Vrijburcht: ein privatfinansiert klimasikker kollektivhage i Amsterdam

I løpet av dei siste 130 åra har den globale temperaturen stige med eit gjennomsnitt på 1,0 °C. Nederland har opplevd ein endå høgare auke: Ifølgje Royal Netherlands Meteorological Institute KNMI klima dashbord, har gjennomsnittstemperaturen i dette landet stige med ca 2 °C mellom 1901 og 2020. På grunn av varmare lufts evne til å halde meir råme, projiserast meir intense nedbørshendingar.

I Amsterdam fører intense regnbyger ofte til oversvømmingar på grunn av den avgrensa permeabiliteten til byens overflateområde. Å bli kvitt vatnet verkar som ein første og openberr reaksjon. Men under eit framtidig klima kan tørre periodar forekomme oftare i sommarmånadane, noko som krev vatning av urban vegetasjon i offentlege og private rom. Vatn bør derfor bevarast i bymiljøet. Temperaturar, inkludert ekstreme verdiar, vil stige i alle scenari utvikla av Royal Netherlands Meteorological Institute (KNMI).  Dette vil bli ledsaga av flere varme sommardagar og hyppigare varmebølgjer der det bygde miljøet kan bli ubehageleg varmt.

Hovudmålet med Vrijburcht-byggeblokkprosjektet var å tilby ein attraktiv og berekraftig bygning for folk å bu, jobbe og møte ved å skape ei blanding av rimelege bustader, atelierar/kontorar og offentlege rom. Komplekset vart hovudsakleg finansiert av bebuarane-å-vere. Alle husa nås via gardsplassen som fungerer som eit sentralt og uformelt område for bebuarane å møtast. Samstundes bør det redusere risikoen for pluvial flaum, lagre regnvatn for vatning og redusere varmestress ved å gje eit godt mikroklima til brukarane av bygningen.

Vrijburcht er eit blandingsbustadkompleks som ligg på Steigereiland, ei kunstig øy i Amsterdam i innsjøen IJmeer.

Komplekset består av 52 leilegheiter, to gjesterom, ein pleieheim for seks ungdomar med små psykiske funksjonsnedsetjingar, eit felles hobbyrom, eit sykkelskur og eit parkeringshus, ein barnehage, ein kafé med vassterrasse, eit teater, ei flytande plattform for symjing og ei landingsbrygge for ein seilklubb.

Gardshagen tilbyr løysingar for å forhindre eller redusere flaum frå ekstrem nedbør, minimere vassmangel i tørre periodar og varme stress på varme sommardagar:

• Regnvatn frå takplatene samlast i to tankar som er nedgravne i hagen og kan til saman innehalde 6000 liter vatn. Dette vatnet brukast til vatning av hagen og plantene på dei omkringliggande terrassane/balkongane og dekkjer det totale vatningsbehovet i dei fleste åra.
• Parkeringshuset er bygget under bygningen og hagen er asfaltert minimalt for å skape maksimal permeabilitet for regnvatn i hagen.
• Relief er oppretta slik at vatn strøymer frå høgare delar til eit myrliknande miljø. Dette forhindrar oversvømming av hagen og forbetrar vegetasjonsmangfaldet ved å skape tørketrommel og våtare miljøar over gardsplassen.
• Avløpsrøyr er lausrive frå fasadane på bakkenivå og dannar til saman ein pergolakonstruksjon for krypande planter. Dette minimerer effekten av eventuelle lekkasjar på fasaden. Krypande plantar brukast òg på utsida av bygningen der dei dekkjer vindskjermar for å danna grøne fasadar. Grøne tak vart òg laga
• Dei mange trea i hagen gjev skugge og bidreg dermed til eit behageleg mikroklima på varme sommardagar.

Solcellepaneler (utan sedumvegetasjon) i ulike delar av taket er installert. I 2022 er det installert solcellepaneler med urteaktig vegetasjonstak på nokre ekstra delar av prosjektet.

For å realisere bygningskomplekset og gardsplassen vart det sett i gang eit kollektivt privat oppdragsgjevarinitiativ (CPC) slik at bebuarane kunne organisere seg og realisere sine ønske (sjå òg «Stakehaldar participation»).

Sjølv om klimatilpasningsresultata av prosjektet ikkje faktisk overvakast, nyt bebuarane for tida plassen som skapar trivsel for bebuarane og eit godt mikroklima (sjå Kostnader og fordelar).

Prosjektet er eit kollektivt privat oppdragsgjevar (CPC) initiativ. Dette betyr at framtidige innbyggjarar i fellesskap utvikla prosjektet, inkludert å bere risikoen som er involvert i prefinansieringa. Framtidige innbyggjarar organiserte seg i ei stifting (Vrijburcht Foundation). Dette organisatoriske oppsettet har den fordelen at det gjev mykje fridom til framtidige innbyggjarar til å realisere sine ønske, men ber òg om sterkt engasjement for prosessen. Alle kostnader vart bore av Vrijburcht Foundation på vegner av (framtidige) innbyggjarar.

Vrijburcht Foundation arrangerte med Rabobank høvet til eit personleg lån til gunstig rente og arrangerte prosedyrar for ein spesiell bustadlånskonstruksjon i Amsterdam for personar med ei gjennomsnittleg vanleg inntekt (den såkalla "Amsterdamse Midden Hypotheek"). Også det (sosiale) bustadselskapet «De Key» ga økonomisk garanti og kunnskap.

Vrijburcht vart initiert i 2000 av ei gruppe menneske rundt den leiande arkitekten, som alle bur i sentrum av Amsterdam. Deira mål var å skape innovative, attraktive og rimelege bustader omgjeve av flere kulturelle og sosiale tenester. Dei såg høvet til å skape sine eigne nye bustader i eit CPC-prosjekt. Det var deira visjon at bygningen skulle inkludere arbeidsrom og ein teaterfunksjon. Denne vesle gruppa menneske byrja å involvere flere menneske. Dei presenterte sin plan for kommunen i ein byggekonkurranse for kollektive sjølvbyggingsprosjekter på Steigereiland lansert av Amsterdam kommune. Steigereiland er ein del av utvidingsdistriktet IJburg som består av ei rekkje kunstig konstruerte øyar i IJmeer-sjøen I 2002 vart ein pakke definitivt tildelt Vrijburcht. I løpet av 2002 vart det klart at det ikkje var nok deltakarar enno. På dette stadiet vart det (sosiale) bustadselskapet Dei Key involvert. I 2003 signerte Dei Key ein avtale med Vrijburcht Foundation, som vart lovleg etablert same år. Avtalen dreide seg om back-up og støtte i realiseringa av programmet. Finansieringa av 21 bustader, subsidierte utleige av bustader for omsorgsbustader for seks unge menneske med lett funksjonsnedsetjing og deira ledsagere (De Roef), og kjøp og utleige av barnehage- og kafébygningen. «Dei Key» har fått innvilga passivt styremedlem i Vrijburcht Foundation. Gardshagen kommisjonen vart aktiv i 2004 og presenterte sine planar i ein verkstad i juni 2004, rundt tidspunktet for ferdigstilling av den foreløpige utforminga.

Gardshagen vart designa av landskapsarkitektar som òg var involvert i Vrijburcht Foundation som bebuarar-å-vere. Deira engasjement i eit tidleg stadium av prosessen gjorde det mogleg å kome til ei reell integrering av hage og bygning (t.d parkeringshus fullt under bygningen og ikkje under hagen, pergola bygging av regnvassrøyr) og eit seriøst budsjett for hagen. Via presentasjonar, ekskursjonar, ei meiningsmåling og flere workshops med andre framtidige bebuarar vart det danna ein felles ide om program, atmosfære og designstil. Det finst framleis ein eigen hagekommisjon med ansvar for vedlikehald av hagen.

Dei viktigaste suksessfaktorane for initiativet er:

• Byggeprosessen var ein kollektiv prosess med felles ønske om eit bygg som var berekraftig både i sosial og klimamessig samanheng. Konseptet med den grøne og berekraftige gardsplassen vart breitt støtta av alle interessentar.
• Tidleg involvering av landskapsarkitektar i den kollektive prosessen var eit sentralt element for å integrere det grøne rommet med bygningen og å reservere nok pengar frå det totale prosjektbudsjettet for å realisere det.
• Vrijburcht Foundation bestod av personar som investerte mykje tid og krefter i prosessen, noko som er ein føresetnad for ei kollektiv og privat igangkøyring. Landskapsarkitektane tok med seg si yrkeserfaring inn i prosessleiinga som medlemmer av Vrijburcht Foundation.
• Den (sosiale) bustadstiftinga «De Key» ga økonomisk garanti ved å finansiere husa som enno ikkje var selde og andre sosiale og kommersielle tenester (t.d. barnehagar og bustader for svakt funksjonshemma, barnehagen, kafeen). «Dei Key» ga også erfaring med å føre tilsyn med byggefasen. Dette gjorde det mogleg å starte bygningen på scena der det enno ikkje var nok private deltakarar. «Dei Key» deltok i Vrijburcht Foundation, men ga dei private deltakarane rom til å utvikle sitt eige konsept.
• Det vart sett i verk lågteknologiske tiltak som gjorde hagen rimeleg og berekraftig (t.d. bruk av vanlege krypplantar i staden for tekniske løysingar for grøne fasadar).

Sjølv om mange positive faktorar skapte føresetnader for ein vellukka intervensjon, var dei verkelege utfordringane finansiering for å dekkja dei høge kostnadene ved prosjektet. Involveringa av bustadstiftinga Dei Key var ein av vinnarstrategiane for å løyse dette problemet.

Ei anna stor oppgåve var å sikre nok innbyggjarmedverknad. Deltaking var eit sentralt element i prosjektet, men til tross for ein generell vilje til å samarbeide i bebuernes beslutningsprosessar, var det verkelege engasjementet til bebuarane ikkje lett å oppnå.

Kostnadane for å setja opp hagen sjølv var EUR 55.000, unntatt kostnadene for regnvasslagringsanlegget (EUR 17.500) og eit drivhus (EUR 30.000). Dei totale kostnadene for bygningskomplekset var 16 millionar euro. Kostnadane til hagen vart bore av alle bebuarar/brukarar som ein del av dei totale kostnadene gjennom Vrijburcht Foundation (sjå òg «Stakehaldar participation»). Hagen var eit kollektivt ønske frå interessentane. Det vart finansiert av dei ved å gjere kompromissar i den generelle utforminga av komplekset: Det totale budsjettet var fast, men hagen kunne finansierast ved å optimalisere andre aspektar av bygningsdesignet.

På årsbasis kostnadene for vedlikehald av hagen beløpar seg til EUR 3.000, inkludert bidrag frå ein gartnar ved sida av friviljug arbeid av bebuarane. Også kostnadar til vedlikehald berast av innbyggjarane og «Dei Key» som ein del av bygningens faste serviceavgifter, som forvaltes gjennom huseigarforeininga. Ein hage kommisjon tek seg av dei generelle aspekta ved vedlikehald av den kollektive hagen.

Fordelane er vanskelege å uttrykkje i økonomiske termar. Hagen bidreg til bebuernes velvære gjennom eit godt mikroklima. Innbyggjarar til dømes ikkje føler behov for air condition i sine hus. Vatn til vatning av dei mange plantene på terrassar i tillegg til gardsplassen kjem frå regnvasslageret som oppfyller vassbehovet i dei fleste år. Oversvømmelse av hagen under intense dusjar forhindrast. Hagen er òg ein rekreasjonsstad der bebuarane møtest, og understrekar dermed det kollektive aspektet av komplekset. Det gjev òg frukt/grønsaker og fungerer som ein grøn leikeplass for barn.

Utviklinga av prosjektet vart gjort gjennom privat kollektiv igangkøyring, støtta av passande lånebetingingar. Privatpersonar kjøpte i fellesskap eit stykke land og sameinte seg i ei stifting som fungerer som kommisjonær for heile prosjektet. Dette betyr at bebuarane har innflyting på prosjektet gjennom den ad hoc oppretta Vrijburcht Foundation.

Når prosjektet vart realisert, har alle eigarar av leilegheitene og andre rom i bygningen vorte sameint i huseigarforeininga (Vereniging van Eigenaars). Det er ei juridisk eining som tek seg av vedlikehald av bygningen og andre felles interesser, mellom anna hagen. Foreininga har ein eksekutivkomité, ei generalforsamling, ein leiar og ein finanskomité og er ein felles struktur i alle tilfelle i Nederland når flere eigarar er involvert i ein bygning.

Planleggingsfasen starta i 2000, byggefasen starta i 2005. Vrijburcht, inkludert gardsplassen, vart ferdigstilt i 2007. Nye tiltak vart sett i verk i 2022 med installasjon av solcellepaneler på urtetaket.

For sjølve bygningen er tidshorisonten ca 40 år, men det er ingen grunnleggjande begrensningar for lengre bruk. For hagen er det heller inga begrensning, sjølv om årleg vedlikehald er naudsynt.

M. Vergunst
Beheerstichting Vrijburcht
p/a Pedro de Medinalaan 128
1086 XR Amsterdam
Tel: +31 20 6923007
E-mail: info@vrijburcht.com

Vrijburcht — ein privat finansiert klimatett kollektivhage i Amsterdam: Nettstader og intervjuar til M. Vergunst og H. Schuitemaker.