Pyłek

Modelowany odsetek populacji uczulonej na pyłek rzepaku na poziomie wyjściowym (po lewej) i w przyszłości przy założeniu umiarkowanej emisji gazów cieplarnianych (RCP 4.5; racja)

Źródło: Jezioro i wsp., 2017

Problemy zdrowotne

Tysiące gatunków roślin uwalniają pyłek do powietrza każdego roku. Wpływ na zdrowie człowieka jest widoczny przede wszystkim w chorobach alergicznych, ponieważ ekspozycja na alergeny z pyłku w powietrzu lub ich wdychanie może wywołać reakcje alergiczne nosa (alergiczne zapalenie błony śluzowej nosa, powszechnie znane jako katar sienny), oczy (zapalenie spojówek nosa) i oskrzeli (oskrzelika). Częstość występowania alergii na pyłki w populacji europejskiej szacuje się na 40 %, co czyni ją jednym z najczęstszych alergenów w Europie (D’Amato i in., 2007). Nawet niskie stężenie pyłków w powietrzu może już wywołać objawy alergii u osób bardzo wrażliwych. Reakcje alergiczne na pyłek są ważną przyczyną zaburzeń snu, upośledzenia samopoczucia psychicznego i obniżonej jakości życia, utraty wydajności lub niższych wyników w szkole dla dzieci i związanych z tym kosztów opieki zdrowotnej. Uważa się, że zdecydowana większość pacjentów z alergią (90 %) jest nieleczona lub źle leczona, mimo że odpowiednia terapia chorób alergicznych jest dostępna po dość niskich kosztach ( Zuberbier i in., 2014).

Rola pyłku w rozwoju i nasileniu chorób alergicznych zależy od wielu czynników, w tym od czasu trwania ekspozycji (w związku z długością sezonu pyłku i czasu spędzonego w środowisku alergicznym), intensywności narażenia (związanego ze stężeniem pyłków w powietrzu) oraz alergiczności pyłku. Czynniki te mają dużą zmienność geograficzną i czasową, co powoduje różnice w częstości występowania alergicznego nieżytu nosa związanego z pyłkami między miejscami i okresami (Bousquet, 2020).

W Europie trawy (rodzinaPoaceae) są główną przyczyną reakcji alergicznych spowodowanych pyłkiem (García-Mozo, 2017) ze względu na ich szeroki zasięg geograficzny. Wśród drzew najbardziej alergiczny pyłek jest wytwarzany przez brzozę w północnej, środkowej i wschodniej Europie oraz z drzewa oliwnego i cyprysu w regionach śródziemnomorskich. Alergiczny pyłek jest również wytwarzany przez kilka roślin zielnych. Ragweed (Ambrosia artemisiifolia) wymaga szczególnej uwagi jako potencjalnych, niezwykle alergicznych gatunków inwazyjnych w Europie.

Alergie na pyłki są zazwyczaj bardzo sezonowe. W większości krajów europejskich główny sezon pyłków, obejmujący uwalnianie pyłków różnych gatunków roślin, trwa około sześciu miesięcy, od wiosny do jesieni, z różnicami geograficznymi w zależności od klimatu i roślinności (Bousquet, 2020). Europejska Akademia Alergii i Immunologii Klinicznej (EAACI) definiuje początek sezonu pyłków dla różnych gatunków w oparciu o stężenia pyłków w powietrzu, które wpływają na zdrowie człowieka. Na przykład początek sezonu pyłków trawy określa się, gdy 5 z 7 kolejnych dni przenosi więcej niż 10 ziaren pyłku trawy/m³ powietrza, a suma pyłku w tych 5 dniach wynosi ponad 100 ziaren pyłku/m³ powietrza (Pfaar et al., 2017). Wizyty w oddziale ratunkowym i hospitalizacje wzrastają, gdy stężenie pyłków trawy przekracza odpowiednio 10 i 12 ziaren/m³ powietrza (Becker i in., 2021). Podobne kryteria istnieją w odniesieniu do brzozy, cyprysu, oliwek i ragweed ( Pfaar i in., 2020).

Ryzyko alergii zależy od stężenia pyłku w powietrzu. Jednak liczba alergenów uwalnianych przez ziarno pyłku (odbicie w tzw. potencji pyłku) może się różnić w zależności od regionu, pory roku, zanieczyszczeń atmosferycznych, wilgotności i okresów burzowych (Tegart i in., 2021). Ziarna pyłku uwalniają, oprócz alergenów, szeroką gamę substancji bioaktywnych, w tym cukry i lipidy. Kiedy substancje te są wdychane, mogą również stymulować reakcje alergiczne i określić nasilenie reakcji alergicznej na pyłek (tak zwana alergia pyłków) (Gilles i in., 2018). Ponadto alergenność niektórych gatunków pyłków może być zwiększona przez czynniki środowiskowe, takie jak zanieczyszczenia powietrza. Długoterminowe wysokie poziomy NO₂ w środowiskach miejskich są związane ze zwiększoną alergicznością pyłków wielu gatunków, w tym brzozy (Gilles i in., 2018; Plaza et al., 2020). Również ozon może zwiększyć alergię ( Sénéchal i in., 2015). W związku z tym połączone narażenie na zanieczyszczenia powietrza i alergeny może mieć synergiczny wpływ zarówno na astmę, jak i alergię ( Rouadi i in., 2020).

Narażenie na pyłki może również powodować zapalenie błon śluzowych, zwiększając tym samym prawdopodobieństwo infekcji dróg oddechowych, nawet u osób niealergicznych (Becker i in., 2021). Badanie przeprowadzone przez Damialis et al. (2021) zbadano korelację między wskaźnikami zakażeń COVID-19 a stężeniami pyłków podczas pierwszej fali pandemii wiosną 2020 r., przy czym uwzględniano czynniki zakłócające, takie jak wilgotność, temperatura, gęstość zaludnienia i środki izolacji. Stwierdzono, że stężenia pyłków wyjaśniają średnio 44 % zmienności wskaźnika zakażenia przy wyższych stężeniach pyłków (Damialis i in., 2021).

Obserwowane efekty

W ostatnich dziesięcioleciach w Europie wzrosła częstość występowania alergii wywołanych pyłkami. Tego wzrostu nie można wytłumaczyć wyłącznie zmianami w genetyce lub warunkach zdrowotnych populacji (D’Amato i in., 2007, 2020; Becker i in., 2021). Wzrost częstości występowania tych chorób może być związany z poprawą higieny, zwiększonym stosowaniem antybiotyków i szczepieniami oraz zmianami stylu życia, nawyków żywieniowych i zanieczyszczenia powietrza (de Weger i in., 2021). Ponadto zmiana klimatu wpływa na narażenie na pyłki i uczulenie alergiczne na kilka sposobów, w tym zmianę i wydłużenie sezonu pyłku, zmiany stężenia pyłków i alergii, a także zmiany w geograficznym rozmieszczeniu pyłków.

Pyłek: sezonowe zmiany i wydłużenie sezonu

Zarówno początek, jak i czas trwania pór pyłków są napędzane przez zmienne meteorologiczne, głównie temperaturę. W odpowiedzi na globalne ocieplenie rośliny zmieniają czas swoich etapów rozwoju, w tym kwitnienia i uwalniania pyłków. Kompleksowe badanie globalnych zbiorów danych dotyczących pyłków wykazało wzrost czasu trwania sezonu pyłku (średnio o 0,9 dnia w roku) i załadowania pyłków w ciągu ostatnich 20 lat ( Ziska i in., 2019). Na obszarach miejskich, gdzie mieszka większość Europejczyków, wyższe temperatury zaostrzone przez efekt miejskiej wyspy ciepła prowadzą do rozpoczęcia wcześniejszego sezonu pyłków (D’Amato i in., 2014). Na podstawie danych dotyczących temperatury powietrza usługa Copernicus Climate Change Service wizualizuje początek sezonu pyłków brzozowych w latach 2010–2019, wykazując regionalne różnice w postępie sezonu pyłków. Niemniej jednak, również promieniowanie, opady i wilgotność wpływają na uwalnianie pyłków i transport w powietrzu, choć mniej niż temperatura.

Pyłek: koncentracja i alergenność

Cieplejsze warunki i podwyższone stężenia CO₂ w atmosferze stymulują wzrost roślin. Może to zwiększyć stężenie pyłków i alergenów w powietrzu, a także alergię pyłków, co zwiększa ryzyko reakcji alergicznych (Beggs, 2015; Ziska i in., 2019). Również zmienione warunki wilgotności, ekstremalne warunki pogodowe i burze w sezonie pyłków powodują wyższe stężenia pyłków i alergenów w powietrzu, co prowadzi do poważniejszych reakcji alergicznych i ataków astmy (Shea et al., 2008; Wolf i in., 2015; D’Amato i in., 2020).

Pyłek: zmiany geograficzne

Globalne ocieplenie i związane z tym wydłużenie sezonu wegetacyjnego ułatwia migrację inwazyjnych gatunków roślin w Europie na północ, również tych uwalniających pyłek alergiczny. Wprowadzenie nowych alergenów może zwiększyć miejscową uczulenie, tj. proces, w którym ludzie stają się wrażliwi lub alergiczni z powodu ekspozycji na alergeny ( Confalonieri i in., 2007). Szczególnym przykładem jest Ragweed (Ambrosia), wprowadzony w Europie kilka dekad temu z kontynentu amerykańskiego z transportem. Pyłek Ragweed jest wysoce alergiczny i uwalniany stosunkowo późno w sezonie (początek września), potencjalnie powodując dodatkową falę alergii i wydłużenie sezonu alergicznego (Vogl i in., 2008; Chen i in., 2018). Odnotowano już znaczące skutki zdrowotne i gospodarcze na obszarach zaatakowanych przez ragweed w Europie Środkowej i Wschodniej, we Francji i we Włoszech ( Makra i in., 2005). Podczas gdy rozprzestrzenianie się ragweedu w Europie wynika głównie z działalności transportowej i rolniczej, zmiany klimatyczne ułatwiają kolonizację nowych obszarów. Ponadto ziarna pyłku mogą być łatwo transportowane od setek do tysięcy kilometrów drogą powietrzną, co powoduje szczytową liczbę pyłków i związane z tym objawy alergii na obszarach, gdzie nie jest jeszcze rozpowszechniony ( Chen i in., 2018).

Przewidywane efekty

Oczekuje się, że wpływ zmiany klimatu na sezony pyłków, stężenia i alergenność doprowadzi w przyszłości do zwiększonego narażenia ludności europejskiej na pyłki i aeroalergeny. Zwiększy to prawdopodobieństwo nowych uczuleń alergicznych, również w przypadku początkowo słabych alergenów (de Weger i in., 2021). W ramach scenariusza dotyczącego średnich emisji gazów cieplarnianych (RCP 4.5) oczekuje się, że uczulenie na ragweed rozprzestrzeni się w całej Europie i wzrośnie w niektórych krajach do 200 % do 2050 r. (Lake i in., 2017).

U osób już uczulonych oczekuje się, że czas trwania i nasilenie objawów alergicznych wzrośnie w czasie zmiany klimatu z powodu dłuższych sezonów pyłku i większej alergii pyłków. Jeśli okres, w którym ludzie są narażeni na pyłek, wydłuża się, unikanie alergenów jako strategia radzenia sobie stanie się bardziej skomplikowane, wpływając na samopoczucie psychiczne.

Przewiduje się, że zmiany związane z klimatem w aeroalergenach i związane z nimi wywołane reakcje alergiczne będą miały wpływ na częstość występowania astmy i związane z tym koszty medyczne (leki, wizyty w szpitalu w nagłych wypadkach) (Anderegg i in., 2021). Ponadto wysokie temperatury i fale upałów, których oczekuje się, że zwiększą częstotliwość i czas trwania w zmieniającym się klimacie, pogłębią problemy z oddychaniem i zwiększą śmiertelność osób cierpiących na astmę i inne problemy z oddychaniem, które wynikają z alergii ( D’Amato i in., 2020). Ponadto podatność ludzi na infekcje wirusowe może wzrosnąć poprzez zaostrzenie stanu zapalnego układu oddechowego i osłabienie odpowiedzi immunologicznej wywołanej przez alergeny i pyłki ( Gilles i in., 2020).

Zielona infrastruktura w miastach, zainstalowana jako środki przystosowania się do zmiany klimatu, może również zwiększyć obciążenie pyłków i reakcje alergiczne w przyszłości (Cheng i Berry, 2013). Studium przypadku na 18 terenach zielonych w Brukseli wykazało, że potencjał alergiczny parków miejskich ma się podwoić w wyniku połączonych zmian czasu trwania pór pyłków, alergenności pyłków i wskaźników uczulenia ludności (Aerts i in., 2021). Uwzględnienie odpowiednich gatunków drzew w środowisku miejskim ma kluczowe znaczenie przy opracowywaniu środków przystosowania się do zmiany klimatu i przy angażowaniu się w planowanie przestrzenne w celu uniknięcia zaostrzenia ryzyka alergii.

OdpowiedziPolicy

Stężeniepyłków różnych drzew i traw jest rutynowo monitorowane we wszystkich krajach europejskich. Pomiary służą do określenia początku i czasu trwania, a także intensywności sezonu pyłkowego. Pomiary, w połączeniu z modelami transportu chemicznego, są również wykorzystywane do tworzenia systemów ryzyka alergii stosowanych w systemach informowania o pyłkach lub systemów wczesnego ostrzegania. Portal Polleninfo, który powstał w ramach partnerstwa między Europejską Siecią Aeroalergiczną a Usługą Monitorowania Atmosfery Copernicus ( CAMS), dostarcza codziennie aktualizowane prognozy stężenia pyłków i oceny ryzyka alergii dla wszystkich krajów europejskich.

W przeciwieństwie do poziomu pyłku, nie istnieją rutynowe pomiary na poziomie alergenu, ani dla liczby alergenów w ziarnie pyłku, ani dla stężenia alergenów w powietrzu. Dostęp do tego rodzaju wskaźnika pomógłby jednak wyjaśnić występowanie objawów alergii przedsezonowej, zwłaszcza w warunkach, w których wysokie poziomy zanieczyszczenia powietrza pokrywają się z niskimi stężeniami pyłków (Cabrera i in., 2021).

Ustalenie ogólnych progów stężeń pyłków istotnych dla poszczególnych populacji jest trudne, ponieważ skutki zdrowotne zależą również od wrażliwości danej osoby ( Becker i in., 2021). Mimo to usługi informacyjne dotyczące pyłków mogą wspierać poszczególnych pacjentów, aby uniknąć negatywnych skutków zdrowotnych, zwłaszcza podczas czesania monitorowania pyłków i dokumentowania dokładnych indywidualnych objawów. Na przykład aplikacje na smartfony, które łączą dane dotyczące poszczególnych objawów i stężenia pyłków, mogą być wykorzystywane do określenia osobistych progów pyłku i skuteczniejszego zmniejszenia wpływu na zdrowie ( Becker i in., 2021).

Diagnostyka, zarządzanie i radzenie sobie

Alergia na pyłki jest niedorozpoznana i często nieleczona lub maltretowana. Dlatego podnoszenie świadomości na temat wpływu alergii jest potrzebne, aby pomóc ludziom rozpoznać, zapobiegać i zarządzać objawami alergii. Konieczne jest zdiagnozowanie rodzaju pyłku powodującego alergię i rozpoczęcie leczenia alergicznego przed rozpoczęciem sezonu pyłkowego. W sezonie pyłkowym zapobieganie objawom i radzenie sobie z nimi opiera się głównie na unikaniu ekspozycji na alergeny. Zalecenia obejmują unikanie przebywania na zewnątrz, noszenie okularów przeciwsłonecznych, unikanie suszenia ubrań na zewnątrz, utrzymywanie zamkniętych okien i innych. EAACI posiada specjalną stronę internetową dla pacjentów z zaleceniami, a kilka krajów ma również krajowe organizacje pacjentów, które mogą doradzać pacjentom z alergią.

Kwestie związane z planowaniem przestrzennym

Ustanowienie hipoalergicznych terenów zielonych w miastach i w ich pobliżu dzięki starannemu selekcji gatunków drzew (Aerts et al., 2021) może zmniejszyć częstość występowania alergii na pyłki. Jakie gatunki drzew są odpowiednie, zależy od lokalizacji, a wybór powinien uwzględniać przewidywane zmiany klimatyczne. Nie zaleca się usuwania alergicznych drzew z istniejących terenów zielonych, aby zachować różnorodność biologiczną i usługi ekosystemowe, między innymi wspierając przystosowanie się do wysokich temperatur w kontekście zmiany klimatu ( Aerts i in., 2021).

Środki kontroli

Niedawna inwazja przez powszechne wysoce alergiczne ragweed (Ambrosia) skłoniła kilka krajów europejskich do opracowania i wdrożenia chemicznych i mechanicznych metod kontroli. Ponadto dyrektywa 2002/32/WE w sprawie niepożądanych substancji w paszach dla zwierząt ustanawia normę prawną dotyczącą stężenia nasion Ambrosia w paszy, aby zapobiec dalszemu rozprzestrzenianiu się rośliny. Podobnie mieszanki nasion ptaków nie mogą zawierać więcej niż 50 miligramów nasion Ambrosia na kilogram.

Zastosowanie biologicznego środka kontroli przeciwko Ambrozji, takiego jak północnoamerykański chrząszcz liści, mogłoby zmniejszyć występowanie szlamu w Europie i zmniejszyć liczbę pacjentów o około 2,3 mln, a koszty zdrowotne o 1,1 mld euro rocznie (Schaffner i in., 2020). Jednakże wprowadzenie biologicznych środków kontroli może mieć negatywny wpływ na różnorodność biologiczną poprzez uszkadzanie upraw niebędących przedmiotem zwalczania i rodzimych gatunków roślin, do czego należy zwracać się z ostrożnością.

Referencje

Aerts, R., et al., 2021, „Zagrożenia alergią na pyłki drzew i zmiany w scenariuszach w miejskich przestrzeniach zielonych w Brukseli, Belgia”, Krajobraz i planowanie przestrzenne 207, s. 104001. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2020.104001.
Anderegg, W.R.L., et al., 2021, „Antropogeniczne zmiany klimatu pogarszają sezony pyłków w Ameryce Północnej”, Proceedings of the National Academy of Sciences, 118(7), s. e2013284118. https://doi.org/10.1073/pnas.2013284118.
Becker J., et al., 2021, "Wartości progowe stężeń pyłku trawy (Poaceae) i wzrost wizyt w oddziale ratunkowym, hospitalizacji, spożycia narkotyków i objawów alergicznych u pacjentów z alergicznym nieżytem nosa: przegląd systematyczny”, Aerobiologia, 37(4), s. 633–662. https://doi.org/10.1007/s10453-021-09720-9
Beggs, P.J., 2015, 'Alergeny środowiskowe: From Asthma to Hay Fever and Beyond”, Current Climate Change Reports, 1(3), s. 176–184.https://doi.org/10.1007/s40641-015-0018-2.
Bousquet, 2020, „Alergiczne nieżyt nosa”, Nature Reviews Disease Primers, 6(1), s. 1–1. https://doi.org/10.1038/s41572-020-00237-y.
Cabrera, M., et al., 2021, "Wpływ czynników środowiskowych na alergię na ziarna pyłków w studium przypadku w Hiszpanii (Madryt): czynniki meteorologiczne, zanieczyszczenia i stężenie w powietrzu aeroalergenów”, Environmental Science and Pollution Research International, 28(38), s. 53614–53628. https://doi.org/10.1007/s11356-021-14346-y.
Cariñanos, P., Casares-Porcel, M. i Quesada-Rubio, J.-M., 2014, "Szacowanie potencjału alergicznego miejskich terenów zielonych: Studium przypadku w Granadzie, Hiszpania, Krajobraz i urbanistyka, 123, s. 134–144. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2013.12.009.
Chen, K.-W., et al., 2018, 'Ragweed Pollen alergia: Ciężar, charakterystyka i zarządzanie przywożonym źródłem alergenów w Europie”, International Archives of Allergy and Immunology, 176(3–4), s. 163–180. https://doi.org/10.1159/000487997.
Cheng, J.J. i Berry, P., 2013, „Wzajemne korzyści dla zdrowia i zagrożenia związane ze strategiami adaptacji zdrowia publicznego do zmiany klimatu: przegląd aktualnej literatury”, International Journal of Public Health, 58(2), s. 305–311. https://doi.org/10.1007/s00038-012-0422-5.
Confalonieri, U., et al., 2007) Zdrowie człowieka. Zmiany klimatu 2007: Wpływ, adaptacja i podatność na zagrożenia. Wkład grupy roboczej II w czwarte sprawozdanie oceniające Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu, M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden i C.E. Hanson, Eds, Cambridge University Press, Cambridge, UK, 391-431.
D’Amato, G., et al., 2007, „Alergiczna alergia na pyłki i pyłki w Europie”, Allergy, 62(9), s. 976–990. https://doi.org/10.1111/j.1398-9995.2007.01393.x.
D’Amato, G. i in., 2014, „Zmiany klimatyczne i choroby układu oddechowego”, European Respiratory Review, 23(132), s. 161–169. https://doi.org/10.1183/09059180.00001714.
D’Amato, G., et al., 2020, „Wpływ zmian klimatu na alergię oddechową i astmę wywołaną przez alergeny pyłków i pleśni”, alergia, 75(9), s. 2219–2228. https://doi.org/10.1111/all.14476.
Damialis, A., et al., 2021, „Wyższe stężenia pyłków w powietrzu skorelowane ze zwiększonymi wskaźnikami zakażeń SARS-CoV-2, jak wynika z 31 krajów na całym świecie”, Proceedings of the National Academy of Sciences, 118(12), s. e2019034118. https://doi.org/10.1073/pnas.2019034118.
García-Mozo, H., 2017, pyłek Poaceae jako wiodący na świecie aeroallergen: A review”, Allergy, 72(12), s. 1849–1858. https://doi.org/10.1111/all.13210
Gilles S., et al., 2018, "Rola czynników środowiskowych w alergii: A krytyczna ponowna ocena”, Eksperymentalna Dermatologia, 27(11), s. 1193–1200. https://doi.org/10.1111/exd.13769.
Gilles S., et al., 2020, „Pollen exposure osłabia wrodzoną obronę przed wirusami układu oddechowego”, alergia, 75(3), s. 576–587. https://doi.org/10.1111/all.14047.
Lake, I.R., et al., 2017, „Climate Change and Future Pollen Allergy in Europe”, Environmental Health Perspectives, 125(3), s. 385–391. https://doi.org/10.1289/EHP173.
Makra, L. i in., 2005, „The History and impact of airborne Ambrosia (Asteraceae) Pollen in Hungary”, Grana, 44(1), s. 57–64. https://doi.org/10.1080/00173130510010558.
Pfaar, O., et al., 2017, „Definiowanie czasu narażenia na pyłki w badaniach klinicznych immunoterapii alergenu w przypadku zapalenia nosa i spojówek wywołanego pyłkami – dokument stanowiska EAACI”, alergia, 72(5), s. 713–722. https://doi.org/10.1111/all.13092.
Pfaar, O., et al., 2020, „Sezon pyłków odzwierciedla obciążenie objawowe alergicznego zapalenia błony śluzowej nosa wywołanego trawą i brzozą w różnych obszarach geograficznych – sprawozdanie grupy zadaniowej EAACI”, alergia, 75(5), s. 1099–1106. https://doi.org/10.1111/all.14111.
Plaza, M.P., et al., 2020, „Zanieczyszczenia atmosferyczne i ich związek ze stężeniami aeroalergenów oliwnych i trawy w Kordobie (Hiszpania)”, Environmental Science and Pollution Research International, 27(36), s. 45447–45459. https://doi.org/10.1007/s11356-020-10422-x.
Rouadi, P.W., et al., 2020, „Immunopatologiczne cechy zanieczyszczenia powietrza i jego wpływ na zapalne choroby dróg oddechowych (IAD)”, The World Allergy Organization Journal, 13(10), s. 100467. https://doi.org/10.1016/j.waojou.2020.100467.
Schaffner, U., et al., 2020, „Biologiczna kontrola chwastów w celu uwolnienia milionów od alergii Ambrozji w Europie”, Nature Communications, 11(1), s. 1745. https://doi.org/10.1038/s41467-020-15586-1.
Sénéchal, H., et al., 2015, „A Review of the Effects of Major Atmospheric Pollutants on Pollen Grains, Pollen Content and Allergenicity”, The Scientific World Journal, 2015, s. e940243. https://doi.org/10.1155/2015/940243.
Shea, K.M., et al., 2008, „Zmiana klimatu i choroba alergiczna”, The Journal of Allergy and Clinical Immunology, 122(3), s. 443–453; quiz 454-455. https://doi.org/10.1016/j.jaci.2008.06.032.
Tegart, L.J., et al., 2021, „Pollen potency”: związek między liczbą pyłków atmosferycznych a narażeniem na alergeny”, Aerobiologia, 37(4), s. 825–841. https://doi.org/10.1007/s10453-021-09726-3.
Vogl G., et al., 2008, "Modelling the spread of ragweed: Skutki siedliska, zmiany klimatu i dyfuzji”, The European Physical Journal Special Topics, 161(1), s. 167–173. https://doi.org/10.1140/epjst/e2008-00758-y.
de Weger, L.A., et al., 2021, "Long-Term Pollen Monitoring in the Benelux: Ocena alergicznych poziomów pyłków i tymczasowych zmian pór pyłku” – Frontiers in Allergy, 2. https://doi.org/10.3389/falgy.2021.676176
Wolf, T. i in., 2015, „The Health Effects of Climate Change in the WHO European Region”, Climate, 3(4), s. 901–936. https://doi.org/10.3390/cli3040901
Ziska, L.H., et al., 2019, "Zmiany temperatury w obfitości i sezonowości pyłków alergennych w powietrzu na półkuli północnej: analiza danych retrospektywnych”, The Lancet Planetary Health, 3(3), s. e124–e131. https://doi.org/10.1016/S2542-5196(19)30015-4
Zuberbier, T., et al., 2014, "Ekonomiczne obciążenie nieodpowiedniego zarządzania chorobami alergicznymi w Unii Europejskiej: przegląd GA2LEN”, Allergy, 69(10), s. 1275–1279. https://doi.org/10.1111/all.12470