Energie

Kernboodschappen

• Klimaatverandering heeft gevolgen voor de energiesector in termen van energieproductie (zowel niet-hernieuwbaar als hernieuwbaar) en leveringsvoorwaarden. Risico's zijn onder meer lagere efficiëntiepercentages van alle soorten energiecentrales en schade aan de energie-infrastructuur als gevolg van extreme gebeurtenissen. Het klimaatbestendig maken van de energiesector is van cruciaal belang voor de klimaatactie van de EU, voornamelijk vanwege de rol ervan bij de mitigatie als een van de belangrijkste bronnen van antropogene broeikasgasemissies.
• De “Europese klimaatwet” en het “Fit for 55”-pakket zullen leiden tot een aanzienlijke decarbonisatie van de energiesector in de EU. Hoewel er in de nieuwe EU-aanpassingsstrategie nog geen specifieke acties zijn voorgesteld, zal dat klimaatbeleid waarschijnlijk belangrijke gevolgen hebben voor de aanpassingsopties van de sector. Op basis van de informatie en richtsnoeren in de aanpassingsstrategie van de EU en de cohesiebeleidsdocumenten is Europa voornemens specifiek te investeren in klimaatbestendige infrastructuur, met name om infrastructuur voor hernieuwbare energie op te zetten.
• Hoewel het Gemeenschappelijk Centrum voor onderzoek modelstudies heeft verstrekt om de gevolgen van de klimaatverandering voor de energiesector te beoordelen, alsook mogelijkheden voor aanpassing aan het Europese energiesysteem en klimaatbestendigheid in het Europese energiesysteem nu en in de toekomst, worden in verschillende door de EU gefinancierde onderzoeks- en innovatieprojecten oplossingen voorgesteld om aanpassing te integreren in deze belangrijke beleidssector van de EU.

Impacts, kwetsbaarheden en risico's

Frederic Laugier, EDF

Klimaatverandering beïnvloedt het energiesysteem op verschillende manieren, variërend van veranderingen in de seizoensgebonden en jaarlijkse vraag naar verwarming en koeling tot risico's en kansen voor de productie en distributie van energie. Risico's zijn onder meer dalingen van de efficiëntie van elektriciteitscentrales, beperkingen van koelwater en water voor waterkrachtcentrales. Bovendien kan de klimaatverandering schade toebrengen aan de energie-infrastructuur als gevolg van extreme gebeurtenissen, waaronder overstromingen aan de kust en in het binnenland, stormen en bosbranden.

In de Europese klimaatrisicobeoordeling werd het risico op verstoring van de energiemarkt als gevolg van hitte en droogte, die van invloed zijn op de vraag naar en het aanbod van elektriciteit, aangemerkt als het meest urgente om aan te pakken, waarbij Zuid-Europa een hotspotregio is. In de beoordeling wordt ook geconcludeerd dat risico’s voor de energievoorziening kunnen cascaderen voor alle maatschappelijke sectoren en activiteiten, waardoor de veiligheid, het economisch welzijn en de menselijke gezondheid worden bedreigd.

De energiesector is niet alleen gevoelig voor belangrijke klimaatgerelateerde kwetsbaarheden: het is van cruciaal belang voor de klimaatactie van de EU, voornamelijk vanwege de rol ervan bij de mitigatie als een van de belangrijkste bronnen van antropogene broeikasgasemissies. Gezien deze dubbele rol lijkt het mainstreamen van aanpassing in deze sector van het allergrootste belang en dit wordt naar behoren in aanmerking genomen in de EU-aanpassingsstrategie van 2021.

Beleidskader

De strategische richtsnoeren van de Europese Commissie voor de energiesector zijn vastgesteld in het kader voor klimaat en energie 2030 en in de energie-unie. In juni 2021 heeft de Raad van de Europese Unie de nieuwe Europese klimaatwet aangenomen. Hiermee wordt de doelstelling van een klimaatneutrale Europese Unie tegen 2050 in wetgeving vastgelegd, waardoor de einddoelstelling voor het eerst wettelijk bindend wordt. Het “Fit for 55”-pakket van de EU bevat beleidsvoorstellen die het traject bepalen voor de ambitie van de EU om haar bijdrage in het kader van de Overeenkomst van Parijs te leveren. Het is het voorstel van de Commissie voor de wetgevingsinstrumenten om de in de Europese klimaatwet overeengekomen doelstellingen te verwezenlijken. Er worden ook oplossingen voor de energiesector voorgesteld die op klimaatbestendige wijze moeten worden uitgevoerd.

De Europese Commissie heeft op 18 mei 2022 RepowerEU gepresenteerd, een plan om de afhankelijkheid van Europa van Russische fossiele brandstoffen tot een minimum te beperken, dat ook helpt de EU op weg te houden naar koolstofneutraliteit. Het plan is gebaseerd op drie pijlers: energiebesparing; diversificatie van de energievoorziening; en snelle vervanging van fossiele brandstoffen in alle sectoren door de transitie naar schone energie te versnellen. Het plan voorziet in aanzienlijke investeringen in de zekerheid van de gasvoorziening en elektriciteitsnetten en in het opzetten van een EU-brede waterstofruggengraat. Het plan heeft gevolgen voor de aanpassing in de energiesector van de EU, aangezien de uitvoering van de drie pijlers de risico’s van klimaateffecten zou kunnen verminderen, zowel wat betreft energie-infrastructuur buiten de EU als wat betreft de algehele blootstelling van de energiesector van de EU aan klimaatrisico’s.

De Europese Green Deal van 2020 zal leiden tot een aanzienlijke decarbonisatie van de energiesector in de EU. Hoewel dit waarschijnlijk belangrijke gevolgen zal hebben voor de aanpassingsopties van de sector, bevat de nieuwe EU-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering geen specifiek deel over de energiesector, maar wel verschillende relevante aanbevelingen. De focus op droogtes omvat bijvoorbeeld aanpassingsmaatregelen voor waterbeheer voor de exploitatie van waterkrachtcentrales en thermische centrales. In de aanpassingsstrategie wordt aanbevolen de aanpassingsstrategie te integreren in de monitoringprocedures die vereist zijn in het kader van de governance van de energie-unie en van de klimaatactie; en benadrukt de rol van waterefficiëntie in de regelgeving voor energie-etikettering en energieopwekking.

De energiesector is indirect relevant voor andere acties in de strategie. Er moet rekening mee worden gehouden bij de integratie met andere initiatieven van de Europese Green Deal, met name de renovatiegolf, die uitgebreid ingaat op het energieverbruik in de bebouwde omgeving, de actieplannen voor de circulaire economie en nulverontreiniging, en de strategie voor slimme en duurzame mobiliteit, vanwege de rol die energie speelt in de productie en het vervoer. Evenzo is de in de strategie genoemde noodzaak van klimaatbestendige nieuwe investeringen van toepassing op alle energie-infrastructuren.

Tot slot zijn de in de strategie genoemde grensoverschrijdende gevolgen van de klimaatverandering van belang voor de werking van de internationale energiemarkten en de energievoorziening van de EU. Ontwrichting van haveninfrastructuur is van belang voor het vervoer van energiebrandstoffen, door klimaatverandering veroorzaakte conflicten zijn van belang voor de energiezekerheid, en de veranderingen in de poolgebieden als gevolg van klimaatverandering zijn van belang in termen van nieuwe aanvoerroutes en permafrostontdooiing die een bedreiging kunnen vormen voor locaties voor de winning van fossiele brandstoffen en pijpleidingen in de Artic.

Gevolgen voor de aanpassing die voortvloeien uit de aangekondigde herziening van het regelgevingskader voor energie-infrastructuur, met inbegrip van de TEN-E-verordening om te zorgen voor samenhang met de doelstelling inzake klimaatneutraliteit, kunnen worden verwacht.

Wat het regelgevingskader voor de kwetsbaarheid van kritieke energie-infrastructuren voor grote bedreigingen betreft, verplichtte de richtlijn Europese kritieke infrastructuur (ECI) van 2008 de EU-lidstaten om infrastructuur “van vitale maatschappelijke functies” te beschermen tegen alle gevaren en bedreigingen, maar noemde zij niet specifiek die welke door de klimaatverandering worden veroorzaakt. Om rekening te houden met de toenemende connectiviteit, onderlinge afhankelijkheid en grensoverschrijdende exploitatie van kritieke infrastructuur, heeft de richtlijn betreffende de veerkracht van kritieke entiteiten begin 2023 de EBI-richtlijn vervangen. De belangrijkste reden voor deze nieuwe richtlijn is dat in een complexe en onderling verbonden wereld de bescherming van alleen activa ontoereikend werd geacht om verstoringen en cascade-effecten te voorkomen. De CER-richtlijn beschermt de vitale maatschappelijke functies van de EU door de veerkracht van kritieke entiteiten die essentiële diensten verlenen, te versterken. Klimaatverandering wordt uitdrukkelijk genoemd als een factor die de frequentie en omvang van extreme weersomstandigheden en daarmee het fysieke risico voor kritieke infrastructuur doet toenemen, en de lidstaten moeten passende maatregelen nemen om “incidenten te voorkomen, waarbij naar behoren rekening wordt gehouden met rampenrisicovermindering en maatregelen voor aanpassing aan de klimaatverandering”. Energie-infrastructuur voor elektriciteit, stadsverwarming en -koeling, olie, aardgas en waterstof zijn uitdrukkelijk opgenomen in de streefcijfers voor preventiemaatregelen die in het kader van deze richtlijn moeten worden genomen.

Verbetering van de kennisbasis

De Europese klimaatrisicobeoordeling 2024 biedt een uitgebreide beoordeling van de belangrijkste klimaatrisico’s waarmee Europa vandaag en in de toekomst wordt geconfronteerd. Er worden 36 grote klimaatrisico’s vastgesteld die een bedreiging vormen voor onze energie- en voedselzekerheid, ecosystemen, infrastructuur, watervoorraden, financiële systemen en de gezondheid van mensen, ook gezien het risico voor de energiesector.

Het IPCC AR6 WG II-verslag Klimaatverandering 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability behandelt de kwetsbaarheden en adaptatiemogelijkheden voor de energiesector binnen verschillende hoofdstukken. Bovendien zijn de energiesystemen een van de vier belangrijkste systeemovergangen waaromheen in het verslag de identificatie van adaptieve reacties op representatieve kernrisico’s wordt georganiseerd. Om de risico’s voor belangrijke energie-infrastructuren en -netwerken aan te pakken, wordt in het verslag aanbevolen energiesystemen om te zetten in duurzamere configuraties, deze veerkrachtiger te maken en de betrouwbaarheid van de energievoorziening en de efficiëntie van het watergebruik in deze sector te vergroten. Diversificatie van energiebronnen door het aandeel van hernieuwbare energiebronnen te vergroten en het beheer aan de vraagzijde te verbeteren, wordt ook als nuttig beschouwd. Waterkracht en thermische opwekking kunnen geleidelijk worden aangepast aan gematigde temperatuurstijgingen (tot 2 °C); op middellange en lange termijn zullen verdere systemische maatregelen (met verzachtende nevenvoordelen) nodig zijn.

Het Internationaal Energieagentschap (IEA) heeft relevante informatie verstrekt over de gevolgen van de klimaatverandering voor de energiesector op mondiaal niveau. De toenemende risico’s van klimaatverandering op energiesystemen voor een wereldwijde temperatuurstijging van 1,5 °C en 2 °C zijn beoordeeld in het speciaal verslag van de IPCC over de opwarming van de aarde met 1,5 °C. De Copernicus Climate Change Service lanceert ook een operationele dienst voor de energiesector om te gebruiken bij hun beheersbesluiten.

Het Gemeenschappelijk Centrum voor Onderzoek (JRC) heeft modelleringsstudies uitgevoerd om de impact van klimaatverandering op de energiesector te beoordelen. Het JRC heeft ook in 2023 een advies uitgebracht.”; een verslag over degevolgen van klimaatverandering voor defensiegerelateerde kritieke energie-infrastructuur,waarin wordt gekeken naar de gevolgen voor het Europese defensiesysteem van de kwetsbaarheden die klimaatverandering met zich meebrengt voor de energiezekerheid in het algemeen en voor de levensvatbaarheid van kritieke en defensie-infrastructuur in het bijzonder, een zeer relevant probleem aangezien klimaatverandering in het perspectief van de internationale veiligheid wordt gezien als een “dreigingsmultiplicator”.

Het EEA heeft in 2019 het verslag “Adaptation challenges and opportunities for the European energy system” gepubliceerd, waarin de behoeften aan aanpassing aan de klimaatverandering en klimaatbestendigheid in het Europese energiesysteem nu en in de toekomst worden geanalyseerd.

De operationele energiedienst van Copernicus voor klimaatveranderingsdiensten (C3S) heeft tot doel essentiële informatie te verstrekken voor klimaatgerelateerde indicatoren die relevant zijn voor de Europese energiesector.

Binnen het zevende kaderprogramma van de EU voor onderzoek en technologische ontwikkeling (KP7) zijn verschillende onderzoeksprojecten gefinancierd die betrekking hebben op de veerkracht van de energiesector. Het gaat onder meer om het project ToPDAd (Tool-supported Policy Development for Regional Adaptation), dat onder meer informatie verstrekt over effect- en kwetsbaarheidsbeoordelingen en aanpassingsstrategieën voor de energiesector, en EUPORIAS, dat kennis verschaft over de toekomstige variabiliteit van het klimaat om kosteneffectieve oplossingen te vinden voor de toekomstige werking van het energienet.

Aanpassing aan de klimaatverandering was ook een van de aandachtspunten van het EU-financieringsprogramma Horizon 2020 voor onderzoek en innovatie, bv. de veerkracht van kritieke infrastructuur zoals slimme netwerken, terwijl het Europees programma voor de bescherming van kritieke infrastructuur ook natuurlijke gevaren omvat; klimaatverandering maakt nog geen deel uit van dat programma. Er zijn methoden ontwikkeld om na te gaan hoe het beleid inzake bestaande infrastructuur in Europa kan worden gebruikt op een manier die de veerkracht van de infrastructuur ondersteunt. Het Horizon 2020-programma financierde projecten met betrekking tot de aanpassing in de energiesector, zoals RESIN en het EU-CIRCLE-project. Het RESIN-project helpt steden om robuuste aanpassingsstrategieën te bedenken voor hun meest kritieke infrastructuur. Het EU-Circle-project ontwikkelt een Uniebreed kader ter ondersteuning van vitale infrastructuur om voorbereid te zijn op natuurrampen, waaronder klimaatverandering. Een voortzetting van Horizon 2020 is het onderzoeks- en innovatieprogramma Horizon Europa voor de periode 2021-2027, met een totale begroting van 95,5 miljard EUR.

Andere relevante door de EU gefinancierde activiteiten zijn de kennis- en innovatiegemeenschappen Innoenergy van het Europees Instituut voor innovatie en technologie (EIT) en de KIG Klimaat.

Ondersteuning van investeringen en financiering

De EU-financiering voor aanpassing wordt ondersteund door het meerjarig financieel kader 2021-2027, dat ervoor zorgt dat maatregelen voor aanpassing aan de klimaatverandering zijn geïntegreerd in alle belangrijke uitgavenprogramma’s van de EU. Voorbeelden zijn het LIFE-programma; Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling en Europees Fonds voor regionale ontwikkeling.

Het Europees cohesiebeleid, dat de lidstaten middelen verstrekt voor de ontwikkeling van nieuwe infrastructuurprojecten, zoals elektriciteitsnetten, moedigt de beoordeling van de klimaatbestendigheid van deze projecten aan. Op basis van de informatie en richtsnoeren in de aanpassingsstrategie van de EU en de cohesiebeleidsdocumenten is Europa voornemens specifiek te investeren in “een groenere, koolstofarme transitie naar een koolstofneutrale economie” (cohesiebeleidsregel 2) en dit is van belang voor infrastructuur voor hernieuwbare energie.

Een uitgebreid overzicht is te vinden op de pagina over de EU-financiering van aanpassingsmaatregelen.