Utarbeiding av handlingsplan for varme-helse i Nord-Makedonia

Republikken Nord-Makedonia er eit lite (25,713 km2)landlåst land som ligg midt på Balkanhalvøya i Sør-Europa. Til trass for sitt relativt små område har landet eit mangfaldig klima, med åtte klimatiske regionar. I løpet av dei siste 25 åra er det observert endringar i det globale klimaet. Analyse av fleirårig variasjon av middeltemperaturen viser at på 1950-talet vart relativt høgare lufttemperaturar målt i alle meteorologiske stasjonar på heile territoriet til Nord-Makedonia. Etter denne perioden var det ein relativt kaldare 20-års periode (1971-1993), medan den gjennomsnittlege årlege temperaturen i dei følgjande åra var konstant høgare enn fleirårsgjennomsnittet (USAID,2018).

Som rapportert i den tredje nasjonale kommunikasjonen om klimaendringar (2014), varierer skilnadene i gjennomsnittleg årleg lufttemperatur for perioden 1981-2010 samanlikna med den vurderte referanseperioden (1961-1990), frå 0,2 °C til 0,5 °C (avhengig av plassering). Ifølgje klimascenaria (basert på IPCCs spesialrapport om utsleppsscenari) er forventa auke i gjennomsnittstemperaturen for midten av århundret (med omsyn til referanseperioden 1986-2005) høvesvis 1 °C, 2 °C og 2,5 °C for lågt, middels og høgt scenario. I nær framtid (periode 2016-2035) vurderer alle dei tre utsleppsscenaria ein auke i gjennomsnittstemperaturen på ca. 1 °C, samanlikna med temperaturen i referanseperioden (1986-2005).

HHAP har som mål å redusere noverande og framtidig sjuklegheit og dødelegheit knytte til ekstreme temperaturar og hetebølgjer. Planen, og det tilhøyrande varslingssystemet, fokuserer særleg på dei mest sårbare gruppene i folkesetnaden: eldre, spedbarn og barn opptil fem år, kronisk sjuke personar, personar som er overvektige, utandørsarbeidarar og personar med sosioøkonomisk status som gjer dei meir sårbare for klimaendringar (t.d. heimlause). Helsevesenet i landet har ei viktig rolle i å utvikle og implementere tilpasnings-, førebyggings- og responstiltak for å takle helserisikoen knytte til klimaendringar, ved å:

• Styrking av eksisterande folkehelsekapasitet for tidleg påvising og tilstrekkeleg respons;
• Føresjå konsekvensane av nye sjukdommar som potensielt kan vere relatert til klimaendringar;
• Auka medvitet blant folkesetnaden om moglege koplingar mellom klimaendringar og helse.

The Heat Health Action Plan (HHAP) vart ferdigstilt i 2011 og vedteken av regjeringa i Makedonia i 2012. Som ein del av planimplementeringa vart det sett i verk eit varmehelsevarslingssystem. Systemet er framleis aktivt og fungerer i perioden 1. mai — 30. september. Operasjonen inneber følgjande organar:

• eit tverrstatleg organ (beståande av Helsedepartementet, Folkehelseinstituttet, Institutt for yrkesmedisin og andre nasjonale relevante interessentar) som koordinerer hetebølgjevarsling som er ansvarleg for aktivering av dei relaterte grøne (våkeining), gule (varsling/beredskap), oransje (varmebølgje) og raude (nødsituasjon) fasar. Den koordinerer òg med lokale interessentar om tiltak som skal gjennomførast.
• eit meteorologisk organ, som informerer Helsedepartementet om bevis for varslingsnivå og operativt kommuniserer 24–48-timars hetebølgjevarsling, og
• eit folkehelsebyrå, som evaluerer effekten av varmebølgjer i form av definerte indikatorar som angjeve i den nasjonale varmebølgjeplanen (SCORCH,2020).

Varslingssystemet er ein del av den breiare tilnærminga som er utforma av HHAP, og det inkluderer:

• Tilrårar for å redusere eksponering for varme i helse- og sosialinstitusjonar (og spesielle verneplanar for dei mest sårbare gruppene av folkesetnaden);
• Ein kommunikasjonsstrategi som informerer borgarar og personar som er involvert i helse- og sosialsektoren om beskyttelsestiltak som skal treffast under hetebølgjer. Strategien viser særleg til dei ovannemnde tilrådingane,
• Langsiktig planlegging for beredskap i helse- og sosialtenestene, herunder: planlegging og opplæring av personell, kontinuerleg forbetring av helsevern og etablering av nye grøne område;
• Overvåking og evaluering av planen: Ei nyleg undersøking (2020) vart utvikla saman med Université Catholique de Louvain (Belgia).
• Ein applikasjon for Android mobiltelefonar for å gje varme og helse åtvaringar i tide og relaterte anbefalingar til brukarane.

Institusjonen som har det overordna ansvaret for gjennomføringa av handlingsplanen for varme- helse, er Helsedepartementet. Innanfor Helsedepartementet har Kommisjonen for overvåking av varme-helsekonsekvensar vore operativ sidan juli 2007, medan Klimaendrings- og helsekommisjonen vart oppretta i juni 2009. Begge kommisjonane deltok i utarbeidinga av HHAP, og dei samarbeider om gjennomføring, overvåking og evaluering av planen. Klima- og helsekommisjonen fungerer som koordinerande organ og er ansvarleg for involvering av andre institusjonar under gjennomføringa av aktivitetane som er skissert i planen. Kommisjonen for overvåking av varme-helsekonsekvensar fører tilsyn med den praktiske gjennomføringa av aktivitetane, særleg dei som er knytte til levering av rettidig informasjon til borgarar og helsepersonell. Det tilrådast at personar frå andre relevante institusjonar om naudsynt deltek i denne kommisjonen og i gjennomføringa av planen. I dette samband inkluderer relevante institusjonar og andre aktørar: Folkehelseinstituttet og folkehelsesentera, Occupational Health Institute, Crisis Management Centre, Hydro meteorologiske institutt, Direktoratet for beskyttelse og redning, avdelingane for å forbetra levemiljøet i kommunane, Samferdselsdepartementet, Arbeids- og sosialdepartementet, Kunnskapsdepartementet, det makedonske Raudekrossen, media og til slutt dei ikkje-statlege sektorane.

I den noverande implementeringsfasen har denne samarbeidsmetoden vist seg å fungere effektivt. Til dømes, for å styrke beredskapen for krisesituasjonar og klimaendringar, fann den siste simuleringsøvinga stad 21.^november 2018 i Kumanovo. Dei viktigaste involverte institusjonane var Helsedepartementet, Strumica General Hospital (eit viktig regionalt sjukehussenter), Emergency Medical Services, Krisehandteringssenteret, Raudekrossen, brannreiingseiningar, Innenriksdepartementet, Forsvarsdepartementet og Verdshelseorganisasjonen. Før simuleringsøvinga vart det halde nokre førebuande møte for å etablere parametrane for øvinga, til dømes forventa tap, utløyserindikatorar for aktivering av beredskapsplan, triage og pasienttrafikkflyt, samt ansvaret til sjukehus- og akuttmedisinsk personell. Simuleringa gjorde det mogleg for styresmaktene å teste generell beredskap.

Leksjonane lært i pilotfasen av HHAP (2009-2011) påpeika at:

• opplysningar om helseverknader av klimaendringar må omsetjast frå det vitskaplege forskingsområdet til språk og tidsrammer som er relevante for beslutningstakarar
• Tilgjengelegheita av nasjonale data om klimaendringar og tilhøyrande verknader er svært viktig, samt å forstå store hol i menneskeleg kapasitet;
• Alle relevante interessentar må involveres, og deira informasjonsbehov kan variere.

I større grad, ifølgje erfaringa frå Nord-Makedonia HHAP, vil styrke helse til varmerelaterte verknader krevje:

• Maksimering av synergier med eksisterande instrumenter og institusjonar;
• Førebu arbeidsstyrken i helse- og sosialsektoren til å reagere på helsemessige konsekvensar av klimaendringar og styrke helsetenester for å handtere klimarelaterte hendingar i tide;
• Framme vurdering av helseproblemar og relaterte svar innan andre sektorar;
• Kapasitetsbygging i helse- og sosialsektoren. I denne samanheng vart lova om helse og sikkerheit på arbeidsplassen (Government Gazette of the former Yugoslav Republic of Macedonia No. 92/07) handheva for å sørgje for gjennomføring av tiltak i den nasjonale varmebølgjeplanen for å beskytte helsa til arbeidstakarar under ei hetebølgje.

Nord-Makedonia deltok i eit toårig (2009-2011) WHO-prosjekt kalla «Protecting health from climate change». Dette var eit 7-land initiativ (Albania, Kasakhstan, Kirgisistan, Russland, Tadsjikistan, Nord-Makedonia og Usbekistan) finansiert av det internasjonale klimainitiativet frå det tyske føderale departementet for miljø, naturvern og atomtryggleik. Det overordna målet med prosjektet var å styrke kapasiteten til å forstå og reagere på helserisikoen ved klimaendringar, samt å utvikle handlingsplanen for varme-helse. I prosjektet viste ein WHO-studie i landet at det er mogleg å samanlikne skadekostnadane ved auken i sjukdomstilfelle og dødsfall som ikkje vart avverja til kostnadene ved tilpasning. Dei årlege kostnadene for varmehelsetilpasningstiltak vart anslått til 12 millionar lokale valutaeiningar (LCU) samanlikna med helseskadekostnader (på grunn av auken i sjukdomstilfelle og dødsfall) på 170 millionar LCU per år (WHO,2013).

The National Heat-Health Action Plan vart godkjend av den nord-makedonske regjeringa i 2011. Den er formelt knytt til Climate Change Health Adaptation Strategy (2011).

Heat-Health Action Plan vart vedteken av regjeringa i 2011, etter vellukka pilotering av spesifikke varmevernstiltak sommaren 2010. Som ein del av planimplementeringa vart det sett i verk eit varslingssystem for hei, og systemet er framleis i drift.

Det er ingen planar om å revidere HHAP på dette tidspunktet. Varmevarslingssystemet går kvart år frå 1. mai til 30. september. Det forventast at den vil halde fram med å fungere og bli oppdatert.

Mihail Kochubovski
Head of Sector of Environmental Health Institute of Public Health of the Republic of North Macedonia
Str. 50 Divizija No.6 1000
Skopje
Republic of North Macedonia
E-mail: kocubov58@yahoo.com 

Nord-Makedonias handlingsplan for varme-helse, Miljøhelseinstituttet for folkehelsa i Republikken Nord-Makedonia og WHOs regionale kontor for Europa