Ochrona przeciwpowodziowa w dorzeczu Górnej Wisły: działania szaro-zielone realizowane na obszarze Sandomierza

Głównym wyzwaniem w regionie Górnej Wisły jest wysokie występowanie powodzi. Opady i spływy na tym obszarze są odpowiednio o 15 % i 50 % większe niż średnia dla Polski. Inne elementy decydujące o wysokiej podatności na powodzie to: gęsta sieć hydrograficzna, strome zbocza, owalny kształt zlewni, duże natężenie ruchu drogowego i duża gęstość zaludnienia w zlewni. Powodzie są różnego pochodzenia: gwałtowne powodzie spowodowane intensywnymi i krótkotrwałymi ulewami, świeżaki spowodowane topniejącym śniegiem oraz powodzie spowodowane przez zapory lodowe.

Kilka obszarów Górnej Wisły jest narażonych na powodzie. Najwyższe ryzyko powodziowe znajduje się na prawym brzegu Wisły, w górę rzeki od Sandomierza, w którym mieszka około 24 700 osób. Powódź w maju i czerwcu 2010 r. była spowodowana intensywnymi opadami deszczu i spowodowała zawalenie się wałów przeciwpowodziowych w sąsiednim Sandomierzu, co dotknęło to miasto oraz sąsiednie miasta Tarnobrzeg i Gorzyce. W Sandomierzu obszar 1154 ha został zalany, co odpowiada 40% jego całkowitej powierzchni. Teren był zalany przez około dwa tygodnie, a region zatrzymał się na kilka miesięcy. Straty powodziowe oszacowano na około 100 mln EUR, a 3 tys. osób ewakuowano, a 4 zginęły. Następnie, w lipcu 2011 r., ulewne deszcze spowodowały kolejną powódź, niszcząc starówkę w Sandomierzu, infrastrukturę drogową, sieć kanalizacyjną i tereny rekreacyjne. Łączne straty wyniosły prawie 2 mln EUR.

Chociaż obecne ryzyko powodziowe jest już wysokie, modele zmian klimatu wskazywały, że ryzyko to znacznie wzrośnie. W regionie Górnej Wisły dodatkowy obszar podatny na powodzie może sięgać 1 751 km² w przypadku powodzi w okresie powrotu 1 na 100 lat do 2050 r., w tym dodatkowy obszar miejski o powierzchni 89 km².

Głównym celem działań adaptacyjnych realizowanych na terenie Sandomierza jest zwiększenie zdolności retencyjnych oraz zmniejszenie ryzyka powodziowego w tym mieście i jego okolicach, również w świetle przyszłych zmian klimatu. Inne cele, które brano pod uwagę przy projektowaniu rozwiązań, to: ochrona zdrowia i bezpieczeństwa publicznego, zachowanie różnorodności biologicznej, cele środowiskowe w odniesieniu do jakości wody, ochrona gleby, krajobrazu i dziedzictwa kulturowego oraz dobrobyt gospodarczy.

Przyjęte rozwiązanie mające na celu zmniejszenie ryzyka powodziowego i poprawę ochrony przeciwpowodziowej na terenie Sandomierza jest hybrydowym i zintegrowanym podejściem środków zielonej i szarej infrastruktury, w tym niektórych środków instytucjonalnych. Rozwiązania te zostały opracowane w ramach Planów gospodarowania wodami w dorzeczu Wisły, które są częścią wdrażania Europejskiej Ramowej Dyrektywy Wodnej oraz Europejskiej Dyrektywy Powodziowej.

Renaturalizacja zbiorników i odbudowa terenów podmokłych są uważane za zielone środki mające na celu zmniejszenie narażenia ludzi na powodzie. Te działania dostosowawcze są realizowane w 15 miejscach wzdłuż Górnej Wisły i mają na celu zwiększenie kontrolowanej zdolności retencyjnej obszaru. Naturalizowane zbiorniki i odrestaurowane tereny podmokłe są wykorzystywane do wychwytywania nadwyżki wody rzecznej, a tym samym do zmniejszenia ryzyka powodzi. Te zielone środki są połączone z szarymi: rozbudowę, przebudowę i modernizację nasypów rzecznych, mającą w szczególności na celu dalszą ochronę obszarów zurbanizowanych przed powodzią, zmniejszającą ryzyko przelewania się wody. Istniejący obszar nasypowy jest powiększony o cały obszar, który może zostać zalany podczas wysokiego poziomu wody. Ponadto nasypy są podnoszone do maksymalnej wysokości 1,4 m, co zapewnia, że korony nasypów wzdłuż obu brzegów rzek są dostosowane do tego samego poziomu bezpieczeństwa. Interwencja modernizacyjna obejmuje również (prze)budowę stacji pomp wodnych i kanałów odprowadzania wody, które pomagają w nadmiernym odprowadzaniu wody.

Projekt działań dostosowawczych leży w gestii głównych organizacji działających w dorzeczu Górnej Wisły: Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej w Krakowie, Kielcach i Rzeszowie. Władze te ściśle współpracowały z władzami lokalnymi. Zielone i szare środki dostosowawcze opracowano w ramach planów gospodarowania wodami w dorzeczu opracowanych zgodnie z ramową dyrektywą wodną i dyrektywą powodziową, a zatem stanowiły one część powiązanego procesu konsultacji z zainteresowanymi stronami. Zainteresowane strony zostały zaangażowane za pośrednictwem nieformalnego komitetu ds. udziału społeczeństwa Rady Gospodarki Wodnej. 20 członków tego komitetu to wybrani przedstawiciele różnych grup interesów, takich jak władze lokalne, rolnictwo, rybołówstwo, inne sektory gospodarki i organizacje ekologiczne, a także użytkownicy wody i zarządcy wód. Ten nieformalny komitet rozpowszechnił informacje na temat PGWD wśród organizacji uczestniczących i innych zainteresowanych stron, które miały możliwość wyrażenia opinii na temat projektów planów. Zainteresowane strony i obywatele mogliby wnieść wkład za pośrednictwem pierwszego kwestionariusza w celu określenia głównych problemów związanych z powodziami charakteryzującymi dany obszar. Drugi kwestionariusz miał na celu zebranie informacji na temat potencjalnych rozwiązań. Ponadto w latach 2008–2009 zorganizowano seminaria i spotkania publiczne.

Jedną z głównych przyczyn wdrożenia środków ochrony przeciwpowodziowej były bezpośrednie doświadczenia społeczności lokalnych dotkniętych niedawnymi powodziami (2010 i 2011 r.). Przyczyniło się to do zwiększenia poczucia pilnej potrzeby wdrożenia środków przyczyniających się do sprostania wyzwaniom związanym z powodziami. Ramowa dyrektywa wodna UE i dyrektywy powodziowe również odegrały ważną rolę w zainicjowaniu zintegrowanego procesu mającego na celu zmniejszenie ryzyka powodziowego. Dyrektywy te, stanowiące alternatywę dla środków tradycyjnych, miały również znaczenie dla promowania środków ekologicznych mających na celu zwiększenie zdolności retencyjnych obszaru przy jednoczesnym poszanowaniu jego walorów przyrodniczych.

Podczas budowy należało zachować wartość przyrodniczą terenu. W związku z tym wpływ na siedliska przyrodnicze i siedliska gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, zgodnie z polityką Natura 2000, musiał być monitorowany. Innym czynnikiem wpływającym na realizację działania są zmiany w uprawnieniach do gruntów, które musiały zostać zorganizowane w celu rozbudowy nasypów.

Całkowity koszt działań adaptacyjnych realizowanych na obszarze Sandomierza wynosi około 217 mln EUR. Obejmuje to koszty poniesione na rozbudowę, przebudowę i modernizację nasypów rzecznych (środki szare), a także renaturalizację zbiorników i odnowę terenów podmokłych (środki ekologiczne), w tym niezbędne zakupy gruntów. Zwrócono się do Banku Światowego i otrzymano od niego środki finansowe na wdrożenie tych środków.

Uniknięte szkody powodziowe w budynkach (łącznie 5632 budynki) oszacowano na około 445 mln EUR w wartościach stałych. Biorąc pod uwagę tylko te szacunki, a zatem nie uwzględniając wpływu na ludzi, stosunek korzyści do kosztów wynosi 2,05, co oznacza, że oczekiwane korzyści są co najmniej około dwukrotnie większe niż koszty (DHI Polska, 2013, Raport z opracowania programu działań dla Regionu Wodnego Górnej Wisły, Raport KZGW/ DpiZE-op/POPT/1/2013, DHI Polska, Warszawa, Polska; EEA, 2017r.).

Środki dostosowawcze zostały wdrożone w ramach ramowej dyrektywy wodnej UE i dyrektywy powodziowej, które zostały transponowane do krajowego prawa wodnego. Wdrożenie środków dostosowawczych wymagało zastosowania odpowiednich procedur oceny oddziaływania na środowisko. Sformułowanie środków łagodzących mających na celu zapobieganie skutkom środowiskowym i społecznym jest szczególnie ważne w ramach otrzymanego finansowania budowy przez Bank Światowy.

Projekt planu pochodzi z 2011 r., w trakcie opracowywania pierwszego planu gospodarowania^wodami w dorzeczu. Plan, w tym środki, został sfinalizowany w 2015 r. Wdrażanie opisanych środków jest obecnie w toku i oczekuje się, że zostanie zakończone do 2019 r.

Oczekuje się, że zielona i szara infrastruktura będzie trwała, jeśli zapewniona zostanie odpowiednia konserwacja.

Sandomierz Municipal Administration
pl. Poniatowskiego 3, 27-600 Sandomierz
Tel. +48 815 41 00
E-mail: um@um.sandomierz.pl 

Świętokrzyskie Province
al. IX Wieków Kielc 3, 25-516 Kielce
Tel. +48 (41) 342 15 30
E-mail: kancelaria@sejmik.kielce.pl 

EEA 2017 Green Infrastructure and Flood Management [Zielona infrastruktura i zarządzanie powodziami w EOG w 2017 r.]. Promowanie racjonalnego pod względem kosztów ograniczania ryzyka powodziowego za pomocą rozwiązań w zakresie zielonej infrastruktury Sprawozdanie nr 14, 2017 r. ISSN 1977-8449