy ochrony dróg wodnych, stref narażonych na powodzie, infrastruktury, źródeł utrzymania i zdrowia ludzkiego.

Międzynarodowa Komisja ds. Dorzecza Sawy (InternationalSava River Basin Commission – ISRBC)w ramach umowy ramowej w sprawie dorzecza Sawy (FASRB)ułatwiła opracowanie i wdrożenie zestawu narzędzi służących wspieraniu współpracy transgranicznej w zakresie gospodarowania zasobami wodnymi. Zestaw rozwiązań obejmuje trzy elementy kluczowe dla zarządzania sytuacjami kryzysowymi związanymi z wodą, tj. orientację sytuacyjną, komunikację i prognozowanie. Zestaw narzędzi uwzględnia różnorodność potencjalnych reakcji na klęski żywiołowe i zaangażowanych podmiotów oraz obejmuje (i) platformę wymiany wiedzy w czasie rzeczywistym w celu koordynowania reakcji na wypadki transgraniczne, (ii) oparty na GIS model całego dorzecza przedstawiający w czasie rzeczywistym i hipotetyczne powodzie i zanieczyszczenia oraz (iii) katalog najlepszych praktyk do wykorzystania opracowanego zestawu narzędzi w zarządzaniu klęskami żywiołowymi:

1. 1. Transnarodowe narzędzie koordynacji incydentów[1] jest internetowym, scentralizowanym systemem zgłaszania incydentów, umożliwiającym efektywną i skuteczną komunikację oraz wymianę wiedzy między zainteresowanymi stronami w czasie rzeczywistym. System umożliwia zainteresowanym stronom zaangażowanym w łagodzenie transgranicznego incydentu powodziowego lub zanieczyszczenia udokumentowanie wszystkich zadań i działań personelu w jednej bazie danych. Narzędzie to jest zgodne ze standardami systemu dowodzenia incydentami w zakresie zarządzania kryzysowego opracowanymi w ramach amerykańskiego krajowego systemu zarządzania incydentami (ICS/NIMS). W przypadku zdarzenia zainteresowane strony przedkładają sprawozdania z działalności do bazy danych, która zawiera wszystkie informacje na temat incydentu, tj. wszystkie „aktywowanekwatery główne”i osoby zaangażowane w reagowanie na klęski żywiołowe, numery kontaktowe i działania, które podejmują.
   2. Ponadnarodowe narzędzie orientacji sytuacyjnej integruje dynamiczne informacje z różnych szczebli rządowych i organów odpowiedzialnych za zarządzanie powodzią lub zanieczyszczeniem. Narzędzie to uzupełnia transnarodowe narzędzie koordynacji incydentów o dodatkowe informacje ogólne i migawkę znaczących incydentów. Organy przekazują informacje o zdarzeniu za pośrednictwem wspólnego wzoru sprawozdawczego, aby informować o różnych podjętych środkach i identyfikować działania wymagające koordynacji transnarodowej.
      
      
2. Ponadnarodowe narzędzie modelowania jest narzędziem mapowania opartym na GIS[2], zaprojektowanym w celu wspomagania zarządzania kryzysowego w rejonie rzeki Sawy i wielu jej głównych dopływów. Narzędzie może przewidzieć na przykład rozkład zanieczyszczeń na podstawie rzeczywistych zrzutów do rzeki Sawy. Model predykcyjny może pokazać, ile czasu zajmie wyciek ropy, aby dotrzeć do obszarów w dolnym biegu rzeki, do ponad miesiąca wcześniej, w zależności od lokalizacji i przepływu wody. Ułatwia to planowanie przez organy ochrony ludności i umożliwia im planowanie i interweniowanie na jak najwcześniejszym etapie.
   
   
3. Katalognajlepszych praktyk zawiera prawie 100 wytycznych dotyczących stosowania narzędzi (i oraz ii). Wytycznym towarzyszą dwie strategie, jedna dotycząca reakcji na powodzie, a druga dotycząca przypadkowych reakcji na zanieczyszczenia. Przedstawiono w nich uzasadnienie wdrożenia proponowanego zestawu narzędzi i różnych procedur związanych z koordynacją, modelowaniem i orientacją sytuacyjną. Katalog został opracowany i zweryfikowany przez ekspertów w dziedzinie gospodarki wodnej i ochrony ludności, a także przez zainteresowane strony zaangażowane w zarządzanie ryzykiem w dorzeczu rzeki Sawy. 

Szerokie ramy współpracy ISRBC, których fundamenty ustanowiono już w 2002 r., ułatwiły współpracę międzynarodową w zakresie projektowania, dostarczania i wdrażania zestawu narzędzi. Projekt WACOM Interreg w ramach programu współpracy transnarodowej na rzecz regionu Dunaju na lata 2021–2027 umożliwił opracowanie narzędzi.

[1] Na początku 2024 r. organy robocze ISRBC nadal nie przyjęły ram proceduralnych dotyczących stosowania narzędzia koordynacji incydentów.

[2] Model częściowo opiera się na istniejącym wcześniej narzędziu SAVA GIS opracowanym przez Międzynarodową Komisję ds. Dorzecza Sawy (ISRBC) oraz systemie ostrzegania przed powodzią w Sawie (FFWS).

Opracowanie zestawu narzędzi i powiązanej strategii użytkowania obejmowało zainteresowane strony z państw wchodzących w skład Międzynarodowej Komisji ds. Dorzecza Sawy (ISRBC), w tym Bośnię i Hercegowinę, Chorwację, Serbię i Słowenię. Zainteresowane strony obejmowały organy publiczne, naukowców i zainteresowane strony z sektora prywatnego i reprezentowały różne dziedziny wiedzy specjalistycznej, w tym ryzyko związane z klęskami żywiołowymi i gospodarkę wodną, ochronę ludności i nawigację. Wszystkie instytucje odpowiedzialne za ochronę ludności, gospodarkę wodną i nawigację oraz zaangażowane w zarządzanie powodziami i przypadkowymi zanieczyszczeniami w rzece Sawie są również mapowane w obszernej bazie danych.

Zainteresowane strony współpracowały podczas dyskusji na krajowych, bezpośrednich i internetowych warsztatach w celu zdefiniowania, ustrukturyzowania, opracowania, oceny i walidacji narzędzi. Zorganizowano transgraniczne ćwiczenia symulacyjne, w tym scenariusz katastrofy, aby przetestować i zweryfikować użyteczność zestawu narzędzi, przeszkolić zainteresowane strony i zbudować relacje oparte na współpracy. Ponadto zorganizowano warsztaty z zakresu komunikacji z zainteresowanymi stronami, których celem było rozpowszechnienie zestawu narzędzi i zwiększenie świadomości na temat potrzeby współpracy transgranicznej.

Istniejąca Międzynarodowa Komisja ds. Dorzecza Sawy (InternationalSava River Basin Commission – ISRBC)stanowiła solidną podstawę do ułatwienia zaangażowania i współpracy zainteresowanych stron.

Sukces zestawu narzędzi w zapobieganiu społecznym i środowiskowym skutkom powodzi i zanieczyszczeń wynika z międzynarodowej współpracy wielu zainteresowanych stron zaangażowanych we wspólne podejście do zarządzania ryzykiem. Silne zaangażowanie zainteresowanych stron, ułatwione dzięki istnieniu ugruntowanych, szeroko zakrojonych ram współpracy, tj. Międzynarodowej Komisji ds. Ocalenia Dorzecza (InternationalSave River Basin Commission – ISRBC),zapewniło wspólną, jasną wizję tego narzędzia, jego wkład i etapy jego wdrażania, co przyczyniło się do jego sukcesu. Od 2023 r. skuteczne wdrażanie narzędzi i strategii jest corocznie monitorowane za pomocą wskaźników opisujących stan i postępy w zmniejszaniu ryzyka powodziowego i ryzyka zanieczyszczenia w 14 kluczowych obszarach interwencji[1].

Bariery obejmują transgraniczne korzystanie z zestawu narzędzi, w który zaangażowane są zainteresowane strony z kilku krajów dorzecza Sawy, które posługują się różnymi językami i mają różne pochodzenie narodowe. Ostateczne produkty i narzędzia są opracowywane w języku angielskim, co może stanowić barierę dla ich wykorzystania w kontekście krajowym, w którym zainteresowane strony posługują się innym językiem. Ponadto przejście od istniejących krajowych procedur zarządzania incydentami do wspólnych, ponadnarodowych ram stanowiło wyzwanie dla niektórych krajowych zainteresowanych stron. Na przykład podczas poważnej powodzi w Słowenii w sierpniu 2023 r. w kraju uruchomiono szacunkowo 300 kwater głównych. Nie wszystkie zainteresowane strony były jednak dobrze zaznajomione z zestawem narzędzi umożliwiającym ogólne wdrożenie narzędzi i strategii, co mogłoby przyczynić się do skuteczniejszej komunikacji i wdrożenia jednolitych reakcji.

[1] Kluczowe obszary interwencji obejmują edukację, finanse, zarządzanie, zasoby ludzkie, ICT, nadzór, informacje, infrastrukturę, wiedzę, logistykę, organizację, planowanie, nawigację i inne.

Rola zestawu narzędzi i jego strategii wdrażania w zwiększaniu odporności oraz ochronie ludzi i środowiska przed powodziami i zanieczyszczeniem została przetestowana podczas powodzi w Słowenii w 2023 r. Agencje i zainteresowane strony, które były zaangażowane w ocenę zestawu narzędzi i wiedziały, jak go stosować, z powodzeniem wykorzystały narzędzia do działań w zakresie gotowości na wypadek powodzi oraz potwierdziły ich funkcjonalność i wartość. Szersza realizacja mogłaby jednak jeszcze bardziej poprawić komunikację między kilkoma centralami oraz wydajność i skuteczność działań.

Koszt opracowania zestawu narzędzi wyniósł nieco ponad 2,9 mln EUR. Koszty zostały sfinansowane w ramach transnarodowego programu Interreg „Dunaj”, współfinansowanego z innych funduszy UE, w ramach projektu WACOM. Konieczne są dalsze wydatki na utrzymanie modelu prognozowania (2 osobo-miesięcy rocznie, a co 5 lat dodatkowe 6 miesięcy na znaczne modernizacje ICT); bieżące zarządzanie narzędziem koordynacji i jego utrzymanie przez administratora; oraz szkolenie organów, które będą korzystać z tych narzędzi (pół dnia na sesję szkoleniową (online)).

Umowa ramowa w sprawie dorzecza rzeki Sawy (FASRB)została zawarta w celu zrównoważonego rozwoju regionu poprzez współpracę transgraniczną w dziedzinie wody. Strony FASRB[1] (Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Serbia, Słowenia) były zobowiązane do ustanowienia skoordynowanego systemu środków, działań, ostrzeżeń i alarmów w celu zarządzania krajobrazem transgranicznym i negatywnymi skutkami powodzi.

Międzynarodowa Komisja ds. Dorzecza Sawy (InternationalSava River Basin Commission – ISRBC)została ustanowiona w celu wdrożenia FASRB oraz ułatwienia współpracy między stronami FASRB w kwestiach związanych z dorzeczem Sawy. ISRBC ułatwia konserwację komponentów zestawu narzędzi.

Wdrażając FASRB, Strony uzgodniły już cztery protokoły[2], wśród których bezpośrednie znaczenie dla transgranicznego zarządzania sytuacjami kryzysowymi mają Protokół w sprawie zapobiegania zanieczyszczeniu wody spowodowanemu przez żeglugę oraz Protokół w sprawie ochrony przeciwpowodziowej. Protokół w sprawie sytuacji nadzwyczajnych podlega procedurom krajowym w 2024 r., zanim zostanie sfinalizowany i przyjęty. Protokoły stanowią podstawę wdrożenia zestawu narzędzi.

Opracowane narzędzia i strategia przyczyniły się do przyjęcia deklaracji w sprawie powodzi i przypadkowych zanieczyszczeń w Sawie (deklaracja w sprawie Sawy FAP) oraz strategii reagowania kryzysowego w dorzeczu Sawy (Sava STEER),regulowanych przez ISRBC.

[1] Albania i Czarnogóra nie są stronami umowy ramowej w sprawie dorzecza Sawy (FASRB), ponieważ Albania obejmuje tylko kilkakilometrówkwadratowych dorzecza Sawy; mając na uwadze, że Czarnogóra nie zakończyła procedury pełnego członkostwa w Międzynarodowej Komisji ds. Dorzecza Sawy (ISRBC) po uzyskaniu przez nią niepodległości w 2006 r., ale przedstawiciele tego kraju aktywnie uczestniczą we wszystkich organach technicznych ISRBC;

[2] Cztery protokoły obejmują również protokół w sprawie systemu nawigacji i protokół w sprawie gospodarowania osadami.

Zestaw narzędzi był opracowywany przez 1,5 roku, od lipca 2020 r. do grudnia 2022 r. Po opracowaniu w 2023 r. ISRBC wdrożyła ponadnarodowe narzędzie modelowania. Pełne wdrożenie narzędzia koordynacji i orientacji sytuacyjnej, które jest związane z przyjęciem protokołu ISRBC dotyczącego sytuacji nadzwyczajnej w dorzeczu Sawy, jest w toku w 2024 r. Przyjmowanie najlepszych praktyk w różnych krajach stale się rozwija.

Zestaw narzędzi jest obecnie częściowo operacyjny, a narzędzie do modelowania przypadkowych wycieków ropy naftowej i prognozowania dyspersji jest aktywnie wykorzystywane przez słoweńską ochronę ludności (URSZR), podczas gdy trwają dyskusje na temat wdrożenia pozostałego komponentu.

Przewiduje się, że zestaw narzędzi będzie aktywny i utrzymywany przez co najmniej 10 lat. Oczekuje się, że narzędzia te pozostaną istotne dla organów i innych zainteresowanych stron zarządzających ryzykiem związanym z klęskami żywiołowymi, ponieważ prognozy dotyczące zmiany klimatu wskazują na zwiększone prawdopodobieństwo powodzi w dorzeczu Sawy. Biorąc pod uwagę wrażliwy na zmianę klimatu charakter tego krajobrazu, współpraca transgraniczna jest coraz bardziej niezbędna do odpowiedniego zarządzania klęskami żywiołowymi, aby zmniejszyć ryzyko dla zdrowia ludzi i środowiska, źródeł utrzymania i infrastruktury. 

Dr. Primož Banovec

Scientific Associate within the Water Economic Institute (Vodno gospodarski inštitut), University of Ljubljana

Primoz.Banovec@fgg.uni-lj.si

WACOM_Transnarodowe narzędzie koordynacji incydentów do zarządzania kryzysowego zanieczyszczeniem powodziowo-przypadkowym

WACOM_Transnarodowe narzędzie orientacji sytuacyjnej do zarządzania kryzysowego zanieczyszczeniem powodziowo-przypadkowym

WACOM_Transnational modelling tool for flood-accidental pollution emergency management

Katalog najlepszych praktyk zarządzania międzynarodowego WACOM

WACOM_Transgraniczna baza najlepszych praktyk zarządzania

WACOM_Sava STEER Instrukcja implementacji

WACOM_Strategie reagowania kryzysowego w przypadku powodzi w dorzeczu rzeki Sawy