Europejska polityka w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu i zdrowia

Klimat i zdrowie w kluczowych dokumentach politycznych UE

Polityka ramowa

W 2019 r. w Europejskim Zielonym Ładzie określono strategię na rzecz wzrostu mającą na celu przekształcenie Unii w sprawiedliwe i dostatnie społeczeństwo o nowoczesnej, zasobooszczędnej i konkurencyjnej gospodarce, w której od 2050 r. nie będzie emisji netto gazów cieplarnianych, a wzrost gospodarczy będzie oddzielony od wykorzystania zasobów. Celem Europejskiego Zielonego Ładu jest również ochrona, zachowanie i poprawa kapitału naturalnego Unii oraz „ochrona zdrowia i dobrostanu obywateli przed zagrożeniami i skutkami związanymi ze środowiskiem”.

Jednym z sześciu powiązanych ze sobą tematycznych celów priorytetowych 8. unijnego programu działań w zakresie środowiska do 2030 r. („8. EAP”) są stałe postępy w zwiększaniu i uwzględnianiu zdolności przystosowawczych, w tym w oparciu o podejścia ekosystemowe, wzmacnianie odporności i przystosowywanie się oraz zmniejszanie podatności środowiska, społeczeństwa i wszystkich sektorów gospodarki na zmianę klimatu, przy jednoczesnej poprawie zapobiegania klęskom żywiołowym związanym z pogodą i klimatem oraz gotowości na nie. W dokumencie stwierdzono również, że priorytetem powinno być szybkie osiągnięcie celów klimatycznych i środowiskowych przy jednoczesnej ochronie zdrowia i dobrostanu ludzi przed zagrożeniami i skutkami środowiskowymi oraz zapewnieniu sprawiedliwej i sprzyjającej włączeniu społecznemu transformacji. W 8. EAP uznano ponadto potrzebę lepszej koordynacji między politykami środowiskowymi i zdrowotnymi w celu wzmocnienia odporności na zmianę klimatu, zwłaszcza w społecznościach znajdujących się w trudnej sytuacji.

Kompas na rzecz konkurencyjności ze stycznia 2025 r. stanowi strategiczne ramy kierowania pracami Komisji Europejskiej do 2029 r. Stwierdzono w nim, że UE i państwa członkowskie muszą zwiększyć swoją odporność i gotowość, regularnie aktualizując oceny ryzyka klimatycznego i zwiększając odporność infrastruktury krytycznej. Włączenie odporności na zmianę klimatu do planowania urbanistycznego, wdrażanie rozwiązań opartych na zasobach przyrody, opracowywanie kredytów przyrodniczych i przystosowanie się do zmiany klimatu w rolnictwie przy jednoczesnym zachowaniu bezpieczeństwa żywnościowego są również jednymi z wariantów ochrony gospodarki i społeczeństwa UE przed najgorszymi klęskami żywiołowymi, takimi jak powodzie, susze, pożary lasów i burze, które zagrażają łańcuchom dostaw i zakładom produkcyjnym.

Polityka UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu

W art. 5 Europejskiego prawa o klimacie, które weszło w życie w czerwcu 2021 r., nałożono na instytucje UE i państwa członkowskie obowiązek prawny przystosowania się do zmiany klimatu, zobowiązując je do „zapewnienia ciągłych postępów w zwiększaniu zdolności przystosowawczych, wzmacnianiu odporności i zmniejszaniu podatności na zmianę klimatu zgodnie z art. 7 porozumienia paryskiego”. Ponadto polityki przystosowawcze państw członkowskich „uwzględniająszczególną podatność odpowiednich sektorów”, włączają „przystosowanie się do zmiany klimatu w spójny sposób we wszystkich obszarach polityki” oraz „skupiają się w szczególności na najbardziej narażonych i dotkniętych populacjach i sektorach”.

W lutym 2021 r. Komisja Europejska przyjęła komunikat „Budując Europę odporną na zmianę klimatu – nowa strategia UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu”. Przedstawiono w nim długoterminową wizję, zgodnie z którą UE ma stać się społeczeństwem odpornym na zmianę klimatu, w pełni dostosowanym do nieuniknionych skutków zmiany klimatu do 2050 r., a także stwierdzono potrzebę głębszego zrozumienia zagrożeń klimatycznych dla zdrowia. Kluczowym działaniem w ramach tej strategii jest Europejskie Obserwatorium Klimatu i Zdrowia.Obserwatorium odgrywa kluczową rolę w gromadzeniu i rozpowszechnianiu wiedzy na temat skutków zdrowotnych związanych z klimatem, ułatwianiu rozwoju polityki i wspieraniu planowania w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu.

Europejska Agencja Środowiska opublikowała pierwszą europejską ocenę ryzyka klimatycznego (EUCRA) w marcu 2024 r. EUCRA ocenia poważne skutki i zagrożenia związane ze zmianą klimatu – w tym dla zdrowia publicznego, zwłaszcza związane z ciepłem – w Europie i ostrzega, że wiele z tych zagrożeń osiągnęło już poziomy krytyczne i może stać się katastrofalne bez pilnych i zdecydowanych działań. W odpowiedzi na EUCRA Komisja Europejska wydała komunikat „Zarządzanieryzykiem klimatycznym – ochrona ludzi i dobrobyt”. Określono w nim rozwiązania, które sprawiają, że systemy administracyjne w UE i jej państwach członkowskich lepiej radzą sobie z zagrożeniami klimatycznymi, oraz konkretne działania dotyczące dotkniętych klastrów (w tym zdrowia), które Komisja będzie realizować. W komunikacie podkreślono potrzebę wprowadzenia systemów wczesnego ostrzegania, planowania opieki zdrowotnej z uwzględnieniem klimatu oraz badań nad chorobami wrażliwymi na zmianę klimatu, przy jednoczesnym włączeniu kwestii klimatu i zdrowia do istniejących polityk. Priorytetowo traktuje poprawę jakości powietrza, wzmocnione plany działania w zakresie zdrowia cieplnego oraz przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy. Ponadto zwrócono w nim uwagę na Europejskie Obserwatorium Klimatu i Zdrowia, wzmocnione mechanizmy nadzoru i reagowania, transgraniczną mobilizację medyczną oraz bezpieczny dostęp do krytycznych medycznych środków przeciwdziałania w celu zwiększenia odporności na zagrożenia dla zdrowia związane z klimatem.

W wytycznych politycznych dla Komisji Europejskiej na lata 2024–2029 przedstawiono ustanowienie europejskiego planu przystosowania się do zmiany klimatu (ECAP) mającego na celu zwiększenie gotowości i zdolności planowania państw członkowskich, przy jednoczesnym zapewnieniu regularnych ocen ryzyka opartych na podstawach naukowych. ECAP będzie odpowiedzią na apel Rady Europejskiej o kompleksowe, uwzględniające wszystkie zagrożenia i obejmujące całe społeczeństwo podejście do zarządzania ryzykiem klimatycznym. Jako kluczowy element szerszego programu politycznego, obok innych inicjatyw przewodnich, ECAP ma na celu ochronę wydajności, bezpieczeństwa i dobrobytu Europy oraz zwiększenie jej konkurencyjności. Komisja Europejska planuje przyjąć pakiet polityczny ECAP w drugiej połowie 2026 r. W planie tym ocenione zostaną skutki i zagrożenia klimatyczne w sektorach takich jak infrastruktura, energia, woda, żywność i grunty zarówno na obszarach miejskich, jak i wiejskich, a także zbadane zostaną zachęty do stosowania rozwiązań opartych na zasobach przyrody. Ponadto Komisja zamierza zwiększyć finansowanie odporności i strategicznie wykorzystać zasoby publiczne, aby w pełni wykorzystać inwestycje sektora prywatnego w odporność. ECAP będzie działać w powiązaniu z innymi inicjatywami Komisji, w tym strategią na rzecz odporności na wodę, kompasem na rzecz konkurencyjności oraz strategią UE w zakresie gotowości.

W strategii UE w zakresie gotowości, przyjętej w marcu 2025 r., wśród obecnych zagrożeń wskazano ryzyko klimatyczne. Podkreśla potrzebę przewidywania tych zagrożeń i zapobiegania im poprzez zajęcie się nimi w kompleksowy sposób, biorąc pod uwagę, w jaki sposób oddziałują one na siebie i powodują efekty falowania. Komisja planuje przeprowadzić szczegółową ocenę ryzyka i zagrożeń w różnych sektorach w UE. Strategia ma na celu wzmocnienie odporności polityk UE na wyzwania związane z klimatem, aby zapobiec przyszłym kryzysom. Poza odniesieniem do ECAP zobowiązuje się do zlikwidowania luki w zakresie ochrony ubezpieczeniowej. Komisja Europejska przeanalizuje rozwiązania, biorąc pod uwagę zalecenia Europejskiego Banku Centralnego i innych właściwych organów, w celu zapewnienia lepszej ochrony ludności europejskiej przed zagrożeniami klimatycznymi.

Działania koordynacyjne UE w dziedzinie zdrowia

Zgodnie z art. 168 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej główna odpowiedzialność za organizację i świadczenie usług zdrowotnych i opieki medycznej spoczywa na państwach członkowskich. Polityka zdrowotna UE służy zatem uzupełnieniu polityk krajowych i zapewnieniu ochrony zdrowia we wszystkich politykach UE. Na przykład w celu zwiększenia gotowości i koordynacji reagowania na zagrożenia zdrowia UE przyjęła w 2022 r. rozporządzenie 2022/2371 w sprawie poważnych transgranicznych zagrożeń zdrowia, uchylające decyzję 1082/2013/UE. Zapewnia ona UE silny i kompleksowy mandat w zakresie koordynacji i współpracy na rzecz skuteczniejszego reagowania na poważne transgraniczne zagrożenia zdrowia, zarówno na szczeblu UE, jak i państw członkowskich UE. Ma on na celu wzmocnienie planowania zapobiegania, gotowości i reagowania; wzmocnienie nadzoru i monitorowania epidemiologicznego; usprawnić sprawozdawczość w zakresie danych; oraz wzmocnienie koordynacji na szczeblu UE.

Komisja Europejska buduje silną Europejską Unię Zdrowotną w celu dalszej poprawy koordynacji poważnych zagrożeń transgranicznych, w tym zagrożeń związanych z warunkami środowiskowymi i klimatycznymi. Zgodnie z komunikatem: Tworząc Europejską Unię Zdrowotną – gotowość i odporność,Europejska Unia Zdrowotna opiera się na wspólnych wysiłkach UE na rzecz pogodzenia stosunków ze środowiskiem naturalnym poprzez angażowanie się w różne i bardziej zrównoważone wzorce wzrostu gospodarczego. przeciwdziałanie zmianie klimatu i znalezienie sposobów przystosowania się do niej; zachowanie i przywrócenie różnorodności biologicznej; poprawa diety i stylu życia; ograniczenie i usunięcie zanieczyszczeń ze środowiska będzie miało pozytywny wpływ na zdrowie obywateli.

Program UE dla zdrowia jestjak dotąd największym programem UE w dziedzinie zdrowia, w ramach którego zainwestuje się 5,3 mld euro w działania o unijnej wartości dodanej, uzupełniające politykę państw UE i realizujące co najmniej jeden z celów Programu UE dla zdrowia. Program ma na celu poprawę i wspieranie zdrowia w Unii, ochronę ludności Unii przed poważnymi transgranicznymi zagrożeniami zdrowia, poprawę jakości produktów leczniczych, wyrobów medycznych i produktów istotnych w kontekście kryzysu oraz wzmocnienie systemów opieki zdrowotnej. Program UE dla zdrowia ma między innymi „przyczynić się do przeciwdziałania negatywnemu wpływowi zmiany klimatu i degradacji środowiska na zdrowie ludzi” poprzez zapewnienie finansowania kwalifikującym się podmiotom. Cele programu będą realizowane, zapewniając w stosownych przypadkach wysoki poziom ochrony zdrowia ludzkiego we wszystkich politykach i działaniach Unii zgodnie z podejściem „Jedno zdrowie”.

Utworzony w 2021 r. Europejski Urząd ds. Gotowości i Reagowania na Stany Zagrożenia Zdrowia (HERA) przenosi unijne zdolności w zakresie gotowości i reagowania na poważne transgraniczne zagrożenia zdrowia na nowy poziom i będzie kluczowym elementem tworzenia silniejszej Europejskiej Unii Zdrowotnej. HERA, dysponująca budżetem w wysokości 6 mld euro na lata 2022–2027, działa na rzecz zapobiegania stanom zagrożenia zdrowia, w tym związanym ze zmianą klimatu, ich wykrywania i szybkiego reagowania na nie. Działa w dwóch trybach: Przed kryzysem zdrowotnym – w „fazie gotowości” – HERA będzie ściśle współpracować z innymi unijnymi i krajowymi agencjami ds. zdrowia, przemysłem i partnerami międzynarodowymi w celu poprawy gotowości UE na stany zagrożenia zdrowia. W przypadku stanu zagrożenia zdrowia publicznego na szczeblu UE HERA szybko przechodzi na działania w sytuacjach nadzwyczajnych, podejmując szybkie decyzje i uruchamiając środki nadzwyczajne.

W odniesieniu do konkretnych zagadnień związanych ze zdrowiem strategia farmaceutyczna UE (2023 r.) ma na celu przegląd prawodawstwa farmaceutycznego w celu zaostrzenia wymogów dotyczących oceny ryzyka środowiskowego i warunków stosowania leków oraz podsumowania wyników badań w ramach inicjatywy w zakresie leków innowacyjnych.

Komunikat Komisji w sprawie kompleksowego podejścia do zdrowia psychicznego z czerwca 2023 r. odnosi się do zmiany klimatu jako czynnika przyczyniającego się do wyzwań związanych ze zdrowiem psychicznym. Podkreśla również, że młodzi ludzie są bardzo zaabsorbowani zmianą klimatu i że wielu z nich postrzega swoją przyszłość jako przerażającą.

Europejskie agencje i organy w dziedzinie zmiany klimatu i zdrowia

Aby wzmocnić obronę Europy przed chorobami zakaźnymi, w 2005 r. utworzono Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC). ECDC odpowiada za dowody naukowe i oceny ryzyka dotyczące chorób zakaźnych, w tym chorób związanych ze zmieniającym się klimatem. Państwa europejskie przekazują ECDC dane ze swoich systemów nadzoru. Na mocy rozporządzenia 2022/2371 wykaz chorób podlegających zgłoszeniu ECDC na szczeblu UE zostanie zaktualizowany, co umożliwi szybkie wykrywanie chorób, w tym chorób związanych ze zmianą klimatu.  ECDC opracowało europejską sieć ds. środowiska i epidemiologii (E3), która zapewnia narzędzia monitorowania warunków meteorologicznych w czasie rzeczywistym w celu oceny ryzyka wystąpienia chorób przenoszonych przez wodę i chorób przenoszonych przez wektory, a także inne narzędzia oceny ryzyka. Ponadto ECDC i Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) wspólnie koordynują VectorNet, obecnie w trzeciej iteracji (2019–2024), która jest platformą wspierającą gromadzenie danych na temat wektorów i patogenów w wektorach związanych zarówno ze zdrowiem zwierząt, jak i ludzi. Ułatwia wymianę danych na temat geograficznego rozmieszczenia wektorów choroby stawonogów w Europie.

Europejska Agencja Środowiska wraz z Komisją Europejską zarządza Europejskim Obserwatorium Klimatu i Zdrowia. Dostarcza decydentom rzetelnych i niezależnych informacji na temat środowiska, w tym tendencji i prognoz dotyczących zagrożeń klimatycznych i ich wpływu na zdrowie ludzkie.

Utworzona w 2023 r. międzyagencyjna grupa zadaniowa „Jedno zdrowie” jest wspólną inicjatywą pięciu agencji Unii Europejskiej posiadających mandat techniczny i naukowy w obszarach zrównoważenia środowiskowego, zdrowia publicznego i bezpieczeństwa żywności: EEA, ECDC, EFSA, Europejska Agencja Chemikaliów (ECHA) i Europejska Agencja Leków (EMA). Międzyagencyjne ramy działania grupy zadaniowej „Jedno zdrowie” (2024–2026) mają na celu między innymi poprawę zdolności agencji do lepszej oceny wpływu zmiany klimatu na występowanie chorób zakaźnych poprzez wspólne działania i wymianę wiedzy.

Inne agencje UE, które w coraz większym stopniu angażują się w kwestie związane ze zmianą klimatu i zdrowiem, to Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (EU-OSHA) oraz Europejska Fundacja na rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy (Eurofound).

Obszary polityki UE przynoszące dodatkowe korzyści w zakresie wpływu zmiany klimatu na zdrowie

Wiele innych polityk UE pośrednio odnosi się do skutków zdrowotnych związanych ze zmianą klimatu. Na przykład cele UE w zakresie ograniczenia zanieczyszczenia powietrza w ramach planu działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń bezpośrednio przyczyniają się do łagodzenia chorób układu oddechowego i układu krążenia zaostrzonych przez zmianę klimatu. Dalsze działania mające na celu uregulowanie emisji przemysłowych i emisji z transportu przyniosą znaczne dodatkowe korzyści zdrowotne. Fala renowacji ma na celu zwiększenie efektywności energetycznej budynków, uznając, że osoby w słabo izolowanych i wyposażonych budynkach są bardziej narażone na hipotermię w zimie i stres cieplny w lecie, zwłaszcza jeśli należą do grup szczególnie wrażliwych. W rozporządzeniu w sprawie odbudowy zasobów przyrodniczych przyjętym w 2024 r. podkreślono, że odbudowa ekosystemów przyczynia się do realizacji unijnych celów w zakresie łagodzenia zmiany klimatu i przystosowania się do niej, oraz określono, że państwa członkowskie zapewniają, aby na całkowitym krajowym obszarze zielonych przestrzeni miejskich i zwarcia drzewostanu na obszarach ekosystemów miejskich nie wystąpiła strata netto. Ramy„Jedno zdrowie” mają kluczowe znaczenie dla rozwiązania problemu przecięcia się zmian klimatu, utraty różnorodności biologicznej i zdrowia ludzkiego. Wzmocnienie współpracy międzysektorowej między sektorami zdrowia, środowiska i rolnictwa ma zasadnicze znaczenie dla łagodzenia pojawiających się zagrożeń dla zdrowia związanych ze zmianą klimatu.

Zgodnie z dyrektywą w sprawie odporności podmiotów krytycznych, która weszła w życie w styczniu 2023 r., państwa członkowskie będą musiały zidentyfikować podmioty krytyczne z wykazu usług kluczowych dla różnych sektorów, w tym sektora zdrowia, obejmującego dystrybucję, produkcję, świadczenie usług opieki zdrowotnej i usług medycznych, oraz wprowadzić środki w celu zwiększenia ich odporności na różne zagrożenia, w tym zagrożenia dla zdrowia publicznego lub klęski żywiołowe.

Unijny Mechanizm Ochrony Ludności ma na celu zacieśnienie współpracy między państwami UE a 10 państwami uczestniczącymi w celu poprawy zapobiegania klęskom żywiołowym, gotowości i reagowania na nie. Stosuje wspólne podejście do łączenia wiedzy fachowej i zdolności służb interwencyjnych, aby uniknąć powielania działań pomocowych i zapewnić, aby pomoc zaspokajała potrzeby osób dotkniętych kryzysem, gdy sytuacja nadzwyczajna przekracza zdolności reagowania danego kraju. W krótkim czasie można zmobilizować wyspecjalizowane zespoły i sprzęt do rozmieszczenia w Europie i poza nią.

Dyrektywa ramowa w sprawie BHP wprowadza środki zachęcające do poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy. Zachęca do zapobiegania wszelkim zagrożeniom zawodowym, które mogą pojawić się w działalności zawodowej pracodawców ze wszystkich gałęzi działalności gospodarczej (publicznej lub prywatnej) i które mogą mieć wpływ na ich pracowników i osoby trzecie.

Unijna systematyka dotycząca zrównoważonego finansowania ma na celu zapewnienie zdrowszego i bardziej odpornego na zmianę klimatu środowiska życia poprzez skierowanie większej liczby inwestycji prywatnych na zrównoważoną środowiskowo działalność, w tym na przystosowanie się do zmiany klimatu.

Inwestycje w rozwój i wdrażanie wiedzy

„Horyzont Europa” jest kluczowym unijnym programem finansowania badań naukowych i innowacji do 2027 r. Program ten, dysponujący budżetem w wysokości 95,5 mld euro, ma na celu przeciwdziałanie zmianie klimatu, przyczynia się do osiągnięcia celów zrównoważonego rozwoju ONZ oraz zwiększa konkurencyjność i wzrost gospodarczy UE. Oferuje on liczne możliwości finansowania badań naukowych i innowacji w zakresie skutków zdrowotnych zmiany klimatu, w szczególności w ramach tzw. klastra zdrowotnego. Sześć trwających europejskich projektów w zakresie badań naukowych i innowacji koncentruje się na wpływie zmiany klimatu na zdrowie i współpracuje w ramach klastra klimatyczno-zdrowotnego w celu zwiększenia społecznego i politycznego wpływu finansowanych przez UE badań związanych z klimatem, zdrowiem i polityką.

Inną ważną częścią programu „Horyzont Europa” są tzw. misje UE – zobowiązania do rozwiązania głównych wyzwań społecznych – które obejmują misję UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu, w tym transformacji społecznej. Program ten, dysponujący budżetem w wysokości 673 mln euro, koncentruje się na wspieraniu regionów, miast i władz lokalnych UE w ich wysiłkach na rzecz budowania odporności na skutki zmiany klimatu. Do tej pory kartę misji podpisało 312 władz regionalnych i lokalnych. Misja na rzecz neutralnych dla klimatu i inteligentnych miast ma na celu wspieranie sprawiedliwej transformacji w celu poprawy zdrowia i dobrostanu ludzi, z dodatkowymi korzyściami, takimi jak poprawa jakości powietrza lub zdrowszy styl życia, z podkreśleniem ważnego związku między przystosowaniem się do zmiany klimatu, łagodzeniem jej skutków i zdrowiem.

Komisja Europejska opracowuje obecnie strategiczny program badań i innowacji w dziedzinie klimatu i zdrowia w następstwie konferencji „Perspektywybadawcze dotyczące wpływu zmiany klimatu na zdrowie”w lutym 2024 r. Inicjatywa ta ma na celu wypełnienie luki między badaniami a wdrażaniem polityki, zapewniając, aby nowe spostrzeżenia naukowe przełożyły się na skuteczne interwencje w zakresie zdrowia publicznego.

Informacje na temat projektów badawczych finansowanych w ramach bieżących i poprzednich programów ramowych UE są dostępne w katalogu zasobów Obserwatorium.