Vier pijlers van de strategie voor het groene dak van Hamburg: financiële stimulans, dialoog, regelgeving en wetenschap

Volgens de nationale beoordeling van de klimaatverandering voor Duitsland (2017) laten de prognoses tot het einde van de 21e^eeuw ten opzichte van de referentieperiode (1971-2000) een stijging van de gemiddelde luchttemperatuur in Duitsland zien van 1,2 tot 3,2 °C (met inachtneming van respectievelijk een gematigd en een intermediair scenario) of van 3,2 tot 4,6 °C (met inachtneming van de voortzetting van de huidige hoge emissies). In de zomer wordt een sterkere stijging verwacht, met temperaturen die tegen het einde van de eeuw naar verwachting tot 4,8 ° C zullen stijgen. Onder een onverminderde uitstoot van broeikasgassen vormt een aanzienlijke intensivering van extreme temperaturen en hittegolven in de zomer een uitdaging voor heel West-Europa, inclusief Duitsland. In vergelijking met de referentieperiode (1971-2000) laten de meeste simulaties voor de 21e^eeuw een toename van de neerslag in de winter zien, met een marge voor het gematigde scenario van -3 tot +17 %, en van +8 tot +32 % voor een scenario met onverminderde broeikasgasemissies. Bovendien wijzen de op nationaal niveau beschikbare gegevens op een groter potentieel voor zware stormen en overstromingen met bijbehorende risico’s en een grotere druk op stedelijke afwateringssystemen.

Groene daken kunnen een deel van een oplossing bieden voor deze verwachte gevolgen van klimaatverandering door verhoogde temperaturen en extreme regenval te beperken.

Hamburg heeft een groeiend aantal inwoners, wat leidt tot een stadsuitbreidingsbeleid dat een groot aantal extra woningen vereist. Om de compacte stedelijke structuur van Hamburg te behouden, is het doel de kwaliteit (in plaats van de kwantiteit) van open groene stadsruimten te verbeteren. In dit verband is het doel van Hamburg om groener te zijn – bovenaan.

De Green Roof Strategy voor Hamburg heeft tot doel ten minste 70% van zowel nieuwe gebouwen als geschikte platte of licht hellende daken die worden gerenoveerd, te vergroenen. Dit komt overeen met in totaal 100 hectare groendak met planten en bloemen in het grootstedelijk gebied, het equivalent van het dubbele van het oppervlak van het stadspark “Planten un Blomen” (45 hectare). Ongeveer 20 % van deze nieuw vergroende open ruimten moet beschikbaar worden gesteld voor recreatief gebruik (sportvelden en parken, of als tuinen in gedeeld gebruik door de woongemeenschap) voor bewoners en werknemers. Door groene daken te bevorderen, wil de stad ruimteefficiënte recreatiegebieden aanmoedigen, de regenwaterretentiecapaciteit van de stad verbeteren, de biodiversiteit vergroten en extreme temperatuureffecten verminderen.

Hamburg is een voortdurend groeiende stad, wat aantoont dat het creëren van nieuwe leefruimte en groen bewustzijn compatibel kan zijn. De milieustrategie van de stad, zoals vermeld in het klimaatplan van 2016, heeft betrekking op de gevolgen van de klimaatverandering, zoals de toename van zware regenval, overstromingen en hittegolven. Groene daken verbeteren in deze context zowel het stadsklimaat als het waterbeheer.

Wat het klimaat van de stad betreft, koelen groene daken de omgeving af en verhogen ze de luchtvochtigheid, waardoor het stedelijke warmte-eilandeffect afneemt. Ook zorgen groene daken voor een betere isolatie van gebouwen en dus een betere aanpassing aan extremere temperaturen. Verder verbeteren vergroende daken het waterbeheer door regenwaterretentie en natuurlijke verdamping. Zij behouden tussen 50 en 90 % van de jaarlijkse neerslag en tot 30-40 % van de hevige regenval (Hamburgsestad, richtsnoeren voor de planning van groene daken).

De strategie voor een groen dak (2014) vormt een aanvulling op de RISA van de stad (Regeninfrastructuuraanpassing2030),de strategie van de stad voor duurzaam beheer van regenwater. Minder water kan worden afgevoerd in de steeds dichtere stad, terwijl zwaardere regenval als gevolg van klimaatverandering steeds vaker voorkomt. Als gevolg hiervan is het rioleringssysteem overbelast en barsten rivieren uit hun oevers. Hierdoor heeft “Hamburg Wasser”, het waterbedrijf van de stad, strikte beperkingen opgelegd aan de waterlozing per huis en tijd. Deze strikte beperking houdt in dat overtollig regenwater tijdelijk moet worden vastgehouden om een overbelasting van het rioleringssysteem te voorkomen. Uit berekeningen blijkt dat gemiddeld 60% van het regenwater moet worden vastgehouden om een overbelasting van de riolering te voorkomen. Omgaan met regenwater in Hamburg is een interdisciplinaire en interbestuurlijke doelstelling en aanbevelingen zijn opgenomen in het document “RISA Structural Plan Rainwater 2030” (Strukturplan Regenwasser 2030), dat in 2016 werd uitgebracht. De groene daken van Hamburg kunnen bijdragen tot het verlichten van de drainage-infrastructuur door de totale hoeveelheid afvloeiend regenwater te verminderen en de snelheid van de resterende afvloeiing te vertragen.

Groene daken zuiveren ook de lucht door stof en schadelijke stoffen te absorberen. Verder bieden groene daken nieuwe ruimte voor recreatie in het dichtbevolkte stadscentrum. Bedrijven en verhuurders zullen een duidelijk concurrentievoordeel hebben met een groendak. Deze nieuwe groene ruimtes midden in de stad zijn bijzonder aantrekkelijk voor bewoners en werknemers. Ze kunnen ontspannen, sporten of groenten en bloemen planten.

Om te slagen met de Green Roof Strategy combineert de stad promotie, dialoog, beleid en onderzoek:

• Afzetbevordering: met een stimuleringsprogramma verstrekt de stad tot 2024 subsidies aan elke eigenaar (particulier of publiek) die vrijwillig kiest voor een groendak. De subsidie wordt zowel betaald voor het opknappen van het dak als voor groendaken in nieuwe gebouwen.
• Communicatie en dialoog: Het stimuleringsprogramma wordt sterk gecommuniceerd met een stadsbrede bewustmakingscampagne “On Your Roofs, Get Set, Green!”. Met behulp van posters, brochures, persartikelen en internetpromotie worden de voordelen van het groendak gedeeld met de inwoners en bezoekers van Hamburg. De vergroening van openbare daken is een uitstekend promotievoorbeeld. Een dialoog is nodig met lokale politici, overheden, architecten, ingenieurs en economen. Een fulltime communicatiemedewerker bij het Hamburgse ministerie van Milieu en Energie is verantwoordelijk voor alle communicatieacties.
• Beleid en regelgeving: de groenedakstrategie integreren in de stedelijke landschapsplanning. De strategie heeft tot doel groene daken op te nemen of te verbeteren in juridisch bindende instrumenten zoals de bouwwet van Hamburg, de afvalwaterwet, aanplantvoorschriften voor structurele systemen en ruimtelijkeordeningsplannen.
• Wetenschappelijke ondersteuning: de HafenCity University verleent wetenschappelijke ondersteuning (RISA-proefproject, zie het deel over kosten en baten) aan de Green Roof Strategy. Wetenschappers van de universiteit evalueren internationale bevindingen over groene daken om hun eigen aanbevelingen voor de aanleg van groene daken in Hamburg te ontwikkelen en gegevens te verzamelen over waterretentie en de doeltreffendheid van het waterbeheer van groene daken, vooral met ernstige wolkenbreuken (de laatste om sceptici te overtuigen die de waterretentiecapaciteit van grote daken in twijfel trekken). In feite willen de stad Hamburg en de HafenCity University richtlijnen ontwikkelen voor de bevordering van groene daken die andere steden vervolgens kunnen gebruiken om hun eigen maatregelen voor aanpassing aan de klimaatverandering te creëren. De wetenschappelijke werkzaamheden worden deels gefinancierd door de Duitse federale regering in het kader van het project “Measures to Adapt to Climate Change”.

Sinds 2014, toen de groenedakstrategie werd geluncht, is ongeveer 44 ha groendaken uitgevoerd tot een totaal van 168 ha (toe te voegen aan reeds bestaande) in het grootstedelijk gebied, waarvan 40 % op huisvesting, 35 % op industrie en bedrijven en 25 % op andere oppervlakken (ramingen voor 2020). Op nieuwe gebouwen zijn overwegend groene daken geplaatst (75%). De grote oppervlakte van ondergrondse parkeerplaatsen met intensieve groene daken zijn niet inbegrepen in de 168 ha. Daarnaast is 20 ha vegetatie gepland op het deksel van de snelweg A7 die door Hamburg loopt, en nog eens 1,85 ha op het deksel van de snelweg Schnelsen, dat in aanbouw is. Momenteel zijn er 10.000 plannings- en bouwvergunningen voor wooneenheden per jaar en de meeste met groene daken zijn onderweg.

Groene daken die door de Green Roof Strategy worden gepromoot, omvatten uitgebreide, eenvoudig intensieve en intensieve groene daken. Uitgebreide groendaken zijn de eenvoudigste en goedkoopste oplossing en vereisen een lage laagdikte (5-15 cm) en zeer weinig onderhoud. De eenvoudige intensieve vergroening is een overgangsvorm tussen intensieve en uitgebreide vergroening. Voor de variatie van grassen, struiken en kleine bomen is een substraatstructuur van minimaal 12 centimeter nodig. Gewoon intensieve groendaken kunnen worden ontwikkeld als bruikbare daktuinen of als natuurlijke tuingebieden met een biotoopkarakter. Intensief groendak omvat bruikbare en toegankelijke tuinlandschappen met grassen, struiken, houtachtige planten of vijvers op het dak. Intensieve groendaken bieden de stad nieuwe open ruimtes die kunnen worden gebruikt als tuinen, speelterreinen of recreatiegebieden. De intensieve vergroening vereist een substraatdikte van minimaal 25 centimeter.

Hamburg maakt gebruik van een breed scala aan netwerken en samenwerking met andere steden om zichzelf te presenteren als een klimaatactiecentrum op regionaal, nationaal, Europees en internationaal niveau. De ervaring die in dit proces is opgedaan, wordt gebruikt in zijn eigen reactie op klimaatverandering. Bij de ontwikkeling van het stimuleringsprogramma voor groene daken heeft Hamburg andere steden betrokken bij het zoeken naar goede praktijken en het vragen om feedback over ontwerpversies van het stimuleringsprogramma. Op basis van deze interactie met andere steden besloot Hamburg zijn financiële stimuleringsprogramma te baseren op het oppervlak en de dikte van de groene daken in plaats van de waterretentiecapaciteit, zoals het geval is in de meeste programma's in andere steden. Deze beslissing leidde ertoe dat bouwers zich niet alleen richtten op het vasthouden van water, maar ook rekening hielden met andere voordelen die groene daken kunnen hebben, zoals in de context van biodiversiteit en ruimtegebruik.

Binnen de stad werd een groep belanghebbenden opgericht, bestaande uit woningbouwbedrijven, aannemers, landschapsarchitecten en stedenbouwkundigen, met als gezamenlijk doel “100 hectare in 10 jaar”. Parallel aan de dialoog met andere steden was deze groep betrokken bij de vaststelling van het stimuleringsprogramma. Er zijn extra groepen belanghebbenden opgericht om te werken aan specifieke thema's, zoals brandbeveiliging van groene gevels op de lange termijn en kostenraming van groene daken (bouwkosten, levenscycluskosten, besparingsmogelijkheden).

De strategie voor een groen dak past in de doelstelling van Hamburg om een groeiende, maar klimaatvriendelijke en veerkrachtige, compacte stad te zijn. Voor dit doel bieden groene daken een multifunctionele oplossing, waardoor het succes van het algemene initiatief wordt bevorderd. Naast het verminderen van de bedreigingen van de klimaatverandering, verbeteren ze de groene kwaliteitsruimte in de stad sterk. Investeren in groene daken voor aanpassing aan een verhoogd regenwaterbeheer en overstromingsrisico is financieel voordelig en minimaliseert de kosten van het upgraden van het huidige rioleringssysteem. Het Duitse federale ministerie van Milieu, Natuurbehoud en Nucleaire Veiligheid (BMU) ondersteunt de strategie voor het groene dak van Hamburg als proefproject in het kader van het programma “Maatregelenvoor aanpassing aan de klimaatverandering”,dat financiële steun, netwerken en kennisoverdracht biedt.

Een belangrijke succesfactor is het subsidiesysteem dat wordt toegepast ter ondersteuning van vrijwillige (intensieve of uitgebreide) groene dakbedekkingsmaatregelen in al dan niet voor bewoning bestemde gebouwen (zie het deel “Kosten en baten” voor meer informatie). Bovendien kan de installatie van groendaken ter plaatse ook bijdragen aan natuurcompensatie, zoals vereist door de Duitse bouwwet en de federale natuurbeschermingswet in het geval van de bouw van nieuwe gebouwen en garages die van invloed zijn op de natuur.

Het succes van het initiatief is versterkt door de deelname aan Europese initiatieven zoals het Europees netwerk van groene hoofdsteden, dat erop gericht is duurzaamheid centraal te stellen in het lokale beleid. Als onderdeel van dit initiatief werd de strategie voor het groene dak van Hamburg opgenomen in de toekomstbestendige toolkit. Bovendien maakte het deel uit van het Horizon 2020-project CLEVER Cities en droeg het bij aan het verbeteren van op de natuur gebaseerde oplossingen in steden.

De bevordering en communicatie van de strategie voor een groen dak is een topprioriteit, en er moeten nog verschillende hindernissen worden genomen. Zo is de vraag gesteld of groendaken inderdaad de benodigde waterretentiecapaciteit bieden, vooral bij een zwaar stormwatergebeurtenis. De zorg is dat de steun voor deze aanpak alleen voortkomt uit kleinschalige experimentele omgevingen en dat echte en grote daken geen adequate retentieservice zouden bieden. Om de kwestie op te lossen, heeft HafenCity University deze vraag onderzocht in het kader van het RISA-proefproject (2017-2021; zie het deel over kosten en baten voor meer details).

Verder werd bij het initiëren van de Green Roof Strategy de vraag gesteld of Hamburg over voldoende platte daken beschikte om met de strategie te kunnen slagen. Onderzoek op basis van GIS loste deze vraag op en toonde aan dat meer dan 40 % van de daken van de steden vlak en geschikt voor vergroening zijn. Een andere bijzondere uitdaging die sterke communicatie-inspanningen over de positieve voordelen van groene daken vereist, is het uiterlijk van specifieke dieren op de groene daken. Op een van de platte daken van de industrie heeft een zeemeeuwkolonie van meer dan 5000 mensen een nieuw huis gevonden, waardoor andere bedrijven worden afgeschrikt om ook groene daken te installeren. Op dezelfde manier trekken groene daken insecten aan, wat ertoe kan leiden dat mensen besluiten om niet voor een groen dak te kiezen. Communicatie en onderzoek zijn daarom een cruciaal onderdeel gebleken voor het slagen van de Green Roof Strategy.

Bovendien wordt de doelstelling om betaalbare huisvesting te creëren door de woningsector nog steeds gezien als strijdig met groene daken, ondanks wetenschap die geen stijging van de kosten gedurende de levenscyclus laat zien. Het voornemen om groene daken wettelijk verplicht te stellen in combinatie met zonnepanelen, wordt door de industriesector ook gezien als een beperking die terughoudend is om verdere reguleringssystemen te accepteren.

Volgens de Hamburgse Green Roof Strategy zijn groene daken een investering met een duidelijk toekomstig rendement. Een groendak kan een aangenamer bouwklimaat creëren en helpen om de verwarmings- of koelingskosten te verlagen. Het isoleert in de winter en koelt in de zomer, wat resulteert in energiebesparingen variërend van 3-10% voor uitgebreide groene daken (richtlijnenvoor groene daken voor planning)en tot 44% voor intensieve groene daken, afhankelijk van dakisolatiemaatregelen. De maatregel vertoont dus duidelijke synergieën met risicobeperkende maatregelen. Het beschermt ook de waterdichtheid van het dak tegen verweringseffecten, zodat groene daken tot twee keer zo lang meegaan als conventionele platte daken. Planten en substraat op groene daken behouden een grote hoeveelheid regenwater, wat resulteert in een extra besparing van ongeveer 50% op regenwaterkosten gemiddeld voor de huiseigenaren in Hamburg. In die gevallen waarin de waterlozing geen aansluiting op het rioleringssysteem vereist, kunnen de kosten volledig worden geëlimineerd.

De retentiecapaciteit van vier verschillende soorten groendaken werd getest op 220 m2 en vergeleken met een traditioneel grinddak op drie aangrenzende appartementenblokken in de woonwijk “Am Weißenberge” in Hamburg (RISA-proefproject). De groene daken werden uitgerust met regenwateropslag onder het substraatniveau in combinatie met een gasklep om een verhoogde retentie en vertraagde afgifte van water uit de daken mogelijk te maken, met name handig bij extreme neerslag. Gedurende 12 maanden verminderden de groene daken de afvloeiing tussen 100% en 76% in vergelijking met 13% van het grinddak. Een 8-jarige terugkeergebeurtenis die zich gedurende twee uur voordeed, leidde tot vrijwel geen afvloeiing tijdens het evenement en de groene daken konden het water gedurende de volgende 24 uur vasthouden. Groene daken kunnen dan een conventioneel dak zijn op een warme zomerdag. Hamburg onderzoekt het kwantificeren van de effecten van andere voordelen van groene daken, met name Urban Heat Island (UHI) reductie.

De kosten voor de meest uitgebreide groendaken liggen in het bereik van 40-45 € /m², terwijl intensieve groendaken ongeveer 58 € /m² kunnen kosten . Vergelijkende studies van de levenscycluskosten van groene daken en zwarte teerdaken in Hamburg hebben aangetoond dat de kosten na 40 jaar gelijk zijn (economischeevaluatie van het groene dak in Hamburg). De studie omvatte echter alleen kosten en geen welzijnsvoordelen zoals waterretentie-effecten op het bredere stedelijke gebied, UHI-reductie en esthetiek.

Het Hamburgse ministerie van Milieu, Klimaat, Energie en Landbouw investeert ongeveer 500.000 euro van zijn eigen middelen voor de uitvoering van de algemene groenedakstrategie, met inbegrip van inspanningen op alle vier de werkterreinen: bevordering/ondersteuning, dialoog en communicatie, wetenschappelijke ondersteuning en beleid/regelgeving. Het omvat ook een voltijdse werknemer op het ministerie. Daarnaast ontvangen het ministerie en de Harbour City University 300.000 euro aan federale subsidies op uitgavenbasis van het Duitse ministerie van Milieu in het kader van een financieringsprogramma ter ondersteuning van lokale activiteiten voor de aanpassing aan de klimaatverandering. Deze federale subsidie op uitgavenbasis wordt gebruikt om een fulltime communicatiemedewerker en een parttime HafenCity-onderzoeker voor 2-3 jaar te betalen.

Het stimuleringsprogramma van de groenedakstrategie beschikt tot eind 2024 over 3 miljoen EUR. Dit bedrag omvat de totale vergoeding die moet worden verstrekt in het kader van het financiële stimuleringsprogramma dat wordt uitgevoerd via de investerings- en ontwikkelingsbank van Hamburg (IFB), die alle aanvragen en transacties voor het Green Roof-stimulansprogramma afhandelt. Van de in totaal 3 miljoen EUR is 2 miljoen EUR afkomstig uit de begrotingslijn “Uitvoering en dienstverlening” van het ministerie dat verantwoordelijk is voor stadsontwikkeling en milieu; de andere 1 miljoen euro komt uit het innovatiefonds van het Bureau van de Senaat (de regering van de deelstaat Hamburg). Sinds 1^juni 2020 omvat het subsidiesysteem ook financiële en praktische ondersteuning voor groene gevels, met een totale financiering van € 0,5 miljoen. De afgelopen zes jaar is ten minste 13,5 miljoen euro geïnvesteerd in groene daken in Hamburg, waarvan 1,5 miljoen euro overheidsfinanciering afkomstig is uit het stimuleringsprogramma van de Green Roof Strategy.

De multifunctionaliteit van groendaken komt tot uiting in het subsidiesysteem ter ondersteuning van de Green Roof Strategy. De stad subsidieert 30-60% van de kosten van vrijwillige vergroeningsmaatregelen en tot € 50.000. Extra subsidies worden verstrekt als het dak zich in de binnenstad bevindt, wordt gebruikt voor het opwekken van zonne-energie of beschikbaar is voor meerdere gebruikers voor recreatie en genieten van de stedelijke natuur.

De huidige Green Roof-strategie combineert de beleidsdoelstellingen voor stedelijke ontwikkeling van duurzame gebiedsontwikkeling met de doelstellingen van aanpassing aan de opwarming van de aarde en de klimaatverandering. Ook worden groendaken conform de Natuurbeschermingswet beschouwd als een mogelijke maatregel in het kader van het compenseren van de bouwimpact op de natuur. Hamburg werkt op verschillende afdelingen en met de woningsector om groene daken en groene gevels wettelijk verplicht te maken voor alle geschikte gebouwen, maar wordt geconfronteerd met afwegingen met een politiek doel om betaalbare woningen te vergroten en een industrie die terughoudend is om verdere regelgeving te accepteren.

De stad Hamburg herziet ook regelmatig haar groendakwetgeving, met name wat betreft de ecologische kwaliteitsnormen voor de daken. Concreet is het standaard groendak sinds 2018 gereguleerd op 12 cm substraatdikte voor woningen en kantoren, terwijl groendaken op grote industriële gebouwen minimaal 8 mm substraatdikte moeten hebben.

De Green Roof Strategy begon in 2014 toen Hamburg al ongeveer 124 ha groendaken had. Het Hamburgse ministerie van Milieu, Klimaat, Energie en Landbouw steunt het stimuleringsprogramma tot eind 2024.

Een groendak gaat ongeveer twee keer zo lang mee als een conventioneel plat dak. Het Fraunhofer-Institut für Bauphysik (Fraunhofer-Institut für Bauphysik) schatte de levensduur van een groendak op 40 jaar. Er zijn ook voorbeelden van groene daken in Duitsland die al 100 jaar oud zijn. De vegetatielaag beschermt het dak tegen UV-straling en de directe invloed van het weer. Bovendien voorkomt het schadelijke temperatuurschommelingen in de dakbekleding, die op conventionele platte daken kunnen leiden tot scheuren in de dakafdichting.

Bart Jan Davidse

Free and Hanseatic City of Hamburg

Ministry for Environment, Climate, Energy and Agriculture,

Neuenfelder Straße 19, 21109 Hamburg, Germany

Tel.: +49 40 42840-0

General e-mail: stabsstelleklimafolgenanpassung@bukea.hamburg.de

Hanna Bornholdt

Ministry for Environment, Climate, Energy and Agriculture

General E-mail: gruendach@bukea.hamburg.de

Het groene dak en de economische evaluatie van Hamburg (2017)

Groene daken – Richtsnoeren voor planning (2019)

EEA, (2021). Op de natuur gebaseerde oplossingen in Europa: Beleid, kennis en praktijk voor aanpassing aan de klimaatverandering en beperking van het risico op rampen. EEA-verslag 1/2021.