Rechtvaardige veerkracht

Stedelijk

Kernboodschappen

• Van lokaal tot mondiaal gezien lopen de meest kwetsbare mensen en gemeenschappen het grootste risico door de gevolgen van de klimaatverandering, zijn zij het minst in staat zich aan te passen en worden zij het minst gehoord, erkend en profiteren zij het minst van aanpassingsmaatregelen. Rechtvaardige veerkrachtstrategieën erkennen de ongelijke verdeling van de gevolgen van de klimaatverandering voor mensen en plaatsen, de ongelijke voorwaarden en capaciteiten (sociaal, economisch, politiek, gezondheidsgerelateerd enz.) om zich aan te passen en deel te nemen aan de voordelen van aanpassingsmaatregelen.
• Het concept “niemand aan zijn lot overlaten” is een belangrijk element in recent en toekomstig EU-beleid op het gebied van aanpassing aan de klimaatverandering, met inbegrip van het beleidspakket van de Europese Green Deal en de EU-missie voor aanpassing aan de klimaatverandering. Met name in de nieuwe aanpassingsstrategie van de EU is expliciet de nadruk gelegd op weerbaarheid.
• Om ervoor te zorgen dat niemand aan zijn lot wordt overgelaten, moet in alle stadia van de planning, uitvoering en monitoring van de aanpassing en op alle bestuursniveaus aandacht worden besteed aan billijkheidsaspecten. Een zinvolle betrokkenheid van kwetsbare groepen bij deze processen is ook essentieel.

Rechtvaardige veerkracht - het overwinnen van ongelijkheden in klimaatrisico’s en aanpassingsmaatregelen

De meest kwetsbare mensen - vanwege hun leeftijd, gezondheid, woonplaats of sociaal-economische status - en systemen lopen het grootste risico door de gevolgen van de klimaatverandering, zijn het minst in staat zich aan te passen en worden het minst gehoord, erkend en profiteren het minst van aanpassingsmaatregelen. Aanpassingsmaatregelen kunnen een aantal van deze ongelijkheden verhelpen, maar dreigen ook reeds bestaande lacunes te verergeren.

Het concept “niemand aan zijn lot overlaten” in de klimaatverandering, ook wel “justice in adaptation” of “just resilience” genoemd, moet dus naar behoren in aanmerking worden genomen bij de uitvoering van rechtvaardige, transformatieve en langetermijnaanpassing aan de klimaatverandering om maladaptieve praktijken te voorkomen, risico’s te herverdelen of bestaande ongelijkheden te versterken en te voorkomen dat “winnaars” en “verliezers” worden gecreëerd (ETC,2021). Het gaat hierbij met name om:

• Vermindering van de ongelijke last van klimaatrisico’s – Bepaalde groepen en regio’s worden onevenredig zwaar getroffen door de klimaatverandering als gevolg van de ongelijke blootstelling aan klimaatverandering, reeds bestaande kwetsbaarheden, uiteenlopende economische en politieke capaciteiten en uiteenlopende toegang tot openbare diensten en infrastructuur (zoals adequate huisvesting ter bescherming tegen overstromingen en extreme temperaturen). Een rapport van het EEA biedt meer inzicht in ongelijkheden in kwetsbaarheid en blootstelling aan klimaatgevaren.
• Zorgen voor billijkheid in de verdeling van de voordelen (en lasten) van aanpassing - Adaptieve maatregelen en beleidsmaatregelen komen niet noodzakelijkerwijs iedereen in dezelfde mate ten goede, en kunnen in sommige gevallen zelfs leiden tot “onaangepastheid”. Zo kunnen investeringen in aanpassing (bv. groene gebieden, overstromingsverzekeringen, lokale waterbesparings- of koelingsmaatregelen) die de betaalbaarheid niet waarborgen, huishoudens met een laag inkomen uitsluiten.

Om ervoor te zorgen dat niemand aan zijn lot wordt overgelaten, moet daarom in alle stadia van de aanpassingsbeleidscyclus aandacht worden besteed aan justitiële aspecten en moeten getroffen en kwetsbare groepen op zinvolle wijze bij besluitvormingsprocessen worden betrokken.

Beleidskader

Er wordt steeds meer erkenning gegeven aan de noodzaak om “niemand aan zijn lot over te laten” in alle beleidssectoren van de EU, niet in de laatste plaats op het gebied van klimaatadaptatie. Rechtvaardige veerkracht staat centraal in zowel de Agenda 2030 van de VN als de nieuwe aanpassingsstrategie van de EU, waarmee de EU-klimaatwet ten uitvoer wordt gelegd. In de strategie wordt benadrukt dat het belangrijk is om veerkracht op een rechtvaardige en eerlijke manier tot stand te brengen en dat aanpassingsmaatregelen moeten worden ontworpen om rekening te houden met sociale aspecten, waaronder de internationale dimensies van klimaatrisico en -adaptatie. Zij verbindt de Europese Unie ertoe een rechtvaardige transitie te ondersteunen door middel van een reeks beleidsmaatregelen en financieringsregelingen, alsook door middel van de handhaving van de bestaande werkgelegenheids- en sociale wetgeving.

In de Europese Green Deal wordt de nadruk gelegd op een “rechtvaardige transitie” naar een samenleving zonder nettobroeikasgasemissies tegen 2050, waarbij wordt erkend dat de onevenredige lasten voor bepaalde landen en bevolkingsgroepen moeten worden aangepakt. De actie in het kader van de Europese Green Deal, zoals het FIT for 55-pakket, zal worden geleid door de Europese pijler van sociale rechten,om het economisch en milieubeleid in evenwicht te brengen met het sociaal beleid.

Verbetering van de kennisbasis

Hoewel de term 'Just Resilience' relatief nieuw is in het klimaatbeleidslandschap, is er al een gevestigd onderzoeksgebied naar de sociale implicaties van klimaatverandering en groeit de kennisbasis op mondiaal en Europees niveau.

Verschillende verslagen hebben specifiek betrekking op dit onderwerp, zowel op mondiaal als op EU-niveau. In het vijfde evaluatieverslag van het IPCC (AR5)  werd reeds erkend dat de klimaatrisico’s in de verschillende sectoren ongelijk verdeeld zijn, en in het meest recente zesde evaluatieverslag van het IPCC (AR6) wordt justitie benadrukt als een kernkwaliteit van klimaatadaptatie op alle bestuursniveaus. In de bijdrage van werkgroep II aan AR6 worden met name beginselen van rechtvaardigheid vastgesteld die in aanmerking moeten worden genomen bij de evaluatie van aanpassingsopties.

In het achtste verslag over de economische, sociale en territoriale cohesie worden de huidige sociaal-economische en territoriale verschillen in Europa en de manier waarop zij door de gevolgen van de klimaatverandering worden verergerd, gepresenteerd, waaruit blijkt dat het cohesiebeleid moet evolueren om op deze uitdagingen te reageren.

In het technisch document van de ETS/CCA “Leaving No One Behind” in Climate Resilience Policy and Practice in Europe”(2021) worden de praktische gevolgen van de “rechtvaardige transitie” in de context van aanpassing en klimaatveerkracht — “rechtvaardige veerkracht” onderzocht. Het biedt inzicht in de wijze waarop justitieaspecten in alle stappen van de aanpassingsbeleidscyclus in aanmerking moeten worden genomen overeenkomstig het instrument voor aanpassingsondersteuning. Andere EER- en ETS/CCA-producten die belangrijk zijn voor het begrijpen van rechtvaardige veerkracht, houden rekening met gezondheids- en stedelijke aspecten van een rechtvaardig veerkrachtbeleid.

Het EMA heeft tot doel de aandacht voor justitiële aspecten in het mitigatie- en adaptatiebeleid in een geïntegreerde aanpak aan te pakken. In een EEA-briefing Exploring the social challenges of low-carbon energy policies in Europe worden aanpassingsaspecten in aanmerking genomen bij de beoordeling van oneerlijke effecten van koolstof- en energiebelastingen en beleidsanalyses om de voordelen voor aanpassingsgerelateerde doelstellingen te maximaliseren.

De briefing van het EEA van 2022 “Naar “rechtvaardige veerkracht”: Niemand aan zijn lot overlaten bij de aanpassing aan de klimaatverandering kijkt naar de gevolgen van de klimaatverandering voor kwetsbare groepen en hoe deze gevolgen kunnen worden voorkomen of verminderd door middel van billijke aanpassingsmaatregelen. Het bevat ook voorbeelden van op rechtvaardigheid gerichte beleidsmaatregelen en maatregelen uit heel Europa.

De EU onderneemt ook verschillende acties om beleidsmakers en mensen uit de praktijk meer kennis en methoden te bieden voor de uitvoering van beleid en maatregelen op het gebied van rechtvaardige veerkracht. Zo verstrekt de deskundigengroep inzake de economische en sociale impact van onderzoek (ESIR) empirisch onderbouwd beleidsadvies aan de Commissie over de wijze waarop een eerlijk, toekomstgericht en transformatief onderzoeks- en innovatiebeleid kan worden ontwikkeld.

In samenwerking met verschillende EU- en mondiale partners ontwikkelen de Europese Commissie en het EEA de Europese waarnemingspost voor klimaat en gezondheid. Het biedt toegang tot de meest relevante kennisbronnen over de kwetsbaarheid van sociale groepen voor gezondheidsgerelateerde klimaateffecten en -risico’s en over rechtvaardigheid in beleidsreacties.

Rechtvaardigheid in het klimaatbeleid is ook een belangrijk onderwerp van het Horizon 2020-programma, met name voor de mitigatie van klimaatverandering. Wat aanpassing betreft, bestuderen sommige lopende projecten de verdelingsimplicaties van klimaatrisico’s en daarmee verband houdend beleid. Het CASCADE-project bestudeert bijvoorbeeld de verspreiding van klimaatrisico’s op internationaal niveau op Europese samenlevingen, waarbij de mogelijke sociaal-economische nadelen worden beoordeeld. Beleid staat centraal in het NAVIGATE-project, dat nieuwe geïntegreerde beoordelingsmodellen ontwikkelt waarmee ongelijkheden kunnen worden gemodelleerd en kan worden beoordeeld hoe mitigatie- en aanpassingsbeleid daarop van invloed zijn. Bovendien wil het JustNature-project op de natuur gebaseerde oplossingen activeren als instrumenten om het recht op gezondheid en welzijn in zeven proefsteden te waarborgen.

Het LIFE-programma draagt ook bij tot de uitbreiding van de kennisbasis. Het project Evolving regions zal bijvoorbeeld praktische ervaring opleveren met het in kaart brengen van kwetsbare groepen voor risicobeoordelingen en het in aanmerking nemen van justitiële aspecten in de routekaart voor gemeentelijke en regionale aanpassing.

Ondersteuning van financiering en investeringen

De EU is vastbesloten een “rechtvaardige transitie” te ondersteunen door middel van specifieke financieringsregelingen zoals het Fonds voor een rechtvaardige transitie.

Aanpassingsfinanciering is beschikbaar uit verschillende EU-financieringsstromen en veel daarvan ondersteunen ook alleen veerkracht. Het meerjarig financieel kader 2021-2027 zorgt ervoor dat klimaatadaptatiemaatregelen zijn geïntegreerd in alle belangrijke uitgavenprogramma’s van de EU, zoals ook voorzien in de aanpassingsstrategie van de EU. Daarnaast verstrekt de Europese Commissie via het programma Next Generation EU ook middelen (750 miljard euro) om te herstellen van de economische crisis in verband met de COVID-19-epidemie. Het programma financiert de nationale herstel- en veerkrachtplannen die bedoeld zijn om de Europese economieën radicaal te transformeren door middel van een eerlijke klimaat- en digitale transitie.

Het LIFE-programma is volledig gewijd aan het milieu en beschikt over een budget van 1,9 miljard euro voor klimaatactie, inclusief aanpassing aan de klimaatverandering.

Het aanpakken van ongelijkheden in de groene transitie staat ook centraal in de belangrijkste strategische oriëntaties van Horizon Europa (95,5 miljard EUR). Volgens het strategisch plan 2021-2024 zal het programma via onderzoek bijdragen tot de totstandbrenging van een veerkrachtigere, inclusievere en democratischere Europese samenleving. Daartoe zal het thema rechtvaardigheid in mitigatie- en adaptatiemaatregelen de werkprogramma’s van Horizon Europa kruisen en met name zes nieuwe oproepen bijdragen tot de uitvoering van de missie Aanpassing aan de klimaatverandering. Hoewel geen van de oproepen expliciet sociale aspecten vermeldt, zal bij de uitvoering ervan rekening worden gehouden met justitiële aspecten overeenkomstig de doelstellingen van de EU-missie voor aanpassing aan de klimaatverandering.

Andere relevante Europese financieringsprogramma's zijn:

• Het gemeenschappelijk landbouwbeleid (378,5 miljard euro) ondersteunt de aanpassing van de landbouwsector, met bijzondere aandacht voor kwetsbare groepen landbouwers.
• Het Europees Sociaal Fonds Plus (ESF+) is een belangrijk financieringsinstrument om de meest kwetsbare groepen in Europa te ondersteunen. Het ESF financiert de uitvoering van de beginselen van de Europese pijler van sociale rechten: gelijke kansen en toegang tot de arbeidsmarkt; billijke arbeidsvoorwaarden en sociale bescherming en inclusie.
• Het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) kan ook worden besteed aan aanpassing en de sociale dimensie van aanpassing. De financieringsprioriteiten van het EFRO omvatten zowel “groener, koolstofarmer en veerkrachtiger [Europa]” als “socialer”.

Ondersteuning van de uitvoering

Op Europees niveau wordt de rechtvaardige veerkracht geïntegreerd en uitgevoerd door middel van acties die voortvloeien uit de Europese aanpassingsstrategie en andere EU-initiatieven.

Het Burgemeestersconvenant integreert het thema van rechtvaardige veerkracht in de uitvoering van aanpassingsbeleid op lokaal niveau. In het kader van haar beleidsondersteuningsfaciliteit verstrekt zij richtsnoeren voor de uitvoering van aanpassingsmaatregelen die uitdrukkelijk betrekking hebben op ongelijke blootstelling aan en kwetsbaarheid voor klimaateffecten. Er is een proefproject voor 2023 gestart met 40 gemeenten in 12 landen om die gemeenten te helpen bij hun traject om aanpassingsmaatregelen op rechtvaardige wijze te bevorderen.

De EU-missie voor aanpassing aan de klimaatverandering wordt geleid door DG CLIMA en is bedoeld om ten minste 150 Europese regio’s en gemeenschappen rechtstreeks te ondersteunen om tegen 2030 klimaatbestendig te worden. De missie richt zich op oplossingen en paraatheid voor de gevolgen van klimaatverandering op een rechtvaardige en eerlijke manier, door middel van inclusieve governanceprocessen en ondersteunende acties ter bescherming van de gezondheid en het welzijn van kwetsbare mensen. Het omvat gedragsverandering en sociale aspecten door nieuwe gemeenschappen aan te spreken die verder gaan dan de gebruikelijke belanghebbenden.

Het Nieuw Europees Bauhaus-initiatief bevordert duurzaamheid, kwaliteit van de ervaring en inclusie in het ontwerp van Europese woonruimten.