Het veiligstellen van de toekomstige watervoorziening op regionaal en lokaal niveau in de Lavantvallei, Karinthië

De Lavant-vallei ligt aan de zuidelijke rand van de Alpenhoofdkam en wordt omsloten door de bergketens van de Saualpe in het westen en de Koralm in het oosten, die beide variëren tot 2100 m. Wolfsberg, de hoofdstad van het district, en St. Andrä zijn de grootste steden in de regio. De bronnen in de twee bergketens leveren het grootste deel van het drinkwater en servicewater voor de gemeenten.

De Lavantvallei wordt gekenmerkt door lage neerslaghoeveelheden. Met een gemiddelde jaarlijkse neerslag van minder dan 800 mm is het dal een van de droogste regio's van Karinthië. Bovendien zijn de geologische omstandigheden ongunstig voor de opslag van grondwater, zijn de lozingen van bronnen vrij laag en kan slechts een beperkt aantal bronnen worden gebruikt voor de watervoorziening. Als gevolg van deze natuurlijke beperkingen in de beschikbaarheid van water heeft de regio de afgelopen decennia al te kampen gehad met watertekorten, met name tijdens hete en droge zomers (EER2009; BMLFUW 2016). Significante seizoensknelpunten in de watervoorziening hebben zich vaak voorgedaan, bijvoorbeeld in de jaren 1993, 2002, 2003 en 2012.

De gevolgen van de klimaatverandering zijn al in de afgelopen decennia merkbaar in de regio. In de afgelopen 100 jaar is er een duidelijke trend van dalende jaarlijkse neerslag in de meeste delen van Karinthië ten zuiden van de Alpenhoofdkam. In de vallei van de Lavant is de jaarlijkse neerslag met ongeveer 15-25 % gedaald, waarbij de sterkste seizoensdaling zich in de winter voordeed.

Vermoedelijk als gevolg van de ligging van Karinthië bij de convergentie van mediterrane en Atlantische klimatologische invloeden, zijn op modellen gebaseerde regionale projecties van toekomstige trends in neerslagpatronen in het zuidelijke deel van Oostenrijk altijd onderhevig geweest aan grote onzekerheden en vertonen zij regelmatig uitgesproken variaties tussen klimaatmodellen. Eerdere regionale scenario's van veranderingen in de jaarlijkse neerslag varieerden van licht positieve tot licht negatieve trends. Sommige scenario's voorspelden een aanzienlijke daling van de neerslag in de zomer met maximaal -15 % vanaf 2050. De meest recente klimaatscenario's voor Oostenrijk (ÖKS 15) wijzen op een aanzienlijke stijging van de jaargemiddelde temperatuur van +1,3 °C (klimaatmitigatiescenario volgens RCP4.5) tot 1,5 °C (business-as-usual scenario volgens RCP8.5) voor Karinthië en de Lavantvallei tot 2050 (in vergelijking met de periode 1971-2000). Tegen het einde van de eeuw kan een jaarlijkse gemiddelde temperatuurstijging tot +4,2 °C optreden in een business-as-usual emissiescenario (RCP8.5). De scenario's laten ook een toename zien van het jaarlijkse aantal warmtedagen (dagen met >30 °C). Deze zouden tegen 2050 met +3,2 dagen kunnen toenemen en tegen het einde van de eeuw kunnen oplopen tot +5,8 of zelfs +17,1 dagen. Wat de gemiddelde jaarlijkse neerslag betreft, worden op middellange en lange termijn lichte stijgingen verwacht, voornamelijk als gevolg van hogere gesimuleerde neerslaghoeveelheden in het winterseizoen, maar alle aan neerslag gerelateerde modelresultaten missen statistische significantie. In tegenstelling tot de temperatuurprognoses worden de toekomstige neerslagtrends nog steeds gekenmerkt door aanzienlijk grotere onzekerheden.

In de jaren voorafgaand aan het begin van de aanpassingsmaatregelen was reeds een grotere variabiliteit in grondwaterstanden en aanvoer van bronnen waargenomen, met als hoogtepunt terugkerende perioden van watertekort. Hoewel de resultaten van regionale klimaatmodellering niet eenvoudig te interpreteren zijn in termen van hun gevolgen voor grondwatervoorraden en grondwatervernieuwing, wordt verwacht dat de grondwaterstanden, watervoerende lagen en lozingen van bronnen in de toekomst zullen worden beïnvloed door toenemende variabiliteit. Dit resultaat zal waarschijnlijk het gevolg zijn van de gecombineerde effecten van hogere interjaarlijkse variabiliteit in neerslagregimes, mogelijke dalingen van de zomerregenval met langdurige perioden van droogte, hogere evapotranspiratiesnelheden en verminderde grondwateraanvulling als gevolg van minder sneeuwval en kortere duur van sneeuwbedekking in de winter.

De verminderde beschikbaarheid van water tijdens droge en hete zomerperioden valt samen met een toename van de vraag naar water door huishoudens, toerisme en landbouw, wat in het verleden heeft bijgedragen tot problemen met de watervoorziening. Aangezien in de centrale gebieden van de Lavant-vallei verdere groei van de bevolking en woongebieden wordt verwacht, kan dit het totale waterverbruik verhogen en zo de kwetsbaarheid van de drinkwatervoorziening vergroten. De afnemende beschikbaarheid van water in combinatie met hogere onttrekkingspercentages tijdens droge en hete zomerperioden werden erkend als een bedreiging voor de continuïteit van de openbare watervoorziening en creëerde een sterke behoefte aan responsmaatregelen door de waterbeheersector.

Bossen bedekken tot 50 % van het gebied van de regio, en met name bosopstanden op berghellingen vervullen belangrijke functies op het gebied van waterretentie en bescherming tegen natuurrampen. Vanwege de uitgebreide introductie op hoogten onder 900 m in het verleden, is sparren veel verder verspreid dan zijn natuurlijke verspreidingsgebied en is veruit de dominante boomsoort in de regio. Omdat sparren de voorkeur geven aan koele en natte locaties, hebben ze op veel locaties al de grenzen van hun tolerantie onder de huidige klimaatomstandigheden bereikt. Klimaatgeïnduceerde meervoudige stress op deze bossen leidt niet alleen tot productiviteitsverliezen, maar bedreigt ook hun vitaliteit, ecologische stabiliteit en de levering van belangrijke ecosysteemdiensten van bossen, zoals waterretentie, wateropslag en bescherming tegen natuurlijke gevaren van de zwaartekracht.

Het hoofddoel van de aanpassingsmaatregelen was de watervoorraden en de openbare watervoorziening op lange termijn veilig te stellen. De gevolgde strategieën zijn gericht op zowel de vraag- als de aanbodzijde van het drinkwaterbeheer. Aan de aanbodzijde zijn de reorganisatie van het watervoorzieningssysteem op regionaal niveau, de bouw van nieuwe watervoorzieningsinfrastructuur en de ontwikkeling van nieuwe watervoorraden erop gericht de continuïteit van de kwantitatieve openbare watervoorziening te waarborgen, zelfs in perioden van verminderde natuurlijke waterbeschikbaarheid en piekverbruik. Een ander doel is om de watervoorziening te garanderen, zelfs als een van de lokale voorzieningen om welke reden dan ook zou falen.

Aan de vraagzijde zijn een systeem voor vroegtijdige waarschuwing, voorlichtings- en bewustmakingsmaatregelen gericht op het stimuleren van waterbesparend gedrag van burgers en huishoudens. Deze aanpassingsmaatregelen zijn meestal genomen als reactie op waargenomen klimaateffecten en watertekorten, maar ze zijn ook ingegeven door ongunstige klimaatprognoses en weerspiegelen een preventieve benadering van de aanzienlijke onzekerheden met betrekking tot toekomstige neerslag.

Het doel van verdere maatregelen van de bosbeheersector is het verminderen van de kwetsbaarheid van regionale bossen voor klimaatverandering, zoals waterstress, hitte-intolerantie, schorskeverbesmettingen en de gevoeligheid voor stormschade, en het handhaven of verbeteren van de beschermende functies (overstromingsretentie, stabilisatie van hellingen) en de wateropslagcapaciteit van bosecosystemen.

De belangrijkste aanpassingsactiviteiten in de Lavantvallei zijn gericht op het veiligstellen van de openbare watervoorziening. Ze worden aangevuld met verdere maatregelen om de vraag naar water te verminderen door het gedrag van watergebruikers te beïnvloeden. Er zijn aanpassingsmaatregelen genomen, zowel op intercommunaal, d.w.z. regionaal niveau, als op lokaal niveau van de afzonderlijke gemeenten. De tenuitvoerlegging van de maatregelen is reeds in 1994 van start gegaan; Sindsdien is het geleidelijk uitgebreid en is het een doorlopend proces. De volgende aanpassingsactiviteiten zijn tot nu toe succesvol gebleken om de uitdagingen van door het klimaat veroorzaakte watertekorten in de Lavant-vallei aan te pakken:

• Oprichting van het “regionale waterverenigingsnetwerk Lavantvallei”, een organisatorische regeling voor regionale watervoorziening, met ingang van 1994. Door de watervoorzieningsnetwerken van de vier gemeenten Wolfsberg, St. Andrä, St. Paul en St. Georgen met elkaar te verbinden, kunnen de watertekorten in elke gemeente worden gecompenseerd, kan het piekverbruik worden onderschept en worden de watervoorzieningsrisico’s tussen de gemeenten gedeeld en volledig verminderd, onder meer door te voorzien in infrastructurele ontslagen in geval van systeemstoringen. Tegenwoordig is het netwerk van waterverenigingen eigenaar van een transportsysteem dat een jaarlijkse lozingsstroom van 260.000 m3 kan bieden. Het water komt uit 12 bronnen op particuliere grond; wateronttrekking wordt gewaarborgd door het netwerk van waterverenigingen door middel van langetermijncontracten. Deze strategie van risicobeheer is succesvol gebleken voor ongeveer 42.000 consumenten die zijn aangesloten op het openbare watervoorzieningssysteem.
• De aanleg van de watervoorzieningsinfrastructuur van het netwerk omvatte de ontwikkeling van nieuwe watervoorraden in de regio en de installatie van nieuwe transmissiepijpleidingen. Water wordt alleen gewonnen uit natuurlijke bronnen, zonder gebruik te maken van pompfaciliteiten. Een centraal afstandsbedieningssysteem zorgt ervoor dat alleen die hoeveelheden water worden gewonnen die daadwerkelijk nodig zijn om de toevoer te ondersteunen. Alleen in situaties van piekvraag wordt extra water naar het aanvoersysteem geleid. Water uit ontwikkelde bronnen dat niet nodig is om aan de vraag te voldoen, mag binnen het hydrologische systeem blijven en in natuurlijke oppervlaktestromen stromen. Deze maatregelen moeten ervoor zorgen dat de effecten op de waterbalans van het natuurlijke milieu zo gering mogelijk zijn.
• Ook op lokaal niveau zijn uitgebreide infrastructurele, organisatorische en planningsmaatregelen genomen. In de stad Wolfsberg zijn nieuwe waterbronnen, waaronder diepe grondwaterputten, ontwikkeld en aangesloten op het openbare voorzieningssysteem. Om de waterwinning uit diepe grondwaterlichamen te beperken, worden de respectieve putten alleen in buitengewone situaties van vraag-aanbodknelpunten geschakeld. De gemeentelijke aanvoerinfrastructuur is opgewaardeerd en omvat momenteel 400 kilometer aan aanvoerlijnen, 83 bronnen, 29 watertanks op hoog niveau en 7 UV-waterzuiveringsinstallaties. Om voorbereid te zijn op situaties van waterschaarste is een gemeentelijk crisisbeheersingsplan opgesteld dat voorziet in maatregelen zoals continue monitoring van de watervoorziening, aansluiting op het regionale waterverenigingsnetwerk en aansluiting op aanvraag van extra diepe grondwaterputten. Een samenwerkingsovereenkomst met een niet-gemeentelijke waterleverancier maakt het mogelijk om, indien nodig, extra drinkwater in te voeren.

Parallel aan de aanpassing van het watervoorzieningsbeheer proberen de gemeentelijke waterwerken van de regio de watervraag te beheren door informatie over de drinkwatervoorzieningssituatie en waterbesparende maatregelen aan hun klanten te verstrekken. De stad Wolfsberg heeft een systeem voor vroegtijdige waarschuwing en biedt dagelijks bijgewerkte gegevens over de drinkwatersituatie op haar website. Afhankelijk van het niveau van de vroegtijdige waarschuwingsstatus worden verschillende waterbesparende maatregelen aanbevolen. In situaties van hoge waterstress treden regelgevende maatregelen in werking, zoals een verbod op het vullen van zwembaden, het irrigeren van tuinen en het wassen van auto's. Bewustmaking over waterbeheerkwesties is ook een regelmatig aandachtspunt van de gemeentelijke krant en andere lokale media.

Er zijn ook aanpassingsmaatregelen getroffen voor bosbeheer, dat al negatief is beïnvloed door de gevolgen van de klimaatverandering. Het bosbouwbeheer heeft tot doel de klimaatkwetsbaarheid van de bossen in de regio te verminderen door het gebruik van meer droogtetolerante boomsoorten te bevorderen en meer klimaatbestendige gemengde bosstanden tot stand te brengen. Om zowel de productieve als de niet-productieve functies van bossen in stand te houden en te herstellen, zijn aanpassingsmaatregelen gericht op het aanpassen van de samenstelling van boomsoorten door zeer kwetsbare sparrenbomen te vervangen door andere autochtone boomsoorten die beter zijn aangepast aan de veranderingen in de plaatselijke klimatologische omstandigheden. Er zijn adviesdiensten in het kader van de regionale bosautoriteit en een programma voor financiële steun opgezet om adaptief bosbeheer door boseigenaren aan te moedigen en te bevorderen. Een beoogd nevenvoordeel van het herstel van gezonde en stabiele bossen die goed zijn aangepast aan de huidige en toekomstige klimatologische omstandigheden, is het behoud en de verbetering van de levering van hun ecosysteemdiensten, met name die welke verband houden met de waterretentie- en opslagcapaciteit van bosecosystemen. Bosbedekking op hellingen en berghellingen heeft een sterk effect op de vermindering van de afvloeiing van oppervlaktewater en draagt aldus aanzienlijk bij tot de vernieuwing van het grondwater en de vermindering van de opeenhoping van overstromingen. De aanpassingsmaatregelen op het gebied van bosbeheer zijn dus synergetisch met de aanpassingsdoelstellingen van de waterbeheersector.

De oprichting van het “regionale netwerk van waterverenigingen” kan worden aangemerkt als een maatregel voor waterbeheer die voortbouwt op intergemeentelijke samenwerking. De cruciale samenwerkingsactoren hier zijn respectievelijk de gemeenten en hun gemeentelijke waterbeheerders. De provinciale regering van Karinthië heeft een faciliterende rol gespeeld door het beleidskader voor regionaal waterbeheer vast te stellen, financiële steun te verlenen en een hydrologisch monitoringnetwerk te installeren. Voordat de regering het “regionale waterverenigingsnetwerk Lavantvallei” oprichtte, organiseerde zij een voorlichtingsevenement voor de lokale bevolking. Verdere inspraakprocessen vonden niet plaats, maar doorlopende voorlichtingsactiviteiten van de gemeenten droegen bij tot bewustmaking van waterkwesties en het vergroten van het publieke draagvlak voor de maatregelen.

Activiteiten van de provinciale overheid van Karinthië in termen van het verstrekken van strategische staat-brede beleid voor de watervoorziening waren een succesfactor, omdat ze een agenda en trendsettend kader. Sinds 1984 werken overheidsinstanties in Karinthië aan een watervoorzieningsstrategie voor de hele staat, waarbij gegevens over de beschikbaarheid van water en de vraag naar water op regionale schaal worden gepresenteerd. Op basis van deze informatie zijn suggesties voor een duurzame watervoorziening opgesteld voor gemeenten. Een van de prioritaire doelstellingen was om de watervoorzieningsnetwerken van de gemeenten met elkaar te verbinden. Verder is in de hele provincie een monitoringnetwerk met 200 hydrografische stations opgezet om de actuele trends in hydrologische parameters zoals grondwatervoorraden of afvloeiingspatronen op te sporen.

De oprichting van het “regionale waterverenigingsnetwerk Lavantvallei” vond aanvankelijk plaats op initiatief van één persoon, die op de hoogte was van de lokale situatie met betrekking tot de watervoorziening. De persoon was een gerenommeerd waterexpert met goede connecties met relevante besluitvormers op regerings- en politiek niveau. Deze sterke persoonlijke betrokkenheid was een cruciale succesfactor die het project vooruit duwde en de regio in staat stelde deze uitdagingen in een vroeg stadium aan te gaan. In een eerste fase was de oprichting van het netwerk omstreden en door een deel van de lokale bevolking om economische redenen tegengewerkt. Maar watertekorten in de afgelopen jaren onderstreepten het belang van het project en hielpen de acceptatie ervan te vergroten. Langdurige bewustmakingsactiviteiten van de gemeenten over watervraagstukken en waterbesparende maatregelen hebben aanzienlijk bijgedragen aan het succes in de regio.

Een belangrijk doel van de genomen aanpassingsmaatregelen was het creëren van strategische waterreservecapaciteit voor tijden van uitgesproken waterschaarste. Hoewel dit gepaard ging met de ontwikkeling van nieuwe watervoorraden, zijn er maatregelen getroffen om niet-duurzame overexploitatie te voorkomen, zoals tijdelijk vraaggestuurd gebruik van alleen aanvullende waterbronnen en permanente monitoring van de waterbalanssituatie. De kern van het regionale netwerk van waterverenigingen is de beweegreden om lokale watervoorzieningsproblemen te beheren door middel van regionale distributie in plaats van door de totale hoeveelheid waterwinning te vergroten. Door gemeenschappelijke watervoorraden te delen, worden ongecoördineerde en individuele lokale reacties, zoals het exploiteren van elke kleine bron binnen een gemeente, vermeden.

Ondanks alle activiteiten van het netwerk van waterverenigingen hebben extreem hete en droge zomers in het verleden (bijv. 2003) duidelijk aangetoond dat er slechts een beperkte hoeveelheid water beschikbaar is, die niet continu in de behoeften van de gemeenten voorziet. Het netwerk zoekt nu (samen met de gemeenten) naar nieuwe alternatieven om de veiligheid van de watervoorziening in de regio te verbeteren. Een optie die momenteel wordt overwogen, is de interregionale uitbreiding van het netwerk van waterverenigingen. Het aansluiten van het watervoorzieningsnetwerk van meer regio's met verschillende klimatologische en geologische kenmerken zou kunnen leiden tot een grotere voorzieningszekerheid tijdens risicoperioden.

De in deze casestudy beschreven aanpassingsmaatregelen zijn alleen effectief voor huishoudens die zijn aangesloten op het openbare watervoorzieningssysteem. Verschillende percentages huishoudens op ongunstige locaties in de gemeentelijke gebieden zijn echter afhankelijk van individuele watervoorziening door particuliere putten. Vanwege sterk verspreide nederzettingspatronen in perifere gebieden en hoge kosten voor de publieke sector is het niet haalbaar om deze huishoudens te verbinden met het openbare waternetwerk. De kwetsbaarheid van deze bevolkingsgroep voor watertekorten blijft hoog en zal naar verwachting in de toekomst toenemen.

De aanpassingsmaatregelen die op regionaal niveau zijn genomen, zijn er tot nu toe in geslaagd de watervoorziening van ongeveer 42.000 consumenten die op het openbare watervoorzieningssysteem zijn aangesloten, veilig te stellen. De maatregelen van de gemeentelijke instanties die verantwoordelijk zijn voor het lokale waterbeheer in de districtshoofdstad Wolfsberg hebben de watervoorziening voor meer dan 7.000 huishoudens op lange termijn veiliggesteld. Voortdurende toegang tot drinkwater onder omstandigheden van klimaatverandering is een onmisbare voorwaarde voor het behoud van het regionale bevolkingsniveau, het sociale welzijn en het potentieel voor duurzame regionale ontwikkeling.

Het “regionale waterverenigingsnetwerk Lavantvallei” werd opgericht bij de Oostenrijkse federale waterwet van 1959.

In situaties van hoge waterstress treden regelgevende maatregelen van de gemeenten in werking die bepaalde vormen van waterverbruik door burgers verbieden (het vullen van zwembaden, autowassen, irrigatie van tuinen).

Het “waterverenigingsnetwerk Lavantvallei” werd in 1994 opgericht. In de daaropvolgende jaren werden verschillende bouwwerken voltooid (bv. watertorens, watertanks, pijpleidingen, ophoping van bronnen). De uitvoering van verdere maatregelen is geleidelijk uitgebreid en is nog steeds een lopend proces.

Het “regionale waterverenigingsnetwerk Lavantvallei” is geïnstitutionaliseerd als een permanent waterbeheersorgaan in het kader van de federale waterwetgeving. Alle constructies en infrastructurele maatregelen zijn langetermijninvesteringen. Aangezien regelmatig onderhoud en vernieuwing deel uitmaken van de reguliere taken van de verantwoordelijke instellingen (regionaal verenigingsnetwerk en waterwerken van de stad Wolfsberg), kan dit een levenscyclus van 100 jaar en meer impliceren.

Silvia Smuck
Manager Water Association Network Lavant Valley
Wasserwerk Lavanttal
Unterrain 63, 9433 St. Andrä, Austria
Tel.: 0043(0)4358 4529
Fax: 0043(0)4358 21581
E-Mail: verbundschiene@aon.at

Ulrike Marinelli
Wolfsberger Stadtwerke
Schwabenhofstraße 4
9400 Wolfsberg
Tel.: +43 4352/51300-384
E-Mail: ulrike.marinelli@wolfsberg.at