Gebouwen

Kernboodschappen

• Gebouwen kunnen kwetsbaar zijn voor klimaatverandering, wat gevolgen kan hebben voor zowel de structurele kenmerken van het gebouw als de binnenomstandigheden van het gebouw. Een onvermogen om de binnentemperaturen goed te reguleren, kan leiden tot thermisch ongemak voor gebruikers, wat mogelijk negatieve gevolgen kan hebben voor de gezondheid, het welzijn en de productiviteit.
• De EU probeert dit probleem op verschillende fronten aan te pakken. Zij heeft zich ingespannen om de integratie van de aanpassing aan de klimaatverandering in de normen voor gebouwen te bevorderen, heeft richtlijnen vastgesteld om de energie-efficiëntie en -prestaties te verbeteren en heeft beleidsmaatregelen ontwikkeld om de renovatie van gebouwen aan te moedigen die leiden tot een betere hulpbronnen- en energie-efficiëntie. De Europese Commissie heeft in maart 2023 richtsnoeren op EU-niveau opgesteld over de klimaatbestendigheid van gebouwen.
• De kennis over het vergroten van de veerkracht van de gebouwde omgeving wordt geactualiseerd en uitgewerkt via verschillende onderzoeksprogramma’s en de EU biedt financiële steun, bijvoorbeeld via het Nieuw Europees Bauhaus, voor innovatieve ideeën en oplossingen.

Impacts, kwetsbaarheden en risico's

Cesare Barillà, Climate Change PIX /EEA

Klimaatverandering kan schade aan zowel residentiële als niet-residentiële gebouwen veroorzaken (groot risico in de Europese klimaatrisicobeoordeling (EUCRA)). Het kan leiden tot een verhoogd risico op instorting, degradatie van bouwmaterialen en zelfs van de structurele integriteit van de gebouwen. Het kan ook leiden tot aanzienlijk waardeverlies als gevolg van meer stormen, sneeuw of verzakkingsschade, wateroverlast, verslechterd binnenklimaat en een kortere levensduur van het gebouw.

Klimaatverandering heeft niet alleen gevolgen voor de structurele kenmerken van een gebouw, maar kan ook van invloed zijn op de omstandigheden waaronder mensen binnenshuis wonen, werken en met elkaar omgaan (groot risico in EUCRA). Gebruikers van gebouwen moeten verwarmings- en koelingssystemen gebruiken om het hoofd te bieden aan thermisch ongemak als gevolg van extreme temperaturen. Kwetsbare groepen in de samenleving wonen vaak in armere woningen, waardoor ze gevoeliger zijn voor de gevolgen van klimaatverandering. Mensen die in stedelijke gebieden wonen, lopen vooral risico vanwege het stedelijke hitte-eilandeffect, dat verschillende gezondheidsproblemen veroorzaakt. Gezondheids- en sociale zorginstellingen lopen ook het risico op klimaatveranderingseffecten, zoals hitte, overstromingen en stormen, die uiteindelijk gevolgen hebben voor de menselijke gezondheid.

Beleidskader

De EU-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering omvat verschillende acties om de klimaatkwetsbaarheden van de gebouwde omgeving aan te pakken, waarbij rekening wordt gehouden met de horizontale relevantie van gebouwen in het kader van het Europees klimaatbeleid. In de strategie wordt gewezen op de noodzaak om gebouwen beter voor te bereiden op de klimaatverandering. Voorts houdt de strategie rekening met de rol van gebouwen bij grootschalige aanpassing, bijvoorbeeld bij het terugdringen van het effect van stedelijke warmte-eilanden door middel van groene daken en muren, en met de noodzaak van nauwkeurigere voorspellingen van de klimaatveranderingsbelasting op de gebouwde omgeving. Op gebouwniveau moeten investeringsbeleidsbeslissingen worden onderbouwd met solide klimaatgegevens - met inbegrip van beslissingen op huishoudelijke schaal over het al dan niet renoveren. Wat de verzekering van gebouwen betreft, is het dichten van de kloof op het gebied van klimaatbescherming voor infrastructuur en de gebouwde omgeving een belangrijke prioriteit van de strategie. Het verband tussen water en energie is ook van cruciaal belang en de bouwsector kan helpen de bijbehorende kwetsbaarheden aan te pakken.

In de strategie wordt prioriteit gegeven aan op de natuur gebaseerde oplossingen zoals groene daken en muren, die kunnen bijdragen tot het verminderen van onaangepastheid, een praktijk die in de strategie wordt aanbevolen te vermijden. In gebouwen kunnen bijvoorbeeld op de natuur gebaseerde oplossingen een duurzaam alternatief zijn voor het exclusieve gebruik van airconditioning voor koeling. Maatregelen op het gebied van groene infrastructuur (groene corridors, groene stedelijke gebieden, bomen in steden en groene daken en muren) kunnen de veerkracht van de gebouwde omgeving vergroten, met name wanneer zij worden geïntegreerd in stedelijke planning en gekoppeld aan op de natuur gebaseerde oplossingen.

De integratie van de aanpassingsstrategie en de mededeling over de renovatiegolf van 2020 wordt uitdrukkelijk overwogen. Als onderdeel van de Europese Green Deal heeft de renovatiegolf tot doel het renovatiepercentage in de komende tien jaar te verdubbelen en te zorgen voor een hogere energie- en hulpbronnenefficiëntie. Wat aanpassing betreft, wordt erop gewezen dat de normen voor verwarming en koeling in gebouwen moeten worden herzien, waarbij rekening moet worden gehouden met kwetsbare mensen en de paraatheid van de samenleving voor hittegolven moet worden verbeterd. Dit wordt verder nagestreefd in de aanbeveling van 2020 over energiearmoede, die ook deel uitmaakt van de renovatiegolf.

In 2021 is een herziening van de criteria voor groene overheidsopdrachten van 2016 voor kantoorgebouwen van start gegaan (in het kader van de renovatiegolf). Het heeft betrekking op criteria voor klimaatbestendigheid en is gebaseerd op indicatoren die zijn ontwikkeld binnen het nieuwe Europese kader voor duurzame gebouwen. Dit laatste, dat in 2020 van start is gegaan, heeft tot doel de duurzaamheidsprestaties van gebouwen gedurende hun volledige levenscyclus te beoordelen aan de hand van een reeks indicatoren die betrekking hebben op extreme weerrisico’s voor de gezondheid en het thermisch comfort, duurzame drainage en waterverbruik.

Het EU-beleid met betrekking tot verwarming en koeling van gebouwen wordt uiteengezet op de pagina Klimaat-ADAPT-gezondheid. De richtlijn betreffende de energieprestatie van gebouwen en de richtlijn betreffende energie-efficiëntie bieden in dit verband richtsnoeren.

Verbetering van de kennisbasis

De Europese klimaatrisicobeoordeling 2024 biedt een uitgebreide beoordeling van de belangrijkste klimaatrisico’s waarmee Europa vandaag en in de toekomst wordt geconfronteerd. Het identificeert 36 grote klimaatrisico’s die een bedreiging vormen voor onze energie- en voedselzekerheid, ecosystemen, infrastructuur, watervoorraden, financiële systemen en de gezondheid van mensen, ook gezien het risico voor de gebouwensector.

Het IPCC AR6 WG II-verslag Klimaatverandering 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability heeft betrekking op de kwetsbaarheden en aanpassingsopties voor de gebouwde omgeving, zowel vanuit een mondiaal als vanuit verschillende regionale perspectieven (waaronder Europa en het Middellandse Zeegebied), en binnen bredere aggregaten zoals stedelijke nederzettingen, gezondheid en zeespiegelstijging.

De fysieke bedreigingen voor gebouwen als gevolg van de klimaatverandering zijn bosbranden, ontdooiing van de permafrost en stijging van de zeespiegel – een grote kwetsbaarheid voor veel laaggelegen kuststeden, waaronder Europese. De bebouwde omgeving wordt daarom gezien als een gebied voor dringende aanpassingsmaatregelen, zoals de herziening van bouwvoorschriften in een klimaatbestendiger perspectief; het gebruik van innovatieve benaderingen van gebouwen; of zelfs verplaatsing naar veiligere gebieden, wanneer de mogelijkheden om een aantal zeer kwetsbare nederzettingen te redden zullen zijn uitgeput. De gerapporteerde ongelijke verdelingseffecten van aanpassingsmaatregelen die in het kader van een rechtvaardig aanpassingsbeleid moeten worden aangepakt, omvatten hogere kosten, verslechtering van de leefomstandigheden binnenshuis (met name voor kansarmen, als gevolg van inferieure bouwmaterialen die voor de armen betaalbaar zijn, en aanpassing aan door de klimaatverandering veroorzaakte gentrificatie. In het speciaal verslag van het IPCC over de opwarming van de aarde met 1,5 °C wordt ingegaan op de gevolgen van de klimaatverandering en de aanpassingsopties in de bouwsector die kunnen bijdragen tot het beperken van de opwarming tot 1,5 °C.

De stedelijke audit van Eurostat biedt op indicatoren gebaseerde informatie over het aanpassingsvermogen van steden, met inbegrip van infrastructuur en gebouwen. De Urban Adaptation Map Viewer biedt indicatoren, zoals bodemafdekking en groene stedelijke gebieden.

De stedelijke atlas van de Copernicus Land Monitoring Service biedt geharmoniseerde informatie over landbedekking en landgebruikskaarten over enkele honderden steden en hun omgeving.

Binnen het onderzoeks- en innovatieprogramma van de Europese Commissie Horizon 2020 is kennis voor aanpassing aan de klimaatverandering in de bouwinfrastructuur een van de onderwerpen die in het werkprogramma aan bod komen. Het RESIN-project helpt steden om robuuste aanpassingsstrategieën te bedenken voor hun meest kritieke infrastructuur. Het EU-CIRCLE-project ontwikkelt een Uniebreed kader ter ondersteuning van vitale infrastructuur om voorbereid te zijn op natuurrampen, waaronder klimaatverandering. Het ABC21-project heeft tot doel de beste duurzame ontwerpen voor warme klimaatzones te bestuderen om hun markt- en onderzoekspotentieel te ontsluiten. Het project richt zich op een bioklimatologische ontwerpbenadering, energiezuinige koeltechnieken en lokale bouwmaterialen die al worden gebruikt in de warmere delen van de wereld, zoals Afrika, en die kunnen worden geïdentificeerd en aangepast aan andere geografische gebieden.

Verdere kennis over stedelijke aanpassing is te vinden op de pagina Climate-ADAPT Urban.

Ondersteuning van investeringen en financiering

De EU-financiering voor aanpassing wordt ondersteund door het meerjarig financieel kader 2021-2027, dat ervoor zorgt dat maatregelen voor aanpassing aan de klimaatverandering zijn geïntegreerd in alle belangrijke uitgavenprogramma’s van de EU.

De EU-financiering ter ondersteuning van de veerkracht van infrastructuur, met inbegrip van gebouwen, wordt voornamelijk georganiseerd door het cohesiebeleid, meer in het bijzonder via de Europese fondsen voor regionale ontwikkeling.

Het Solidariteitsfonds van de EU treedt op in noodgevallen, nadat er schade is opgelopen. Gebeurtenissen in verband met klimaatverandering kunnen ook worden gefinancierd.

Vanaf 2021 bestrijkt het onderzoeksprogramma Horizon Europa gebouwen binnen bestemming 4 “Efficiënt, duurzaam en inclusief energiegebruik” van cluster 5 “Klimaatenergie en -mobiliteit”. Twee onderwerpen binnen bestemming 4 van dit programma, die respectievelijk gericht waren op klimaatbestendigheid van historische gebouwen en op de weerbaarheid tegen ontwrichtende gebeurtenissen van kwetsbare gebouwen, hadden hun deadline voor de indiening van voorstellen in september 2023; nieuwe projecten voor de aanpassing van gebouwen kunnen dus in de komende winter worden gefinancierd. Gebouwen zijn een van de actiegebieden waarop de EU-missie voor aanpassing aan de klimaatverandering zich richt als onderdeel van Horizon Europa, dat de “mobilisatie bevordert van middelen die beschikbaar zijn voor de renovatiegolf om openbare gebouwen en sociale woningen aan te passen en klimaatbestendig te maken, waardoor ze hulpbronnen- en energie-efficiënt, gezond en in overeenstemming met de beginselen van de circulaire economie worden gemaakt” in een geest van integratie van de beginselen van de renovatiegolf en van de aanpassingsstrategie.

Andere vormen van aanpassing van de EU-financiering in de infrastructuursector zijn subsidies van de Europese Investeringsbank. De Europese Investeringsbank bevordert actief de klimaatbestendigheid in de gefinancierde projecten.

Verzekeringen zijn bedoeld om de schade van rampen, die naar verwachting zullen toenemen als gevolg van de klimaatverandering, financieel te compenseren. Verzekeringsdekking is een zeer belangrijk instrument voor aanpassing aan de klimaatverandering in de infrastructuursector, met inbegrip van gebouwen.

Een uitgebreid overzicht is te vinden op de pagina over de EU-financiering van aanpassingsmaatregelen.

Ondersteuning van de uitvoering van de aanpassing

Sinds 2014 bevorderen de Europese normalisatieorganisaties CEN en CENELEC de integratie van de aanpassing aan de klimaatverandering in bouwnormen en bevorderen zij de ontwikkeling en harmonisatie ervan met het oog op de integratie van de gevolgen van de klimaatverandering, technologische vooruitgang en maatschappelijke eisen in investeringsbeslissingen, overeenkomstig het mandaat van de Europese Commissie.

Geïnspireerd door de creatieve beweging van een eeuw geleden heeft de EU in het kader van het renovatiegolfinitiatief het Nieuw Europees Bauhaus gelanceerd als platform om creatieve cocreatie van nieuwe oplossingen voor een duurzame en mooie gebouwde omgeving in de EU te bevorderen. Het initiatief is gericht op het faciliteren van de uitwisseling van ideeën over meer betaalbare, toegankelijke duurzame woonruimten, het mobiliseren van de creativiteit van ontwerpers, architecten, ingenieurs, wetenschappers, studenten en geïnspireerde mensen van elke achtergrond, met het oog op het uiteindelijk verbeteren van de kwaliteit van onze woonervaring. Het zal ook financiële steun verlenen door middel van ad-hocoproepen tot het indienen van voorstellen en programma’s binnen het meerjarig financieel kader. De eerste fase heeft al geleid tot verschillende oorspronkelijke bijdragen, op basis waarvan de Europese Commissie op 15 september 2021 een mededeling heeft uitgebracht.

Het Burgemeestersconvenant inzake klimaat en energie biedt steun aan aanpassingsacties in de stedelijke context. Meer informatie is te vinden op de pagina ClimateAdapt Urban.