Sava Nehri Havzası'nda sınır ötesi su acil durum yönetimi için araç kutusu

Güneydoğu Avrupa'daki Sava Nehri Havzası yaklaşık 100 000 km’yi⁽ yani parçası olduğu daha büyük Tuna Nehri Havzasının% 12'sini) kapsar ve 6 ülkeye, yani Arnavutluk, Bosna Hersek, Hırvatistan, Karadağ, Sırbistan ve Slovenya’ya kadar uzanır. Havza, kırsal alanların yanı sıra birçok büyük şehri (Belgrad, Ljubljana, Saraybosna ve Zagreb gibi) içeriyor ve yaklaşık 9 milyon nüfusa ev sahipliği yapıyor.

Havza ve nüfusu, giderek daha sık aşırı hava koşulları ve sel olayları nedeniyle tehdit altında, insan güvenliğini ve geçim kaynaklarını riske atıyor. 2014 baharında şiddetli yağış ve felaket selleri 79 kişinin ölümüne neden oldu ve 2,5 milyondan fazla insanı mülk hasarı, ekonomik kayıplar ve tahliyeler yoluyla etkiledi. Hasarın 3,8 milyar Euro olduğu tahmin edilmektedir (ICPDR ve ISRBC, 2015).

Ayrıca, Sava Nehri Havzası'ndaki sel baskınlarından kaynaklanan kirlilik hem çevre hem de insan sağlığı için önemli bir tehdit oluşturuyor. Sel suları, bulamaç ve pestisitler de dahil olmak üzere tarımsal topraklardan tortu, enkaz, besin maddeleri ve kimyasalların bir karışımını taşır, su yollarını tortularla kirletir. Ayrıca, su havzasındaki altyapıya yapısal hasar ve sel sonrası geri kazanım faaliyetleri tehlikeli maddeleri nehirlere salabilir[1] [2]. Bu hem çevreyi hem de insanları tehlikeye atıyor. Patojenlerin veya ağır metallerin kirlenmiş su veya gıda kaynaklarından alınması, gastrointestinal hastalıklar ve uzun vadede kardiyovasküler bozukluklar, kanser, diyabet ve böbrek hasarı gibi sağlık tehlikeleri riskini artırır (Rehman ve ark., 2017).

Güney-Doğu Avrupa, iklim değişikliğine neden olan sel baskınlarına karşı oldukça savunmasızdır. Yağışta öngörülen bir artışın Doğu Avrupa'daki sel tehlikelerini daha da yoğunlaştırması bekleniyor (Bednar-Friedl ve ark., 2022), 2011-2040 yıllarında öngörülen %13 daha yüksek sel zirveleri ile günümüz (1990-2013) ve 2071-2100'de (De Roo ve ark., 2016) %23 daha yüksek zirveler. Artan sel riskinin havzanın üst kısmında ve ana kollarda, yani Kupa, Una ve Bosna nehirlerinde en büyük olması beklenmektedir (De Roo ve ark., 2016). Buna ek olarak, Sava Nehri Havzası'ndaki 2007 mali krizi ve kırsaldan kente göç gibi sosyoekonomik faktörler, yaşlanan bir nüfusa, yetersiz su yönetimi altyapısına ve 'iklim geçirmez' konut eksikliğine yol açarak nüfusu savunmasız bırakmıştır (UNESCO, 2023; Dünya Bankası (2015)

[1] Kostajnik deresindeki hasarlı Stolice antimon madeninin bulamaç serbest bırakılması ve sular altında kalan Tamnava-Zapadno polje kömür madeninden Kolubara nehrine su pompalanması nedeniyle 2014 selinden sonra görülen gibi (Sırbistan Cumhuriyeti, 2014)

Sava Nehri Havzası Çerçeve Anlaşması (FASBR) kapsamında su acil durum yönetimi (WACOM) araçlarının uygulanmasının amacı, taşkın ve kazara kirlilikle ilişkili çevre ve halk sağlığına yönelik riskleri azaltmak için Sava Nehri Havzası ve yönetişim sistemleri arasında sınır ötesi işbirliğinin geliştirilmesidir.

Belirli hedefler şunları içerir:

• Başka bir yargı alanında daha aşağı akış yerine sorunların kaynağında sel ve kazara kirlilik ile başa çıkmak için;
• Yukarı ve aşağı akış sel ve kirlilik müdahale mekanizmalarının bilgi alışverişini ve koordinasyonunu geliştirmek ve bu nedenle etkinliklerini ve etkinliklerini artırmak;
• Su ile ilgili afet yönetimi, su yönetimi ve navigasyonla ilgili ülkeleri ve sektörleri birbirine bağlamak;
• Su yollarının, taşkın eğilimli bölgelerin, altyapının, geçim kaynaklarının ve insan sağlığının korunmasını artırmak ve farkındalığı artırmak için kilit hedef aktörleri tanımlamak ve dahil etmek.

Uluslararası Sava Nehri Havzası Komisyonu (ISRBC), Sava Nehri Havzası Çerçeve Anlaşması'nın bir parçası olarak,su kaynakları yönetimi konusunda sınır ötesi işbirliğini desteklemek için bir çözüm araç kutusunun geliştirilmesi ve uygulanmasınıkolaylaştırdı. Çözümlerin araç kutusu, su acil durum yönetimi, yani durumsal farkındalık, iletişim ve tahmin için üç bileşene hitap eder. Araç kutusu, su felaketlerine ve ilgili aktörlere potansiyel tepkilerdeki çeşitliliği kabul eder ve (i) sınır ötesi kazalara yanıtı koordine etmek için gerçek zamanlı bir bilgi paylaşım platformu, (ii) tüm nehir havzasının gerçek zamanlı ve varsayımsal taşkın ve kirliliği gösteren GIS tabanlı bir modeli ve (iii) afet yönetiminde geliştirilen araçların kullanımı için en iyi uygulama kataloğunu içerir:

1. 1. Uluslararası olay koordinasyon aracı[1], paydaşlar arasında gerçek zamanlı, verimli ve etkili iletişim ve bilgi paylaşımını sağlayan çevrimiçi, merkezi bir raporlama sistemidir. Sistem, tüm personel atamalarını ve eylemlerini tek bir veritabanında belgelemek için sınır ötesi bir sel veya kirlilik olayını hafifletmeye katılan paydaşlara olanak tanır. Araç, ABD'nin Ulusal Olay Yönetim Sistemi'nin (ICS/NIMS) bir parçası olarak geliştirilen kriz yönetimi için Olay Komuta Sistemi standartlarını takip ediyor. Bir olay durumunda, paydaşlar olayla ilgili tüm bilgileri, yani tüm 'etkin merkez' ve afet müdahalesine, iletişim numaralarına ve hangi eylemleri gerçekleştirdiklerine dahil olan kişileri entegre eden bir veri tabanına etkinlik raporları gönderirler.
   2. Ulusötesi durumsal farkındalık aracı, bir sel veya kirlilik olayını yönetmekten sorumlu olan farklı hükümet düzeylerinden ve yetkililerden dinamik bilgileri birleştirir. Bu araç, ulusötesi olay koordinasyon aracını ek arka plan bilgileri ve önemli olayların bir anlık görüntüsü ile tamamlar. Yetkililer, alınan farklı önlemler hakkında bilgi vermek ve ulusötesi koordinasyon gerektiren eylemleri belirlemek için ortak bir raporlama şablonu aracılığıyla bir etkinlik hakkında bilgi sağlar.
      
      
2. Ulusötesi modelleme aracı, Sava Nehri ve birçok ana kolunda acil durum yönetimine yardımcı olmak içintasarlanmış GIS tabanlı bir haritalama aracıdır. Araç, örneğin Sava Nehri'ndeki gerçek deşarjlara dayanan kirlilik dağılımını tahmin edebilir. Tahmin modeli, bir petrol sızıntısının yere ve su akışına bağlı olarak bir aydan uzun bir süre öncesine kadar aşağı bölgelere ulaşmasının ne kadar süreceğini gösterebilir. Bu, sivil koruma makamlarının planlamasını kolaylaştırır ve mümkün olan en erken aşamada planlama ve müdahale etmelerini sağlar.
   
   
3. En iyi uygulama kataloğu, araçların kullanımıyla ilgili yaklaşık 100 kılavuz içerir (i ve ii). İki strateji, biri sel tepkileri ve diğeri kazara kirlilik tepkileri için kılavuzlara eşlik ediyor. Önerilen araç kutusunun uygulanması için gerekçeyi ve koordinasyon, modelleme ve durumsal farkındalıkla ilgili farklı prosedürleri ana hatlarıyla belirtirler. Katalog, su yönetimi ve sivil koruma uzmanlarının yanı sıra Sava Nehri Havzası'ndaki risk yönetiminde yer alan paydaşlar tarafından derlenmiş ve doğrulanmıştır. 

Temelleri 2002 yılında atılmış olan ISRBC'nin geniş işbirliği çerçevesi, araç kutusunu tasarlamak, sunmak ve uygulamak için uluslararası işbirliğini kolaylaştırdı. WACOM Interreg projesi, Tuna bölgesi Ulusötesi İşbirliği Programı 2021-2027 araçlarının geliştirilmesini sağladı.

[1] (ŞARKI) 2024'ün başlarında, olay koordinasyon aracının kullanımı için prosedür çerçevesi hala ISRBC'nin çalışma organları tarafından benimseniyordu.

[2] (ANLAM AYRIMI) Model kısmen Uluslararası Sava Nehri Havzası Komisyonu (ISRBC) ve Sava Taşkın Tahmin Uyarı Sistemi'nin (FFWS) önceden var olan SAVA CBS aracına dayanmaktadır.

Araç kutusunun geliştirilmesi ve ilişkili kullanım stratejisi, Bosna-Hersek, Hırvatistan, Sırbistan ve Slovenya da dahil olmak üzere Uluslararası Sava Nehri Havzası Komisyonu'nun (ISRBC) bir parçası olan ülkelerden paydaşları içeriyordu. Paydaşlar kamu yetkilileri, araştırmacılar ve özel sektör paydaşlarını içeriyordu ve afet riski ve su yönetimi, sivil koruma ve navigasyon gibi farklı uzmanlık alanlarını temsil etti. Sivil koruma, su yönetimi ve navigasyondan sorumlu olan ve Sava Nehri'ndeki sel ve kazara kirlilik acil durumlarının yönetiminde yer alan tüm kurumlar da kapsamlı bir veri tabanında haritalandırılmaktadır.

Paydaşlar, araçları tanımlamak, yapılandırmak, geliştirmek, değerlendirmek ve doğrulamak için ulusal, yüz yüze ve çevrimiçi atölyelerde tartışmalarda işbirliği yaptı. Bir felaket senaryosu da dahil olmak üzere sınır ötesi 'tabletop egzersizleri', araç kutusunun kullanılabilirliğini test etmek ve doğrulamak, paydaşları eğitmek ve işbirlikçi ilişkiler kurmak için düzenlenmiştir. Son olarak, araç kutusunu yaygınlaştırmayı ve sınır ötesi işbirliği ihtiyacı konusunda farkındalığı artırmayı amaçlayan paydaş iletişim atölyeleri düzenlendi.

Mevcut Uluslararası Sava Nehri Havzası Komisyonu (ISRBC) paydaş katılımı ve işbirliğini kolaylaştırmak için güçlü bir temeloluşturdu.

Araç kutusunun sel ve kirlilik olaylarından kaynaklanan toplumsal ve çevresel etkilerin önlenmesindeki başarısı, ortak bir risk yönetimi yaklaşımına bağlı birçok paydaş arasındaki uluslararası işbirliğinden kaynaklanmaktadır. Kurulmuş, büyük bir işbirliği çerçevesinin, yani Uluslararası Save River Havzası Komisyonu'nun (ISRBC) varlığıyla kolaylaştırılan güçlü paydaş katılımı,araç, girdileri ve başarısına katkıda bulunan uygulama adımları için ortak, net bir vizyon sağladı. 2023'ten bu yana, araç ve stratejilerin başarılı bir şekilde uygulanması, 14 kilit müdahale alanında sel ve kirlilik riskinin azaltılmasındaki durum ve ilerlemeyi tanımlayan göstergeler aracılığıyla her yıl izlenmektedir[1] [2].

Engeller, çeşitli Sava Nehri Havzası ülkelerinden, farklı dilleri konuşan ve farklı ulusal geçmişlere sahip olan paydaşları içeren araç kutusunun sınır ötesi kullanımını içerir. Nihai ürünler ve araçlar İngilizce olarak geliştirilir, bu da paydaşların farklı bir dil konuştuğu ulusal bağlamda bir engel oluşturabilir. Dahası, olay yönetimi için mevcut ulusal prosedürlerden ortak, ulusötesi bir çerçeveye geçiş, bazı ulusal paydaşlar için zorluklar yarattı. Örneğin, Ağustos 2023'te Slovenya'daki şiddetli sel olayı sırasında, ülkede yaklaşık 300 karargah etkinleştirildi. Bununla birlikte, tüm paydaşlar, daha verimli iletişim ve tek tip yanıtların uygulanmasını destekleyebilecek araç ve stratejilerin genel bir şekilde uygulanmasına izin vermek için araç kutusunu iyi tanımıyorlardı.

[1](ŞARKI) Müdahalenin kilit alanları eğitim, finans, yönetişim, insan kaynakları, BİT, denetim, bilgi, bilgi, lojistik, organizasyonel, planlama, navigasyon ve çeşitlidir.

Araç kutusunun ve uygulama stratejisinin esnekliğini artırmada ve insanları ve çevreyi sel ve kirlilikten korumadaki rolü, Slovenya'daki 2023 selinde test edildi. Araç kutusunun değerlendirilmesinde yer alan ve nasıl uygulanacağını bilen ajanslar ve paydaşlar, taşkın hazırlık faaliyetleri için araçları başarıyla kullandılar ve işlevlerini ve değerlerini doğruladılar. Yine de, daha geniş bir uygulama, birkaç merkez arasındaki iletişimi ve eylemlerin etkinliği ve etkinliğini daha da iyileştirebilir.

Araç kutusu geliştirme maliyeti 2,9 milyon Euro'nun biraz üzerindeydi. Maliyetler, WACOM projesinin bir parçası olarak diğer AB fonları tarafından ortaklaşa finanse edilen Interreg Tuna Ulusötesi Programı tarafından finanse edildi. Tahmin modelinin bakımı için daha fazla harcama yapılması gerekiyor (yılda 2 kişi-ay, her 5 yılda bir, önemli BİT yükseltmeleri için ek 6 ay); bir yönetici tarafından koordinasyon aracının günlük yönetimi ve bakımı; ve araçları kullanacak yetkililerin eğitimi (çevrimiçi eğitim oturumu başına yarım gün).

Sava Nehri Havzası Çerçeve Anlaşması (FASRB) sınır ötesi su işbirliği yoluyla bölgenin sürdürülebilir kalkınması içinkurulmuştur. FASRB’ ye Taraflar [1] (Bosna Hersek, Hırvatistan, Sırbistan, Slovenya), sınır ötesi manzarayı ve selin olumsuz sonuçlarını yönetmek için koordineli bir önlem, faaliyet, uyarı ve alarm sistemi kurmakla yükümlüdürler.

Uluslararası Sava Nehri Havzası Komisyonu (ISRBC), FASRB’yi uygulamak ve FASRB tarafları arasında Sava Nehri Havzası ile ilgili konularda işbirliğini kolaylaştırmak için kurulmuştur. ISRBC, araç kutusunun bileşenlerinin bakımını kolaylaştırır.

FASRB'nin uygulanmasında, Taraflar dört protokol üzerinde anlaşmaya varmışlardır[2] [2], sınır ötesi su aciliyeti yönetimi ile doğrudan alakalı olan seyrüseferin neden olduğu Su Kirliliğinin Önlenmesi Protokolü ve Taşkın Koruma Protokolü. Acil Durumlar Protokolü, 2024'te tamamlanmadan ve kabul edilmeden önce ulusal prosedürlere tabidir. Protokoller, araç kutusunun uygulanmasının temelini oluşturur.

Geliştirilen araçlar ve strateji, ISRBC tarafından yönetilen Sava Nehri Havzasında (Sava FAP Deklarasyonu) ve Sava Nehri Havzasında Acil Müdahale Stratejileri'ne (SavaFAP Deklarasyonu) katkıda bulundu.

[1] (ŞARKI) Arnavutluk ve Karadağ, Sava Nehri Havzası Çerçeve Anlaşması'na (FASRB) taraf değildir, çünkü Arnavutluk Sava Nehri Havzası' nın sadece birkaçkilometrekaresini kapsar; Karadağ, 2006 yılında bağımsız olduktan sonra Uluslararası Sava Nehri Havzası Komisyonu'na (ISRBC) tam üyelik prosedürünü tamamlamamış olsa da, ülkenin temsilcileri ISRBC'nin tüm teknik organlarına aktif olarak katılmaktadır.

[2] (ANLAM AYRIMI) Dört Protokol ayrıca Navigasyon Protokolü ve Tohum Yönetimi Protokolü'nü de içermektedir.

Araç kutusu, Temmuz 2020 ile Aralık 2022 arasında 1,5 yıl boyunca geliştirildi. Geliştirmeden sonra, 2023'te ISRBC ulusötesi modelleme aracını uyguladı. Sava Nehri Havzası için ISRBC Acil Durum Protokolü'nün benimsenmesine bağlı koordinasyon ve durumsal farkındalık aracının tam olarak uygulanması 2024 yılında devam etmektedir. Farklı ülkelerdeki en iyi uygulamaların benimsenmesi sürekli olarak genişliyor.

Alet kutusu şu anda kısmen çalışıyor, kazara petrol sızıntıları ve Sloven Sivil Koruma (URSZR) tarafından aktif olarak kullanılan dağılım tahminleri için modelleme aracı, kalan bileşenin uygulanmasıyla ilgili tartışmalar devam ediyor.

Alet kutusunun aktif tutulması ve en az 10 yıl muhafaza edilmesi öngörülmektedir. Araçların, afet risklerini yöneten diğer paydaşlar ve iklim değişikliği projeksiyonları Sava Nehri Havzası'ndaki seller olasılığının arttığını gösterdiği için ilgili kalması bekleniyor. Bu manzaranın iklime duyarlı doğası göz önüne alındığında, insan ve çevre sağlığı, geçim kaynakları ve altyapı risklerini azaltmak için yeterli afet yönetimi için sınır ötesi işbirliği giderek daha gerekli hale geliyor. 

Dr. Primož Banovec

Scientific Associate within the Water Economic Institute (Vodno gospodarski inštitut), University of Ljubljana

Primoz.Banovec@fgg.uni-lj.si

WACOM_ sel kaza kirliliği acil durum yönetimi için uluslararası olay koordinasyon aracı

WACOM_ Taşkın tesadüfi kirlilik acil durum yönetimi için ulusötesi durumsal farkındalık aracı

WACOM_ Taşkın tesadüfi kirlilik acil durum yönetimi için uluslararası modelleme aracı

Wacom Ulusötesi en iyi yönetim uygulamaları kataloğu

WACOM_Transnational en iyi yönetim uygulamaları veritabanı

WACOM_Sava STEER Uygulama Kılavuzu

WACOM_Sava Nehri Havzası'ndaki taşkınlar için acil müdahale için stratejiler