Στρατηγική προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή για την περιοχή Grimsel στις ελβετικές Άλπεις

Η «Στρατηγική προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή για την περιοχή Grimsel» ανταποκρίνεται στις προκλήσεις που προκύπτουν από τον συνδυασμό i) των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στο δυναμικό φυσικών κινδύνων και ii) των προϋπαρχόντων ευπαθειών του κοινωνικοοικονομικού και κοινωνικοπολιτιστικού πλαισίου.

Η περιοχή Grimsel χαρακτηρίζεται από υψηλή έκθεση σε βαρυτικές και υδρολογικές διεργασίες κινδύνου, όπως πτώση πετρωμάτων, ροές λάσπης, καταρρακτώδεις διεργασίες, κατολισθήσεις, χιονοστιβάδες και πλημμύρες μέσω της υποβάθμισης. Λόγω της απόψυξης των παγετώνων και της υποχώρησης των παγετώνων, διάφορα μέρη της περιοχής έχουν πληγεί από μείζονα φυσικά φαινόμενα κινδύνου που περιλαμβάνουν μαζικές μετακινήσεις σε ετήσια βάση και σε αυξανόμενο βαθμό τα τελευταία χρόνια. Λόγω της αύξησης της ανύψωσης της γραμμής permafrost λόγω της θερμοκρασίας, της κινητοποίησης των συντριμμιών ως συνέπεια της κατάπτωσης των παγετώνων, της αυξανόμενης πιθανότητας σοβαρών βροχοπτώσεων και της αυξανόμενης χιονογραμμής, αναμένεται ότι τα μεγάλα μαζικά γεγονότα μετακίνησης θα γίνουν πιο πιθανά και κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού στο μέλλον.

Η μέση ετήσια θερμοκρασία στην Ελβετία έχει ήδη αυξηθεί κατά 2,0 °C μεταξύ 1864 και 2017, σε σύγκριση με 0,9 °C παγκοσμίως (CH2018, 2018). Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα σενάρια για το κλίμα για την Ελβετία2018 (CH2018, 2018), μέχρι το τέλος του 21ου^αιώνα ετήσια μέση θερμοκρασία σε ολόκληρη την Ελβετία μπορεί να αυξηθεί έως και 6,9 °C από την προβιομηχανική εποχή (5,4 °C σε σύγκριση με την περίοδο αναφοράς 1981-2010) για το σενάριο εκπομπών χωρίς μείωση των εκπομπών RCP8.5. Για το σύμφωνο με τους 2 °C σενάριο μετριασμού RCP2.6, η αύξηση της θερμοκρασίας θα κυμαίνεται κατά πάσα πιθανότητα από 2,1 έως 3,4 °C πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα (0,6 — 1,9 °C σε σύγκριση με την περίοδο 1981-2010). Ακόμη μεγαλύτερη αύξηση της θερμοκρασίας αναμένεται να συμβεί κατά τη θερινή περίοδο. Μακροπρόθεσμα, η αμετάβλητη κλιματική αλλαγή (RCP8.5) θα προκαλέσει πιθανώς μέση βροχόπτωση στην Ελβετία να μειωθεί κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και να αυξηθεί κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Ανάλογα με την περιοχή, η προβλεπόμενη διάμεση αύξηση των χειμερινών βροχοπτώσεων έως το 2100 κυμαίνεται από + 12 % έως + 22 % και η διάμεση μείωση των βροχοπτώσεων το καλοκαίρι κυμαίνεται από -10 % έως -24 %. Εκτιμάται ότι σύμφωνα με το σενάριο RCP8.5 το επίπεδο μηδενικού βαθμού θα αυξηθεί κατά 700 έως 1050 μέτρα το χειμώνα (σε σύγκριση με το 1981-2010). Αυτό θα οδηγήσει σε πιθανή μείωση των ποσών χιονοπτώσεων κατά περισσότερο από -50 % και σε μείωση της μέσης χειμερινής κάλυψης χιονιού κατά -80 % σε χαμηλά υψόμετρα. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι θα υπάρξουν συχνότερες και έντονες έντονες βροχοπτώσεις, ιδίως κατά το χειμερινό εξάμηνο, με τις εντάσεις των φαινομένων αιχμής να παρουσιάζουν τις μεγαλύτερες αλλαγές: για το RCP8.5, τα ποσά βροχοπτώσεων κατά τη διάρκεια μεγάλων βροχοπτώσεων διάρκειας ημέρας με διαστήματα επιστροφής 100 ετών προβλέπεται να αυξηθούν κατά 10-25 % έως το 2100. Οι συνδυασμένες επιπτώσεις της αύξησης των χειμερινών βροχοπτώσεων, του αυξανόμενου ποσοστού βροχοπτώσεων αντί του χιονιού και της εντατικοποίησης των ακραίων βροχοπτώσεων θα έχουν σοβαρές επιπτώσεις στον κίνδυνο πλημμυρών και άλλων διαδικασιών φυσικού κινδύνου.

Η ελβετική εθνική ανάλυση των κλιματικών κινδύνων και ευκαιριών (Köllneret al., 2017) έχει εντοπίσει την αυξανόμενη συχνότητα και/ή την επέκταση των μαζικών κινήσεων λόγω της υποχώρησης των παγετώνων και της απόψυξης των παγετώνων, μεταξύ άλλων και σε περιοχές που προηγουμένως δεν είχαν επηρεαστεί, ως προτεραιότητα του κινδύνου κλιματικής αλλαγής για αρκετές ελβετικές περιοχές, συμπεριλαμβανομένων των ελβετικών Άλπεων. Χωρίς μέτρα προσαρμογής, η μείωση της σταθερότητας της κλίσης και οι συχνότερες μαζικές μετακινήσεις είναι πιθανό να αυξήσουν σε σημαντικό βαθμό τον κίνδυνο ζημιών σε ανθρώπινες ζωές και υλικά περιουσιακά στοιχεία (κτίρια, υποδομές, έμμεσες ζημίες, μείωση της χωρητικότητας αποθήκευσης των ταμιευτήρων νερού).

Στην περιοχή Grimsel, η υψηλή τρέχουσα προβληματική πίεση από τις ροές λάσπης και τις τοπικές πλημμύρες σε τμήματα των δημοτικών περιοχών αποτέλεσε σημαντική κινητήρια δύναμη για την έναρξη της ανάπτυξης της στρατηγικής προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Στην αξιολόγηση των μελλοντικών προκλήσεων, τα συμμετέχοντα ενδιαφερόμενα μέρη κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι απειλές που προκαλούνται από μια σειρά υδροβαρυτικών κινδύνων είναι πιθανό να αυξηθούν υπό συνθήκες προόδου της κλιματικής αλλαγής, συμπεριλαμβανομένης της παράτασης των επιρρεπών σε κινδύνους περιόδων κατά τη θερινή περίοδο (Bender-Gàl et al., 2016). Οι κίνδυνοι που προκύπτουν επηρεάζουν άμεσα τη μοναδική καντονιακή οδό, η οποία είναι η κύρια σύνδεση δημόσιων συγκοινωνιών εντός και εκτός της περιοχής, το δευτερεύον οδικό σύστημα, τα κτίρια και τους οικισμούς, την υποδομή εφοδιασμού (πόσιμο νερό, γραμμές μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας, τηλεπικοινωνίες) και τις εγκαταστάσεις που σχετίζονται με την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας, η οποία αποτελεί βασικό οικονομικό πλεονέκτημα της περιοχής.

Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στους φυσικούς κινδύνους συνδέονται στενά με πολλαπλά ζητήματα περιφερειακής ανάπτυξης σε αυτή την περιφερειακή αγροτική περιοχή. Οι αυξανόμενοι κίνδυνοι από διαδικασίες φυσικών κινδύνων αλληλεπικαλύπτονται και αλληλεπιδρούν με άλλες εξωτερικές πιέσεις και κοινωνικοοικονομικές τάσεις που ισχύουν στην περιοχή, συχνά επιδεινώνοντάς τους. Αυτοί οι μη κλιματικοί παράγοντες περιλαμβάνουν: δημογραφική αλλαγή (αποδημία της υπαίθρου, γήρανση του πληθυσμού)· περιορισμοί στην ανάπτυξη οικισμών λόγω φυσικών συνθηκών· περιορισμένες δυνατότητες δημόσιας χρηματοδότησης για μέτρα διαρθρωτικής προστασίας· μειωμένη αντίληψη κινδύνου του πληθυσμού (επηρεάζοντας την αντιληπτή ποιότητα ζωής)· εξάρτηση της ελκυστικότητας για τον τουρισμό και των επιπέδων απασχόλησης από τη συνέχεια της οδικής σύνδεσης. Οι φυσικοί κίνδυνοι που οφείλονται στο κλίμα επηρεάζουν αυτούς τους παράγοντες της περιφερειακής ανάπτυξης, επηρεάζοντας τρεις βασικές προϋποθέσεις της βιώσιμης περιφερειακής ανάπτυξης και απειλώντας την αναγκαία ισορροπία τους, και συγκεκριμένα: I) συνδεσιμότητα των μεταφορών και αξιοπιστία των δημόσιων υποδομών, ii) ασφάλεια και iii) ποιότητα ζωής.

Λειτουργώντας στο πλαίσιο της θεματικής ομάδας «Αντιμετώπιση των φυσικών κινδύνων», η ανάπτυξη της «Στρατηγικής προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή για την περιοχή Grimsel» ήταν ένα από τα 31 πιλοτικά έργα που χρηματοδοτήθηκαν από την πρώτη φάση χρηματοδότησης (2013-2017) του ομοσπονδιακού πιλοτικού προγράμματος της Ελβετίας για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. Το πρόγραμμα αυτό υποστηρίζει την εφαρμογή της ελβετικής εθνικής στρατηγικής προσαρμογής (ομοσπονδιακό συμβούλιο, 2012) παρέχοντας χρηματοδοτική στήριξη σε καινοτόμα και υποδειγματικά έργα για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή σε καντόνια, περιφέρειες και δήμους.

Το δοκιμαστικό σχέδιο στην περιοχή Grimsel αποσκοπούσε στην ευαισθητοποίηση των περιφερειακών φορέων για τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής και στην προώθηση της συνεργασίας μεταξύ των σχετικών φορέων σε όλα τα επίπεδα και τους τομείς. Συγκεκριμένοι στόχοι ήταν ο εντοπισμός επιλογών προσαρμογής, η ανάπτυξη μιας υποπεριφερειακής, μακροπρόθεσμης στρατηγικής προσαρμογής για την αντιμετώπιση των φυσικών κινδύνων με συντονισμένο τρόπο και η επίτευξη δέσμευσης των φορέων για την εφαρμογή της.

Το έγγραφο στρατηγικής επικεντρώνεται σε τέσσερις στρατηγικές κατευθύνσεις για τη βιώσιμη περιφερειακή ανάπτυξη υπό συνθήκες κλιματικής αλλαγής: I) πρόσβαση στις μεταφορές, ii) ποιότητα ζωής, iii) ασφάλεια και iv) επικοινωνία. Για τους σκοπούς αυτούς, καθορίστηκαν οι ακόλουθοι στόχοι (Bender-Gàl et al., 2016):

1. Υποδομές μεταφορών: Εξασφαλίζεται επαρκής προσβασιμότητα, λαμβανομένων υπόψη των πτυχών κόστους-οφέλους, ενώ διαφορετικές ποιότητες πρόσβασης στην κυκλοφορία είναι δυνατές για τα διάφορα οδικά τμήματα.
2. Ποιότητα ζωής: Η βέλτιστη χρήση των δυνατοτήτων της περιοχής παραμένει δυνατή παρά την κλιματική αλλαγή. Η τάση αποδημίας δεν θα ενταθεί παρά τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και οι συνέπειές της για την ποιότητα ζωής θα μετριαστούν.
3. Ασφάλεια: Η διαβίωση στους δήμους παραμένει ασφαλής και οι κάτοικοι έχουν ένα καλό αίσθημα ασφάλειας. Οι κίνδυνοι για τους ανθρώπους και τις αξίες των ακινήτων ελαχιστοποιούνται.
4. Επικοινωνία: Η επικοινωνία εντός και σχετικά με την περιοχή είναι εύκολα κατανοητή, καλά στοχευμένη, κατάλληλη για τις ανάγκες κάθε επιπέδου λήψης αποφάσεων, τακτική, συμβαίνει την κατάλληλη στιγμή και μέσω σαφώς συμφωνημένων διαύλων επικοινωνίας.

Επιπλέον, η στρατηγική προσδιορίζει πέντε τομείς ενδιαφέροντος και καθορίζει ποιοτικούς στόχους με στόχο την ανθεκτική στην κλιματική αλλαγή και βιώσιμη περιφερειακή ανάπτυξη για καθέναν από αυτούς.

Η «Στρατηγική προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή για την περιοχή Grimsel» (Bender-Gàl et al., 2016) αναγνωρίζει ότι οι αυξανόμενοι κίνδυνοι λόγω της κλιματικής αλλαγής και άλλων συνεχιζόμενων κοινωνικών εξελίξεων είναι στενά αλληλένδετοι. Ως εκ τούτου, αντιμετωπίζει την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και τη βιώσιμη περιφερειακή ανάπτυξη με συνδυασμένο τρόπο (Steinemann et al., 2017). Κατά συνέπεια, τα πεδία δράσης της στρατηγικής συνδέονται εν μέρει άμεσα με τις διεργασίες φυσικών κινδύνων που βασίζονται στο κλίμα και στοχεύουν εν μέρει και σε μη κλιματικές επιρροές στην ευρύτερη περιφερειακή ανάπτυξη. Ως εκ τούτου, η στρατηγική αποσκοπεί στη διασφάλιση της ανθεκτικής στην κλιματική αλλαγή περιφερειακής ανάπτυξης στο πλαίσιο της διαχείρισης φυσικών κινδύνων και κινδύνων.

Με βάση τις αξιολογήσεις του status quo, τις αναμενόμενες αλλαγές, τις επακόλουθες μελλοντικές προκλήσεις και τις πιθανές ευκαιρίες, το έγγραφο στρατηγικής (Bender-Gàl et al., 2016) καθορίζει τις στρατηγικές κατευθύνσεις και τους ακόλουθους πέντε τομείς ενδιαφέροντος: α) κτίρια, οικισμοί και εγκαταστάσεις· β) οδικό δίκτυο και υποδομές καντονίων· γ) Τουρισμός· Δ) την απασχόληση και την οικονομική ανάπτυξη· και ε) τη ζωή στο χωριό, τις κοινωνικοπολιτιστικές πτυχές και το τοπίο. Για καθέναν από τους τομείς ενδιαφέροντος, προσδιορίζονται, αξιολογούνται και ιεραρχούνται πιθανοί τομείς δράσης, με αποτέλεσμα ένα χαρτοφυλάκιο έξι συγκεκριμένων μέτρων. Αυτά ορίζονται με επιχειρησιακό τρόπο, συμπεριλαμβανομένων των αρμοδιοτήτων, των σταδίων εργασίας, των δεικτών προόδου κ.λπ. Τα μέτρα είναι διαφορετικού τύπου και αφορούν: θεσμικές ρυθμίσεις, βελτίωση της βάσης γνώσεων, ανάπτυξη εγκατάστασης, επικοινωνία, μάρκετινγκ και συμβολή σε μια τεχνική λύση. Καθορίστηκαν τα ακόλουθα μέτρα:

• Σύσταση συντονιστικής επιτροπής για τη «Στρατηγική προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή για την περιοχή Grimsel»: Σύσταση διευθύνουσας ομάδας και καθορισμός των καθηκόντων και των όρων εντολής της για τη διασφάλιση της εφαρμογής, της παρακολούθησης και της προόδου των μέτρων.
• Μετατροπή αχρησιμοποίητων ακινήτων για οικιστικούς σκοπούς (δήμος Guttannen, οικισμός Boden): Δημιουργία νέου χώρου στέγασης, προσέλκυση νέων κατοίκων και προώθηση της εσωτερικής ανάπτυξης οικισμών, προκειμένου να διασφαλιστεί η κοινωνική και πολιτιστική ζωή των χωριών και να διατηρηθεί η ελκυστικότητα της περιοχής ως χώρου διαβίωσης παρά τις αντιξοότητες της κλιματικής αλλαγής. Το μέτρο ανταποκρίνεται στις εικαζόμενες απώλειες ασφάλειας και ποιότητας ζωής λόγω φυσικών κινδύνων που προκαλούνται από το κλίμα και αποσκοπεί στην αντιμετώπιση της μετανάστευσης που τροφοδοτείται από τις μεταβαλλόμενες αντιλήψεις κινδύνου του πληθυσμού.
• Βελτίωση της ανταλλαγής δεδομένων και πληροφοριών σχετικά με τους φυσικούς κινδύνους: Δημιουργία υποδομής και διαδικασιών για την ανταλλαγή και επεξεργασία δεδομένων και πληροφοριών σχετικά με φυσικούς κινδύνους από διάφορες πηγές και για την παροχή τους σε εμπειρογνώμονες και στο κοινό. Με τον τρόπο αυτό θα στηριχθούν οι περιφερειακοί φορείς στην αντιμετώπιση των κινδύνων.
• Προετοιμασία για πιθανή νέα σιδηροδρομική σύνδεση: Το μέτρο έχει ως στόχο να συμβάλει στην πρόσφατη πολιτική συζήτηση σχετικά με τα σχέδια για την κατασκευή ενός νέου σιδηροδρόμου στενού εύρους, συνδυασμένου με μια γραμμή υψηλής τάσης, σε ένα σύστημα σήραγγας μήκους 20 χιλιομέτρων που διέρχεται από βορρά-νότο κάτω από το πέρασμα Grimsel. Το έργο προσφέρει μια «ανθεκτική στην κλιματική αλλαγή» εναλλακτική λύση σε σχέση με την επιρρεπή σε κινδύνους καντονιακή οδό. Οι πιθανές επιπτώσεις του έργου στην περιοχή και η έκθεσή του σε φυσικούς κινδύνους αξιολογούνται και τροφοδοτούνται με τη λήψη αποφάσεων.
• Βελτίωση της επικοινωνίας για την αντιμετώπιση κρίσεων στον τομέα του τουρισμού: Εκπόνηση και εφαρμογή μιας προσαρμοσμένης έννοιας επικοινωνίας για τη μετάδοση, με πιο έγκαιρο, ακριβή και αποτελεσματικό τρόπο, πληροφοριών σχετικά με την εμφάνιση συμβάντων κινδύνου στις τουριστικές ομάδες χρηστών.
• Εμπορία του φυσικού περιβάλλοντος και δυναμικές διεργασίες: Ανάπτυξη τουριστικών προϊόντων που εμπορεύονται το τοπίο και το φυσικό περιβάλλον ως περιφερειακά περιουσιακά στοιχεία. Αυτό συμβάλλει επίσης στην ευαισθητοποίηση των επισκεπτών όσον αφορά τις διαδικασίες φυσικού κινδύνου και στη βελτίωση της κατανόησης των μέτρων έκτακτης ανάγκης, όπως το κλείσιμο οδών.

Μέτρο εφαρμογής 1), η στρατηγική έχει εδραιωθεί διαρθρωτικά στην περιοχή με τη σύσταση της διευθύνουσας ομάδας ήδη από το 2016. Η διευθύνουσα ομάδα αποτελεί μέρος μιας νεοσυσταθείσας ρύθμισης διακυβέρνησης για την εφαρμογή της στρατηγικής, η οποία βασίζεται στις υφιστάμενες θεσμικές δομές στην περιοχή και συνδυάζει τον κεντρικό συντονισμό με τις αποκεντρωμένες αρμοδιότητες. Αποτελείται από σημαντικούς φορείς που συμμετείχαν στην ανάπτυξη της στρατηγικής και υπό την προεδρία του Regionalkonferenz Oberland-Ost, ενός φορέα που είναι επιφορτισμένος με τον συντονισμό της περιφερειακής πολιτικής και ενεργεί στη διεπαφή των δημοτικών, καντονικών και ομοσπονδιακών αρχών. Οι φορείς που συμμετέχουν στην ανάπτυξη στρατηγικής έχουν δεσμευτεί να εφαρμόσουν τη στρατηγική υπογράφοντας δήλωση προθέσεων.

Έως το τέλος του 2018, η υλοποίηση περαιτέρω μέτρων παρουσιάζει μια μικτή εικόνα, με την κατάσταση της εφαρμογής να κυμαίνεται από την τελική έως την τρέχουσα κατάσταση έως την αντιμετώπιση δυσκολιών: Η τουριστική αξιοποίηση των διαδικασιών φυσικού κινδύνου (μέτρο 6) λειτουργεί με επιτυχία και φέρνει πανεπιστημιακά μαθήματα, επιστημονικές εκδρομές και επισκέψεις μελέτης επισκεπτών από άλλες ηπείρους στην περιοχή. Η βελτίωση της ανταλλαγής δεδομένων σχετικά με τους φυσικούς κινδύνους (μέτρο 3) μεταξύ των κύριων φορέων εκμετάλλευσης υποδομών της περιφέρειας προχωρεί πολύ καλά και έχει αποφέρει σημαντικά αποτελέσματα, π.χ. όσον αφορά την αποκατάσταση των περιττών δομών παρακολούθησης, την κοινή χρήση βάσεων δεδομένων που διαχειρίζονται μεμονωμένοι φορείς εκμετάλλευσης και την από κοινού προμήθεια νέων συστημάτων παρακολούθησης. Το σύνολο των επιχειρημάτων που σχετίζονται με τα σχέδια για μια νέα σιδηροδρομική σύνδεση (μέτρο 4) έχει προετοιμαστεί και κοινοποιηθεί στους αρμόδιους φορείς λήψης αποφάσεων, αλλά λόγω πολιτικών αποφάσεων από το ομοσπονδιακό επίπεδο, το κατασκευαστικό έργο αναβλήθηκε σε μεταγενέστερη χρονική στιγμή. Η συνέχιση των μέτρων 2) και 5) καθυστερεί επί του παρόντος ή βρίσκεται σε αναμονή επειδή έχουν αλλάξει οι κρίσιμες συνθήκες-πλαίσιο (νέα δημοτική κυβέρνηση, προσωπική αλλαγή στον φορέα που είναι υπεύθυνος για τη λήψη μέτρων).

Η «Στρατηγική προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή για την περιοχή Grimsel» αναπτύχθηκε στο πλαίσιο συμμετοχικής διαδικασίας από το 2014 έως το 2016. Η συμμετοχή όλων των σχετικών ενδιαφερόμενων μερών και η ευρεία εκπροσώπηση σημαντικών θεσμικών παραγόντων στην ομάδα εργασίας προσδιορίστηκαν ως βασικός παράγοντας επιτυχίας του έργου (Steinemann et al., 2016). Πάνω απ’ όλα, η διαδικασία συμμετοχής κατόρθωσε να φέρει σε επαφή τομεακούς παράγοντες από διαφορετικά επίπεδα που μέχρι τότε ακολουθούσαν χωριστές στρατηγικές διαχείρισης κινδύνων με μάλλον κατακερματισμένους τρόπους. Η οργάνωση της διαδικασίας αποτελείται από τη διαχείριση του έργου, την ομάδα εργασίας, έναν εξωτερικό εμπειρογνώμονα υπεργολαβίας και την Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Περιβάλλοντος (FOEN) ως συντονιστή του προγράμματος χρηματοδότησης. Επικεφαλής της ομάδας διαχείρισης της διαδικασίας ήταν η Regionalkonferenz Oberland-Ost, η οποία ενεργούσε επίσης ως φορέας εκτέλεσης του έργου, και περιλάμβανε εκπροσώπους του γραφείου μηχανικών της διοίκησης καντονίων (Oberingenieurkreis I) και ενός δήμου. Άλλοι εταίροι που εκπροσωπήθηκαν στην ομάδα εργασίας περιλάμβαναν όλους τους δήμους, τα σχετικά καντονικά γραφεία, καθώς και δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς που εκπροσωπούν τους περιφερειακούς βασικούς τομείς της ενεργειακής βιομηχανίας, των υποδομών μεταφορών, του τουρισμού και της γεωργίας. Ένας εξωτερικός σύμβουλος ήταν υπεύθυνος για τη διαχείριση των διαδικασιών, τη διευκόλυνση των συνεδριάσεων και την παροχή συμβουλών από εμπειρογνώμονες. Περαιτέρω συμβουλές και εμπειρογνωσία παρασχέθηκαν από έναν υπεύθυνο προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή του φορέα χρηματοδότησης FOEN.

Η στρατηγική αναπτύχθηκε στο πλαίσιο μιας διαδικασίας που βασίζεται σε εργαστήρια, η οποία διαρθρώθηκε σε πέντε φάσεις. Ξεκινώντας με μια εναρκτήρια εκδήλωση τον Μάιο του 2014 και ολοκληρώνοντας με μια καταληκτική εκδήλωση τον Ιανουάριο του 2016, πραγματοποιήθηκαν συνολικά έξι εργαστήρια. Χρησίμευσαν για τον εντοπισμό και τη μελέτη των αναγκών και των προβληματικών αντιλήψεων των παραγόντων, των συστημικών αλληλεξαρτήσεων, των αναγκών και των επιλογών για δράσεις, πιθανές συγκρούσεις, σχεδιασμό στρατηγικής, προτεραιότητες και στρατηγικές κατευθύνσεις, κοινούς στόχους και συγκεκριμένα μέτρα. Τα εργαστήρια προετοιμάστηκαν και μετα-επεξεργάστηκαν μέσω εγγράφων εισαγωγής, τα οποία σταδιακά εξελίχθηκαν στο τελικό έγγραφο στρατηγικής.

Οι διμερείς διερευνητικές συνομιλίες, ιδίως πριν από το πρώτο εργαστήριο, αποδείχθηκαν πολύ χρήσιμες για να αποσαφηνιστεί η πραγματική προβληματική κατάσταση και να διαρθρωθεί η συζήτηση κατά τη διάρκεια των εργαστηρίων. Σε κάποιο βαθμό, οι συνομιλίες αυτές συμπλήρωσαν τα εργαστήρια, σε περίπτωση που οι περιορισμένοι χρόνοι δεν επέτρεπαν σε όλους τους συμμετέχοντες να εκφράσουν πλήρως όλες τις ανησυχίες τους. Η μορφή «World cafe» αποδείχθηκε μια ιδιαίτερα κατάλληλη μέθοδος για τη διευκόλυνση της συζήτησης σε μικρές ομάδες στο πλαίσιο των εργαστηρίων. Η ενεργός συμμετοχή στη διαδικασία και η θετική ταύτιση με το αποτέλεσμά της προωθήθηκε με την πρόσκληση των συμμετεχόντων να συνεισφέρουν, π.χ. σχετικά με το μελλοντικό όραμα της ομάδας συμφερόντων τους, και με την ανάθεση της ευθύνης για την ανάπτυξη μέτρων σε αυτούς.

Η διαδικασία συμμετοχής των ενδιαφερόμενων μερών ήταν ζωτικής σημασίας για την επίτευξη της κατάλληλης ισορροπίας των μέτρων στον τομέα του στρες που κάλυπταν οι στρατηγικοί στόχοι. Αυτό περιλάμβανε την εξισορρόπηση των αποδεκτών επιπέδων κινδύνου με επαρκή επίπεδα ασφάλειας, προσβασιμότητας και ποιότητας ζωής. Στα διδάγματα που αντλήθηκαν (Steinemann et al., 2016), οι διαχειριστές διαδικασιών καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι τα επιστημονικά δεδομένα από μόνα τους δεν επαρκούν για τη λήψη σχετικών κρίσεων, αλλά ότι είναι απαραίτητο να αναπτυχθούν κοινές θέσεις μέσω της ανταλλαγής διαφορετικών απόψεων και αντιλήψεων προβλημάτων σε μια συλλογική διαδικασία διαβούλευσης.

Η «Στρατηγική προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή για την περιοχή Grimsel» θεωρείται επιτυχημένη και «ορθή πρακτική» από τους συντονιστές του ελβετικού πιλοτικού προγράμματος για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή (FOEN, 2017). Συγκαταλέγεται στη μειοψηφία των πιλοτικών σχεδίων που προχώρησαν πέρα από τη βελτίωση της βάσης γνώσεων ή την ανάπτυξη εργαλείων στήριξης και προχώρησαν στον προσδιορισμό συγκεκριμένων επιλογών προσαρμογής, στη διαμόρφωση μιας περιφερειακής στρατηγικής και στην προετοιμασία της υλοποίησής της στην πράξη. Μπορούν να εντοπιστούν οι ακόλουθοι κύριοι παράγοντες επιτυχίας που σχετίζονται με διαφορετικές διαστάσεις (Steinemann et al., 2016):

Παράγοντες επιτυχίας που σχετίζονται με τις εξωτερικές συνθήκες πλαισίου:

• Τα προηγούμενα περιστατικά κινδύνου τα τελευταία χρόνια προκάλεσαν προβληματικές πιέσεις κατά την έναρξη του έργου, γεγονός που δημιούργησε επίγνωση της ανάγκης για ανάληψη δράσης και αύξησε την προθυμία για έναρξη μιας περιφερειακής διαδικασίας προσαρμογής.
• Η επαναξιολόγηση του τοπικού κινδύνου πλημμύρας κατά τη διάρκεια της διαδικασίας ανάπτυξης της στρατηγικής συνεπαγόταν ότι ο κίνδυνος ήταν λιγότερο σοβαρός από ό,τι είχε αρχικά υποτεθεί, γεγονός που διευκόλυνε την αντίληψη του προβλήματος από τους εμπλεκόμενους φορείς. Παρόλο που η δυναμική αυτή μπορεί να θεωρηθεί αμφίθυμη, οι αλλαγές στην αντίληψη του τοπικού κινδύνου διευκόλυναν τη μετατόπιση του πεδίου εφαρμογής της διαδικασίας στρατηγικής από μια μάλλον περιορισμένη εστίαση στα (διαρθρωτικά) μέτρα διαχείρισης κινδύνου σε πολύ ευρύτερες προοπτικές περιφερειακής ανάπτυξης.
• Η καλή διαθεσιμότητα περιφερειακών δεδομένων σχετικά με τις διαδικασίες φυσικών κινδύνων επί του παρόντος και στο μέλλον αποτέλεσε ευνοϊκή προϋπόθεση.
• Η έναρξη της ανάπτυξης στρατηγικής και η επιλογή των θεματικών εστιών οδηγήθηκαν από τη βάση προς την κορυφή από τους παράγοντες της περιοχής και τις περιφερειακές τους ανάγκες.
• Η ομοσπονδιακή χρηματοδότηση από το πιλοτικό πρόγραμμα ήταν υποστηρικτική. Σηματοδότησε την πολιτική βούληση και τη συνάφεια της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή σε υψηλότερο κυβερνητικό επίπεδο.
• Η συνολική ελβετική παράδοση των κατοίκων που έχουν ισχυρούς ρόλους στα κοινά και έχουν χρησιμοποιηθεί για την ανάληψη διαφόρων κοινωνικών ρόλων ταυτόχρονα αποδείχθηκε γόνιμο υπόστρωμα για τη συμμετοχική ανάπτυξη πολιτικής.

Παράγοντες επιτυχίας που σχετίζονται με τη διαδικασία ανάπτυξης στρατηγικής:

• Ευρεία συμμετοχή των σχετικών περιφερειακών φορέων από πολλαπλά επίπεδα και από περιφερειακούς σημαντικούς οικονομικούς τομείς, συμπεριλαμβανομένων βασικών παραγόντων με καλή φήμη και υψηλή αξιοπιστία στην περιοχή. Αυτό εξασφάλισε επίσης ευρεία αποδοχή της στρατηγικής.
• Ισχυρή δέσμευση των διαχειριστών διαδικασιών και υψηλά κίνητρα των συμμετεχόντων παραγόντων. Η ανάληψη ευθύνης από τους φορείς ενισχύθηκε με την ανάθεση της ευθύνης για την ανάπτυξη μέτρων σε αυτούς.
• Η συμμετοχή εξωτερικών συμβούλων διαβεβαίωσε την επαγγελματική διαχείριση του έργου, την ελκυστική διευκόλυνση των εργαστηρίων και την αποτελεσματική προετοιμασία και μετεπεξεργασία των συνεδριάσεων.
• Η παροχή θεματικής ευελιξίας στη διαδικασία επέτρεψε την αντίδραση στις αλλαγές των εξωτερικών συνθηκών πλαισίου και άνοιξε δημιουργικό περιθώριο.
• Οι συμμετέχοντες φορείς δεσμεύτηκαν να εφαρμόσουν τη στρατηγική υπογράφοντας δήλωση προθέσεων.

Παράγοντες επιτυχίας που σχετίζονται με το περιεχόμενο της στρατηγικής:

• Η αντιμετώπιση των φυσικών κινδύνων που συνδέονται με το κλίμα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο περιφερειακής ανάπτυξης αποτελεί καθοριστικό παράγοντα επιτυχίας, λαμβανομένων πλήρως υπόψη των αλληλεπιδράσεών τους με τις κοινωνικές εξελίξεις και τις κοινωνικοοικονομικές περιφερειακές προκλήσεις.
• Υποστηρίχθηκε επίσης η αντιμετώπιση των ευκαιριών που προκύπτουν από την κλιματική αλλαγή και την κοινωνική προσαρμογή. Για παράδειγμα, ένα από τα μέτρα επιδιώκει να αξιοποιήσει τις δυναμικές διαδικασίες τοπίου που διαμορφώνονται από την αλλαγή των κλιματικών συνθηκών, εμπορεύοντάς τις ως πλεονέκτημα για τον τουρισμό.
• Η διαδικασία της στρατηγικής θεσμοθετήθηκε με τη δημιουργία μιας νέας δομής διακυβέρνησης (ομάδα με όρους αναφοράς) για την εφαρμογή της.

Υπήρξε σε κάποιο βαθμό περιοριστικός παράγοντας το γεγονός ότι η ομαδική εργασία με σενάρια κλιματικής αλλαγής κατά τη διάρκεια της διαδικασίας του εργαστηρίου δεν ήταν επιτυχής. Η αρχική ιδέα ήταν να διαφοροποιηθούν οι αξιολογήσεις προβλημάτων και οι επιλογές προσαρμογής σύμφωνα με διαφορετικά σενάρια κλιματικής αλλαγής (αδύναμα, μεσαία, ισχυρά), ώστε να ληφθούν υπόψη οι αβεβαιότητες. Αποδείχθηκε, ωστόσο, ότι η προσέγγιση αυτή ήταν υπερβολικά περίπλοκη. Αντ’ αυτού, οι φορείς ανέπτυξαν κοινές εκτιμήσεις της γενικής κατεύθυνσης των μελλοντικών εξελίξεων στο πλαίσιο της προόδου της κλιματικής αλλαγής (η τρέχουσα κατάσταση βελτιώνεται, επιδεινώνεται ή παραμένει σταθερή), οι οποίες δεν ήταν δεσμευμένες σε συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα.

Ενώ η εφαρμογή ορισμένων μέτρων έχει επιτευχθεί ή παρουσιάζει ικανοποιητική πρόοδο, οι αλλαγές στις συνθήκες πλαισίου επηρεάζουν επί του παρόντος αρνητικά άλλα μέτρα ή περιορίζουν τον αντίκτυπό τους. Παρά τα προπαρασκευαστικά βήματα για τη μετατροπή των αχρησιμοποίητων κτιρίων (μέτρο 2), μια πολιτική αλλαγή της τοπικής αυτοδιοίκησης έχει θέσει επί του παρόντος σε αναμονή τη διαδικασία. Αλλαγή προσωπικού στον φορέα που είναι υπεύθυνος για το μέτρο 5) έχει καθυστερήσει μέχρι στιγμής την εφαρμογή του. Το σύνολο των επιχειρημάτων που σχετίζονται με τη νέα σιδηροδρομική γραμμή Grimsel (μέτρο 4) ολοκληρώθηκε και υποστηρίχθηκε υπέρ του έργου, αλλά η ομοσπονδιακή κυβέρνηση υποβάθμισε εν τω μεταξύ την προτεραιότητά της.

Η ανάπτυξη της «Στρατηγικής προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή για την περιοχή Grimsel» ήταν ένα από τα έργα που χρηματοδοτήθηκαν από το ομοσπονδιακό ελβετικό πιλοτικό πρόγραμμα για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. Κατά την πρώτη φάση χρηματοδότησής του, το πιλοτικό πρόγραμμα έχει χρηματοδοτήσει 31 έργα με συνολικό όγκο χρηματοδότησης 7,7 εκατομμύρια ελβετικά φράγκα. Εξαιρουμένων των συνοδευτικών μέτρων, ο μέσος προϋπολογισμός ανέρχεται σε περίπου 200.000 ελβετικά φράγκα ανά έργο.

Για κάθε μέτρο που ορίζεται στη στρατηγική, περιγράφονται τα οφέλη και τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα και οι χρηματοδοτικές ανάγκες χαρακτηρίζονται από ποιοτικούς όρους, αλλά ούτε τα οφέλη ούτε το κόστος έχουν ποσοτικοποιηθεί. Η σύσταση και λειτουργία της διευθύνουσας ομάδας δεν προκάλεσε πρόσθετες δαπάνες, διότι η διοίκηση και ο χρόνος εργασίας βαρύνουν τους τακτικούς προϋπολογισμούς των οργανώσεων-μελών. Δεν κατέστη δυνατή η εκτίμηση του κόστους άλλων μέτρων κατά τον χρόνο σύνταξης του εγγράφου στρατηγικής, διότι στις περισσότερες περιπτώσεις οι ανάγκες χρηματοδότησης για την πλήρη υλοποίηση των μέτρων εξαρτώνται από τα αποτελέσματα των πρώτων βημάτων εφαρμογής (π.χ. αποσαφήνιση των ακριβών αναγκών των διαφόρων ομάδων χρηστών όσον αφορά τον προγραμματισμένο κόμβο δεδομένων φυσικού κινδύνου). Κατά συνέπεια, η εκτίμηση του κόστους αποτελεί μερικές φορές μέρος του σχεδίου σταδιακής εφαρμογής των μέτρων.

Οι ποιοτικές παράμετροι κόστους-οφέλους διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της στρατηγικής και αποτελούν τη βάση διαφόρων μέτρων. Για παράδειγμα, η προστασία των οδικών υποδομών από φυσικούς κινδύνους και η βελτίωση της ποιότητας της πρόσβασης στην κυκλοφορία περιορίζονται από την περιορισμένη διαθεσιμότητα δημόσιων οικονομικών πόρων. Η τρέχουσα εστίαση του καθεστώτος δημόσιας διαχείρισης του οδικού δικτύου στην παρακολούθηση των σημείων κινδύνου και στην προετοιμασία μέτρων αποκατάστασης σε περίπτωση ζημίας θα πρέπει να διατηρηθεί, διότι δεν είναι εφικτή η χρηματοδότηση μεγαλύτερων διαρθρωτικών μέτρων προστασίας. Παρόμοιες σχέσεις κόστους-οφέλους στον τομέα της έντασης μεταξύ της πρόληψης των κινδύνων (επαρκή επίπεδα προστασίας) και της ανοχής κινδύνου (αποδεκτά επίπεδα κινδύνου) συμβάλλουν σε πολλές από τις προκλήσεις στις οποίες ανταποκρίνεται η στρατηγική.

Το περιεχόμενο του εγγράφου στρατηγικής και τα μέτρα προσαρμογής που καθορίζονται σε αυτό συνδέονται απρόσκοπτα με τη σχετική δημοτική, καντονιακή και ομοσπονδιακή νομοθεσία.

Η εφαρμογή της δέσμης μέτρων ξεκίνησε το 2016, δηλαδή αμέσως μετά την οριστικοποίηση του εγγράφου στρατηγικής και τη λήξη του πιλοτικού σχεδίου για τη χρηματοδότηση εκκίνησης. Η συντονιστική ομάδα για την εφαρμογή της στρατηγικής, ως θεσμικό μέτρο, συστάθηκε ήδη κατά τη διάρκεια του 2016. Ορισμένα μέτρα είναι από τη φύση τους μάλλον αορίστου χρόνου, ενώ η ολοκλήρωση αρκετών άλλων μέτρων είχε αρχικά προγραμματιστεί έως το τέλος του 2018. Δεδομένου ότι ορισμένα από αυτά τα μέτρα καθυστερούν ή αντιμετωπίζουν προκλήσεις, ενδέχεται να αποτελέσουν αντικείμενο επαναπρογραμματισμού ή αναθεώρησης από τη διευθύνουσα ομάδα.

Τα μέτρα που ορίζονται στη στρατηγική είναι κατά κύριο λόγο μη διαρθρωτικά, αλλά μάλλον προσανατολισμένα στη διαδικασία και αποσκοπούν στη διαμόρφωση συνθηκών και βιώσιμων διαδικασιών για ανθεκτική στην κλιματική αλλαγή, βιώσιμη περιφερειακή ανάπτυξη. Ως εκ τούτου, η «ζωή» τους δεν υπόκειται σε διακριτό χρονικό διάστημα.

Regionalkonferenz Oberland-Ost
Jungfraustrasse 38, Postfach 312, 3800 Interlaken
Email: region@oberland-ost.ch  
Homepage: https://www.oberland-ost.ch 

Oberingenieurkreis I, Tiefbauamt des Kantons Bern
Schlossberg 20, 3602 Thun 
Homepage: www.bve.be.ch/tba 

Δοκιμαστικό σχέδιο «Στρατηγική προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή για την περιοχή Grimsel», που χρηματοδοτείται από το ελβετικό πιλοτικό πρόγραμμα για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή (1η φάση χρηματοδότησης: 2013-2017)