Zestaw narzędzi do transgranicznego gospodarowania wodami w dorzeczu rzeki Sava

Dorzecze rzeki Sava w Europie Południowo-Wschodniej obejmuje prawie 100 000 km 2⁽ tj. 12 % większego dorzecza Dunaju, do którego jest częścią) i rozciąga się na 6 krajach, tj. w Albanii, Bośni i Hercegowinie, Chorwacji, Czarnogórze, Serbii i Słowenii. Dział wodny obejmuje obszary wiejskie, a także wiele dużych miast (takich jak Belgrad, Lublana, Sarajewo i Zagrzeb) i obejmuje około 9 milionów mieszkańców.

Basen i jego populacja są zagrożone przez coraz częstsze ekstremalne zjawiska pogodowe i powodzie, co zagraża bezpieczeństwu ludzi i źródłach utrzymania. Obfite opady deszczu i katastrofalne powodzie wiosną 2014 r. spowodowały 79 zgonów i dotknęły ponad 2,5 mln osób z powodu szkód majątkowych, strat ekonomicznych i ewakuacji. Szkody oszacowano na 3,8 mld EUR (ICPDRi ISRBC, 2015 r.).

Ponadto zanieczyszczenie spowodowane powodzią w dorzeczu rzeki Sava stanowi poważne zagrożenie zarówno dla środowiska, jak i dla zdrowia ludzkiego. Wody powodziowe zawierają mieszankę osadów, gruzu, składników odżywczych i chemikaliów z gruntów rolnych, w tym gnojowicy i pestycydów, zanieczyszczając drogi wodne osadami. Ponadto szkody strukturalne w infrastrukturze w obrębie obszaru zlewniczego i działania związane z odbudową po powodziach mogą uwalniać do rzek substancje niebezpieczne[1]. Zagraża to zarówno środowisku, jak i ludziom. Połknięcie patogenów lub metali ciężkich z zanieczyszczonej wody lub źródeł żywności zwiększa ryzyko zagrożeń dla zdrowia, takich jak choroby żołądkowo-jelitowe oraz, w dłuższej perspektywie, choroby układu krążenia, nowotwory, cukrzyca i uszkodzenie nerek (Rehman i in., 2017).

Europa Południowo-Wschodnia jest bardzo podatna na powodzie wywołane zmianami klimatu. Przewiduje się, że przewidywany wzrost opadów będzie jeszcze bardziej intensyfikował zagrożenia powodziowe w Europie Wschodniej (Bednar-Friedl i in., 2022r.), przy czym w latach 2011–2040 przewiduje się wzrost szczytów powodzi o 13 % w porównaniu z obecnymi dniami (1990-2013), a w latach 2071-2100 o 23 % (deRoo i in., 2016). Oczekuje się, że zwiększone ryzyko powodziowe będzie największe w górnej części dorzecza oraz w głównych dopływach, tj. w rzekach Kupa, Una i Bosna (De Roo et al., 2016). Ponadto czynniki społeczno-gospodarcze w dorzeczu rzeki Sava, takie jak kryzys finansowy z 2007 r. i duża migracja między obszarami wiejskimi i miejskimi, doprowadziły do starzenia się społeczeństwa, niewystarczającej infrastruktury gospodarki wodnej i braku „odpornych na klimat” mieszkań, co sprawia, że ludność jest wrażliwa (UNESCO, 2023 r.; Bank Światowy, 2015 r.).

[1] jak widać po powodziach w 2014 r. w wyniku uwolnienia gnojowicy przez uszkodzoną kopalnię antymonu Stolice w strumieniu Kostajnik oraz z powodu pompowania wody z zatopionej kopalni węgla Tamnava-Zapadno polje do rzeki Kolubara (Republika Serbii, 2014)

Celem wdrożenia narzędzi zarządzania zasobami wodnymi (WACOM) w ramach umowy ramowej w sprawie dorzecza Sava (FASBR) jest poprawa współpracy transgranicznej w dorzeczu rzeki Sava i jej systemach zarządzania w celu zmniejszenia zagrożeń dla środowiska i zdrowia publicznego związanych z powodziami i przypadkowym zanieczyszczeniem.

Cele szczegółowe obejmują:

• Radzenie sobie z powodziami i przypadkowym zanieczyszczeniem u źródła problemów, a nie w dalszym ciągu w innych jurysdykcjach;
• Usprawnienie wymiany informacji i koordynacji mechanizmów reagowania na powodzie i zanieczyszczenia na wcześniejszych i późniejszych etapach łańcucha dostaw oraz poprawę ich efektywności i skuteczności;
• Połączenie krajów i sektorów zaangażowanych w zarządzanie klęskami żywiołowymi związanymi z wodą, gospodarkę wodną i żeglugę;
• Określenie i zaangażowanie kluczowych podmiotów docelowych w celu zwiększenia świadomości i poprawy ochrony dróg wodnych, stref podatnych na powodzie, infrastruktury, źródeł utrzymania i zdrowia ludzkiego.

Międzynarodowa Komisja ds. Dorzecza Sawy (ISRBC) ułatwiła, w ramach umowy ramowej w sprawie dorzecza Sawy (FASRB) opracowanie i wdrożenie zestawu rozwiązań wspierających współpracę transgraniczną w zakresie gospodarowania zasobami wodnymi. Zestaw rozwiązań dotyczy trzech elementów kluczowych dla zarządzania awaryjnego w wodzie, tj. świadomości sytuacyjnej, komunikacji i prognozowania. Zestaw narzędzi uznaje różnorodność potencjalnych reakcji na klęski żywiołowe i zaangażowanych podmiotów oraz obejmuje (i) platformę wymiany wiedzy w czasie rzeczywistym służącą koordynowaniu reagowania na wypadki transgraniczne, (ii) model całego dorzecza oparty na GIS pokazujący w czasie rzeczywistym i hipotetyczne powodzie i zanieczyszczenia oraz (iii) katalog najlepszych praktyk w zakresie wykorzystania opracowanego zestawu narzędzi w zakresie zarządzania klęskami żywiołowymi:

1. 1. Transnarodowe narzędzie koordynacji incydentów[1] jest internetowym, scentralizowanym systemem zgłaszania incydentów, umożliwiającym w czasie rzeczywistym, sprawną i skuteczną komunikację i wymianę wiedzy między zainteresowanymi stronami. System umożliwia zainteresowanym stronom zaangażowanym w łagodzenie transgranicznego incydentu powodziowego lub zanieczyszczenia dokumentowanie wszystkich zadań i działań personelu w jednej bazie danych. Narzędzie to jest zgodne ze standardami systemu dowodzenia incydentami dla zarządzania kryzysowego opracowanymi w ramach amerykańskiego krajowego systemu zarządzania incydentami (ICS/NIMS). W przypadku zdarzenia zainteresowane strony przedkładają sprawozdania z działalności do bazy danych zawierającej wszystkie informacje o incydencie, tj. wszystkie „aktywowane siedziby” oraz osoby zaangażowane w reagowanie w przypadku katastrofy, numery kontaktowe i podejmowane przez nie działania.
   2. Transnarodowe narzędzie orientacji sytuacyjnej integruje dynamiczne informacje z różnych szczebli rządowych i organów odpowiedzialnych za zarządzanie zdarzeniem powodziowym lub zanieczyszczeniem. Narzędzie to uzupełnia narzędzie transnarodowej koordynacji incydentów o dodatkowe informacje ogólne i migawkę istotnych incydentów. Organy przekazują informacje o danym wydarzeniu za pośrednictwem wspólnego szablonu sprawozdawczości, aby informować o różnych podjętych środkach i określać działania wymagające koordynacji transnarodowej.
      > <br>
2. Narzędzie do modelowania transnarodowego jest opartym na GIS narzędziem mapowania[2], zaprojektowanym w celu wsparcia zarządzania kryzysowego w rejonie rzeki Sava i wielu jej głównych dopływów. Narzędzie to może przewidzieć, na przykład, rozkład zanieczyszczeń w oparciu o rzeczywiste zrzuty rzeki Sava. Model prognozowania może wyświetlać, jak długo wyciek ropy zajmie dotarcie do obszarów w dół rzeki do ponad miesiąca wcześniej, w zależności od lokalizacji i przepływu wody. Ułatwia to planowanie przez organy ochrony ludności i umożliwia im planowanie i interwencję na jak najwcześniejszym etapie.
   > <br>
3. Katalognajlepszych praktyk zawiera prawie 100 wytycznych dotyczących korzystania z narzędzi (i i ii). Wytyczne towarzyszą dwóm strategiom: jedna dotycząca reakcji przeciwpowodziowych i jedna dotycząca reakcji na przypadkowe zanieczyszczenia. Przedstawiono w nich uzasadnienie wdrożenia proponowanego zestawu narzędzi oraz różne procedury związane z koordynacją, modelowaniem i orientacją sytuacyjną. Katalog został opracowany i zweryfikowany przez ekspertów w dziedzinie gospodarki wodnej i ochrony ludności oraz zainteresowanych stron zaangażowanych w zarządzanie ryzykiem w dorzeczu rzeki Sava. 

Szerokie ramy współpracy ISRBC, które zostały już ustanowione w 2002 r., ułatwiły międzynarodową współpracę w celu opracowania, dostarczenia i wdrożenia zestawu narzędzi. Projekt WACOM Interreg w ramach Programu Współpracy Transnarodowej na Dunaju na lata 2021–2027 umożliwił opracowanie narzędzi.

[1] Na początku 2024 r. ramy proceduralne dotyczące stosowania narzędzia koordynacji incydentów były nadal przyjmowane przez organy robocze ISRBC.

[2] Model jest częściowo oparty na istniejącym wcześniej narzędziu SAVA GIS z Międzynarodowej Komisji dorzecza Sava (ISRBC) i systemu ostrzegania przed powodziami w Sava ( FFWS).

Opracowanie zestawu narzędzi i powiązanej strategii wykorzystania obejmowały zainteresowane strony z państw wchodzących w skład Międzynarodowej Komisji dorzecza Sava (ISRBC), w tym z Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Serbii i Słowenii. Zainteresowane strony obejmowały organy publiczne, naukowców i zainteresowane strony z sektora prywatnego i reprezentowały różne dziedziny wiedzy specjalistycznej, w tym ryzyko klęsk żywiołowych i gospodarkę wodną, ochronę ludności i żeglugę. Wszystkie instytucje odpowiedzialne za ochronę ludności, gospodarkę wodną i żeglugę oraz zaangażowane w zarządzanie powodziami i przypadkowymi zagrożeniami zanieczyszczeń w rzece Sava są również odwzorowywane w obszernej bazie danych.

Zainteresowane strony współpracowały w dyskusjach na krajowych, osobistych i internetowych warsztatach w celu zdefiniowania, ustrukturyzowania, opracowania, oceny i walidacji narzędzi. Zorganizowano transgraniczne ćwiczenia stołowe, w tym scenariusz katastrofy, aby przetestować i potwierdzić użyteczność zestawu narzędzi, szkolić zainteresowane strony i budować relacje oparte na współpracy. Ponadto zorganizowano warsztaty informacyjne dla zainteresowanych stron mające na celu upowszechnienie zestawu narzędzi i zwiększenie świadomości na temat potrzeby współpracy transgranicznej.

Istniejąca Międzynarodowa Komisja ds. Dorzecza Sawy (ISRBC)stanowiła silną podstawę do ułatwienia zaangażowania zainteresowanych stron i współpracy.

Powodzenie zestawu narzędzi w zapobieganiu skutkom społecznym i środowiskowym spowodowanym przez powodzie i zanieczyszczenie jest wynikiem międzynarodowej współpracy wielu zainteresowanych stron zaangażowanych we wspólne podejście do zarządzania ryzykiem. Silne zaangażowanie zainteresowanych stron, ułatwione przez istnienie ustalonych, szeroko zakrojonych ram współpracy, tj. Międzynarodowa Komisja ds. Dorzecza Ocalenia (ISRBC),zapewniło wspólną, jasną wizję tego narzędzia, jego wkłady i etapy wdrażania, co przyczyniło się do jego sukcesu. Od 2023 r. skuteczne wdrażanie narzędzi i strategii jest corocznie monitorowane za pomocą wskaźników opisujących stan i postępy w ograniczaniu ryzyka powodziowego i zanieczyszczenia w 14 kluczowych obszarach interwencji[1].

Bariery obejmują transgraniczne wykorzystanie zestawu narzędzi, w którym uczestniczą zainteresowane strony z kilku krajów dorzecza Sava, które posługują się różnymi językami i mają różne pochodzenie krajowe. Końcowe produkty i narzędzia są opracowywane w języku angielskim, co może stworzyć barierę dla absorpcji w kontekście krajowym, w którym zainteresowane strony posługują się innym językiem. Ponadto przejście od istniejących krajowych procedur zarządzania incydentami do wspólnych, ponadnarodowych ram stanowiło wyzwanie dla niektórych krajowych zainteresowanych stron. Na przykład podczas poważnej powodzi w Słowenii w sierpniu 2023 r. w tym kraju uruchomiono około 300 centrali. Nie wszystkie zainteresowane strony były jednak dobrze zaznajomione z zestawem narzędzi, aby umożliwić ogólne wdrożenie narzędzi i strategii, co mogłoby pomóc w skuteczniejszej komunikacji i wdrażaniu jednolitych odpowiedzi.

[1] Kluczowe obszary interwencji obejmują edukację, finanse, zarządzanie, zasoby ludzkie, ICT, nadzór, informacje, infrastrukturę, wiedzę, logistykę, organizację, planowanie, nawigację i różne.

Rola zestawu narzędzi i jego strategii wdrażania w zwiększaniu odporności i ochronie ludzi i środowiska przed powodziami i zanieczyszczeniami została przetestowana podczas powodzi w Słowenii w 2023 r. Agencje i zainteresowane strony, które uczestniczyły w ocenie zestawu narzędzi i wiedziały, jak go stosować, z powodzeniem korzystały z narzędzi reagowania na wypadek powodzi oraz potwierdziły ich funkcjonalność i wartość. Jednak szersze wdrożenie mogłoby jeszcze bardziej poprawić komunikację między kilkoma centralami oraz wydajność i skuteczność działań.

Koszt opracowania zestawu narzędzi wyniósł nieco ponad 2,9 mln EUR. Koszty zostały sfinansowane z Programu Transnarodowego Interreg Dunaju, współfinansowanego z innych funduszy UE, w ramach projektu WACOM. Potrzebne są dalsze wydatki na utrzymanie modelu prognozowania (2 osobomiesięczne rocznie, a co 5 lat dodatkowe 6 miesięcy na znaczące modernizacje ICT); bieżące zarządzanie i utrzymanie narzędzia koordynacyjnego przez administratora; oraz szkolenie organów, które będą korzystać z narzędzi (pół dnia na sesję szkoleniową online).

Umowa ramowa w sprawie dorzecza rzeki Sava (FASRB)została ustanowiona w celu zrównoważonego rozwoju regionu poprzez transgraniczną współpracę w zakresie wody. Strony FASRB[1] (Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Serbia, Słowenia) były zobowiązane do ustanowienia skoordynowanego systemu środków, działań, ostrzeżeń i alarmów w celu zarządzania krajobrazem transgranicznym i niekorzystnymi skutkami powodzi.

Międzynarodowa Komisja ds. Dorzecza Sawy(ISRBC) została ustanowiona w celu wdrożenia FASRB oraz ułatwienia współpracy między stronami FASRB w sprawach dotyczących dorzecza Sawy. ISRBC ułatwia konserwację komponentów zestawu narzędzi.

Wdrażając FASRB, Strony uzgodniły już cztery protokoły[2], wśród których bezpośrednie znaczenie dla transgranicznego zarządzania awaryjnego stanowią Protokół w sprawie zapobiegania zanieczyszczeniu wód spowodowanym przez żeglugę oraz Protokół w sprawie ochrony przed powodziami. Protokół w sprawie sytuacji nadzwyczajnych podlega procedurom krajowym w 2024 r. przed jego sfinalizowaniem i przyjęciem. Protokoły stanowią podstawę wdrożenia zestawu narzędzi.

Opracowane narzędzia i strategia przyczyniły się do opracowania deklaracji powodziowej i przypadkowego zanieczyszczenia Sava (deklaracja Sava FAP) oraz strategii reagowania kryzysowego w dorzeczu rzekiSava (Sawa STEER), zarządzanych przez ISRBC.

[1] Albania i Czarnogóra nie są stronami umowy ramowej w sprawie dorzecza rzeki Sava (FASRB), ponieważ Albania obejmuje zaledwie kilkakilometrówkwadratowych dorzecza rzeki Sava; mając na uwadze, że Czarnogóra nie zakończyła procedury pełnego członkostwa w Międzynarodowej Komisji dorzecza Sawy (ISRBC) po uzyskaniu niepodległości w 2006 r., ale przedstawiciele tego kraju aktywnie uczestniczą we wszystkich organach technicznych ISRBC.

[2] Cztery protokoły obejmują również Protokół w sprawie systemu nawigacji i Protokół w sprawie zarządzania osadami.

Zestaw narzędzi został opracowany w ciągu 1,5 roku, od lipca 2020 r. do grudnia 2022 r. Po opracowaniu w 2023 r. ISRBC wdrożyło narzędzie do modelowania ponadnarodowego. Pełne wdrożenie narzędzia koordynacji i orientacji sytuacyjnej, które jest związane z przyjęciem protokołu ISRBC w sprawie sytuacji nadzwyczajnej w dorzeczu rzeki Sava, trwa w 2024 r. Przyjmowanie najlepszych praktyk w różnych krajach stale się rozszerza.

Przewiduje się, że zestaw narzędzi będzie aktywny i utrzymywany przez co najmniej 10 lat. Oczekuje się, że narzędzia te pozostaną odpowiednie dla organów i innych zainteresowanych stron zarządzających ryzykiem związanym z klęskami żywiołowymi, ponieważ prognozy dotyczące zmiany klimatu wskazują na zwiększone prawdopodobieństwo powodzi w dorzeczu rzeki Sava. Biorąc pod uwagę wrażliwy na klimat charakter tego krajobrazu, współpraca transgraniczna jest coraz bardziej konieczna w celu odpowiedniego zarządzania klęskami żywiołowymi, tak aby ograniczyć zagrożenia dla zdrowia ludzkiego i środowiska, źródeł utrzymania i infrastruktury. 

Dr. Primož Banovec

Scientific Associate within the Water Economic Institute (Vodno gospodarski inštitut), University of Ljubljana

Primoz.Banovec@fgg.uni-lj.si

WACOM_Transnarodowe narzędzie koordynacji incydentów w zakresie zarządzania kryzysowego zanieczyszczeniami powodziowymi

WACOM_Transnarodowe narzędzie orientacji sytuacyjnej w zakresie zarządzania kryzysowego zanieczyszczeniami powodziowymi

WACOM_Transnarodowe narzędzie modelowania zarządzania kryzysowego zanieczyszczeniami powodziowymi

Katalog najlepszych praktyk zarządzania Wacom

WACOM_Transnarodowa baza najlepszych praktyk zarządzania

WACOM_Sava STEER Podręcznik wdrażania

WACOM_Strategie dotyczące reagowania kryzysowego w przypadku powodzi w dorzeczu rzeki Sava