Groene benedenloop van de Donau: Restauratie van uiterwaarden voor bescherming tegen overstromingen

Landbouw, bosbouw en vervoer hebben hun tol geëist van het natuurlijke karakter van de Beneden-Donau. In de tweede helft van de 20e eeuw werd bijna driekwart van de uiterwaarden van de Beneden-Donau door dijken van de hoofdrivier afgesneden en omgevormd tot landbouwgebieden, met gevolgen voor de overstromingsregimes. Bovendien ervoeren grote delen van de Donau rivierbeddingerosie als gevolg van grindwinning, baggeren en de bouw van dammen, wat bijdroeg aan een verlaging van watertafels op aangrenzende landbouwgronden. Eutrofiëring als gevolg van antropogene verontreiniging heeft ernstige gevolgen gehad voor de Donau, en met name voor de lagere delen van de rivier. De omschakeling van overstromingsbossen naar landbouw en monocultuur hybride populierenplantages heeft geleid tot meer extreme overstromingen. In 2002, 2005, 2006, 2009, 2010, 2013 en 2014 hebben zich in het stroomgebied van de Donau grote overstromingen voorgedaan.

De klimaatverandering zal naar verwachting het overstromingsrisico in het hele Donaubekken verder doen toenemen, in termen van intensiteit, duur en frequentie van gebeurtenissen. Er is ook een grotere kans op flash flood-gebeurtenissen tijdens droge periodes. Er bestaat echter aanzienlijke onzekerheid over de kwantificering van toekomstige overstromingsgebeurtenissen als gevolg van tekortkomingen in de raming van toekomstige neerslag.

De groene corridorovereenkomst voor de benedenloop van de Donau heeft tot doel:

• in totaal 935.000 ha in stand te houden, met inbegrip van verbeterde bescherming voor 775.000 hectare bestaande beschermde gebieden en nieuwe bescherming voor nog eens 160.000 ha;
• 224.000 hectare natuurlijke uiterwaarden te herstellen;
• bevordering van duurzaam gebruik en duurzame ontwikkeling langs de 1000 km stroomafwaarts van de Donau, met inbegrip van de Donaudelta.

De restauratie van uiterwaarden is bedoeld om ruimte te bieden om overstromingswater veilig vast te houden en vrij te geven.

In de Green Corridor Agreement voor de benedenloop van de Donau zijn de regeringen van Bulgarije, Roemenië, Moldavië en Oekraïne overeengekomen om 224.000 hectare uiterwaarden te herstellen, als onderdeel van een breder beschermd gebied van 935.000 hectare dat de Green Corridor voor de benedenloop van de Donau vormt. Deze ambitieuze doelstellingen zullen naar verwachting op lange termijn worden verwezenlijkt.

Tegen 2020 was de restauratie aan de gang in ongeveer 60.000 hectare uiterwaarden in de Beneden-Donau. Dijken zijn verwijderd, waardoor de rivier zijn natuurlijke loop kan hervatten. Invasieve vegetatiesoorten zijn gezuiverd. Tienduizenden inheemse bomen zijn geplant op tientallen kleine sites. Dit helpt bossen op natuurlijke wijze te regenereren over een veel groter gebied. In Roemenië zijn of worden 6000 hectare uiterwaarden op de eilanden Babina en Cernovca, Mahmudia, Balta Geraiului, Gârla Mare - Vrata opnieuw verbonden met de rivier, waardoor een mozaïek van habitats ontstaat. Naarmate de natuurlijke processen zijn hersteld, zijn tal van vogelsoorten teruggekeerd en zijn de vispopulaties toegenomen. Op het eiland Tataru in Oekraïne werden traditionele veerassen binnengebracht om invasieve soorten onder controle te houden. Dijken werden verwijderd om 750 hectare land op natuurlijke wijze te laten overstromen, waardoor rijke voedings-, broed- en paaigebieden voor dieren in het wild werden geboden. Tot op de dag van vandaag lopen er nog enkele restauratieprojecten, zoals de Gârla Mare en de Vrata, die een impact zullen hebben op een oppervlakte van 2000 ha.

De ontmanteling van slecht presterende overstromingsbeschermingsdijken en het herstel van uiterwaarden draagt bij tot een veiligere en effectievere retentie van overstromingswater, robuustere en betrouwbaardere zoetwaterecosysteemdiensten, lagere onderhoudskosten voor infrastructuur en versterkte lokale economieën door diversificatie van bestaansmiddelen op basis van natuurlijke hulpbronnen. Tijdens de overstroming van 2013 in de Donau, langs de Beneden-Donau, was er geen overstroming, hoewel het water boven het gemiddelde lag.

WWF heeft de verantwoordelijkheid genomen voor het Green Corridor-initiatief in de Beneden-Donau als onderdeel van het Living Planet-programma van het WWF, dat gericht is op het behoud van belangrijke biologische hulpbronnen en ecosystemen in het volgende millennium. In het Green Corridor-project voor de benedenloop van de Donau werkt het WNF nauw samen met de regeringen van de landen - Bulgarije, Roemenië, Moldavië en Oekraïne - die de overeenkomst hebben ondertekend, en met lokale belanghebbenden. Om de doelstellingen te bereiken, stelde elk land een actieplan op waarin extra uiterwaarden werden aangewezen voor bescherming en herstel. In deze actieplannen werd voor elk aangewezen gebied beschreven welke specifieke maatregelen nodig waren en welke stappen moesten worden ondernomen om deze maatregelen uit te voeren.

De betrokken belanghebbenden steunden een regelmatige uitwisseling van informatie - door middel van vergaderingen en door contactpunten op te richten bij de ministeries van Milieu in de vier deelnemende landen - met het oog op een doeltreffende bescherming van de groene corridor van de benedenloop van de Donau. WWF heeft een faciliterende rol gespeeld bij het verbeteren van de communicatie en samenwerking tussen de landen van de Groene Corridor van de Beneden-Donau. Het steunde ook de uitvoering van concrete herstelprojecten, zoals modellen die moeten worden opgeschaald.

Zowel burgers als milieu-ngo's kregen de kans om een actieve rol te spelen in de besluitvormingsprocessen. WWF heeft bewustmakingscampagnes gevoerd en ook het grote publiek en NGO's rechtstreeks betrokken bij het besluitvormingsproces in het projectgebied. Er is op nationaal en internationaal niveau actief gelobbyd om de uitvoering van de groene corridor van de benedenloop van de Donau te stimuleren.

Voorts werden zowel lokaal als nationaal als internationaal partners gezocht, d.w.z. GEF, UNDP, UNEP, Wereldbank, EU, WWF, IUCN, Ramsar Convention en andere regeringen (d.w.z. Oostenrijk, Duitsland, Denemarken, Nederland), om hun medewerking en bijstand te vragen bij de oprichting en het onderhoud van een groene corridor voor de benedenloop van de Donau. De belangrijkste financiering kwam van het WWF, nationale overheden, de EU en het bedrijfsleven.

Als gevolg van politieke veranderingen is de belangrijkste uitdaging voor de activiteiten van het WWF tegenwoordig om de autoriteiten verder te overtuigen van de multivoordelen van op de natuur gebaseerde oplossingen, zoals uiterwaarden en het herstel van wetlands om de weerbaarheid tegen klimaatverandering te vergroten.

Internationale overeenkomsten voor beter water- en rivierbeheer zijn een krachtig instrument geweest voor verandering in het Donaubekken. Het herstel van de natuurlijke weerbaarheid van het milieu tegen klimaatgebeurtenissen (in dit geval grootschalige aanpassing) door de ontmanteling van ondermaatse waterinfrastructuur en daarmee de verbetering van het natuurlijke vermogen om piekoverstromingen vast te houden en los te laten, brengt extra voordelen met zich mee, zowel voor de natuur als voor de mensen. Nieuwe mogelijkheden voor ecotoerisme, visserij, begrazing en vezelproductie versterken de lokale economieën. De daaruit voortvloeiende hogere kwaliteit van habitats trekt een breder scala aan soorten aan, waaronder bedreigde soorten.

De Green Corridor Agreement voor de benedenloop van de Donau vormde een uitstekende basis om overheidsbesluiten om te zetten in acties. In landen als Roemenië en Bulgarije heeft de tenuitvoerlegging van het Natura 2000-netwerk aanzienlijk bijgedragen tot de uitbreiding van het beschermde gebied. Ook de harmonisatie van de milieuwetgeving met de EU-vereisten, met name de uitvoering van de kaderrichtlijn water, bood nieuwe mogelijkheden om de zijdelingse connectiviteit te herstellen. In andere gevallen was de behoefte van de lokale gemeenschappen om toegang te hebben tot verbeterde natuurlijke hulpbronnen de belangrijkste drijfveer.

Juiste aandacht voor de kwestie van grondbezit was de sleutel tot succes in het project. In elk restauratieproject moesten een paar tot een dozijn landeigenaren - afhankelijk van de grootte van het restauratiegebied - ervan overtuigd zijn dat een verandering in landgebruik gunstig voor hen zou zijn. In het geval van particuliere grondeigenaren was het belangrijk om ervoor te zorgen dat zij de eigendomsrechten niet verliezen. WWF startte twee proefprojecten in Roemenië, waar lokale gemeenschappen en individuen hun land gaven om te worden overstroomd. De aanleiding om zo'n rigoureuze verandering in landgebruik te accepteren was het begrip van de voordelen die voortvloeien uit het veranderen van het onproductieve bouwland in wetlands. De uitvoering van de herstelprojecten zou waarschijnlijk worden versneld als er financiële mechanismen voor landeigenaren zijn (zoals EU-financiering voor herstel van uiterwaarden); dit is echter in geen van de deelnemende landen het geval.

Een andere succesfactor was dat een onafhankelijke organisatie met knowhow - in dit geval WWF - het voortouw nam. Het bleef zich inspannen om de landen samen te brengen, technische en financiële steun te verlenen voor vergaderingen en achtergronddocumenten, regeringen aan te moedigen zich te blijven inzetten, enz. Het meest overtuigende argument voor de ondertekening van de overeenkomst was de noodzaak van een holistische aanpak op het gebied van natuurbehoud en milieubescherming voor de Beneden-Donau. Zeker, de beschikbaarheid van financiële middelen is belangrijk geweest, maar uiteindelijk wordt aangenomen dat de politieke wil in elk land de doorslaggevende factor is om daadwerkelijk over te gaan tot uitvoering op grotere schaal.

Het herstel van de overstromingsvlakte langs de groene corridor van de benedenloop van de Donau heeft naar schatting 183 miljoen euro gekost.

Het herstel van wetlands is niet alleen belangrijk voor de natuur, maar ook voor de mens in termen van ecosysteemdiensten. Het brede scala aan voordelen dat het herstel biedt, omvat onder meer overstromings- en droogtebeheer door water vast te houden en langzaam vrij te geven, waterzuivering door filtratie, productie van natuurlijke hulpbronnen (bijv. vis en riet), ondersteuning van recreatieve activiteiten en vele andere. Deze ecosysteemvoordelen bieden ook economische voordelen, zoals het vermijden van schade door overstromingen.

De verwachte jaarlijkse inkomsten uit ecosysteemdiensten (overstromingscontrole, waterzuivering, grondwateraanvulling, sediment- en nutriëntenretentie, biodiversiteitsreservoirs, recreatie, toerisme enz.) uit herstelde uiterwaarden werden geraamd op 111,8 miljoen EUR per jaar. Elke hectare gerestaureerde uiterwaarden levert naar schatting 500 euro per jaar aan ecosysteemdiensten op, wat bijdraagt aan de diversificatie van de bestaansmiddelen van de lokale bevolking (Mansourian et al., 2019).

De groene benedenloop van de Donau vond zijn rechtsgrondslag in:

• het strategisch actieplan voor de bescherming en het herstel van het Donaubekken;
• de strategie voor klimaatadaptatie in het Donaubekken;
• Grensoverschrijdende analyse van het GEF-programma voor de vermindering van verontreiniging van de Donau;
• een reeks activiteiten in verband met wetlands in het Donaubekken die worden gefinancierd door het Phare-meerbegunstigdenprogramma voor het milieu van de EU, waarin wordt benadrukt dat er maatregelen moeten worden genomen om wetlands en overstromingsgebieden in het gehele Donaubekken te beschermen en te herstellen;
• het Verdrag inzake watergebieden van internationaal belang, met name als habitat voor watervogels (Ramsar, 1971);
• Verdrag inzake het behoud van wilde dieren en planten en hun natuurlijk leefmilieu in Europa (Bern, 1979);
• de pan-Europese strategie voor landschap en biologische diversiteit;
• nationale strategieën en verbintenissen ter bescherming van de biodiversiteit;
• het Verdrag inzake samenwerking voor de bescherming en het duurzaam gebruik van de Donau (Sofia, 1994);
• versterking van het beginsel van gezamenlijk optreden van de Donaulanden om de waterkwaliteit en de milieuomstandigheden van het ecosysteem van de Donau te beschermen en te herstellen;
• Het beheersplan voor het stroomgebied van de Donau.

Het Green Corridor-programma voor de benedenloop van de Donau is in 2000 van start gegaan en loopt sindsdien zonder geplande eindtijd.

Maatregelen die gericht zijn op de totstandbrenging van een groene corridor langs de benedenloop van de Donau moeten permanent zijn, mits zij naar behoren worden gehandhaafd.

Orieta Hulea
Conservation Director WWF International
Danube-Carpathian Programme
E-mail: ohulea@wwfdcp.ro 

Camelia Ionescu
Freshwater Project Manager
WWF Romania
E-mail: cionescu@wwf.ro 

Iulia Puiu
Project Manager for Wetland Restoration Projects
WWF Romania
E-mail: ipuiu@wwf.ro 

Internationaal Donau-Karpatenprogramma van het WWF