Sociale kwetsbaarheid voor hittegolven – van beoordeling tot uitvoering van aanpassingsmaatregelen in Košice en Trnava, Slowakije

Zowel Trnava als Košice worden geconfronteerd met stijgende temperaturen. In Košice hebben zich sinds 1990 tien warmste jaren in de afgelopen 150 jaar voorgedaan, en de jaargemiddelde temperatuur tussen 1881 en 2100 is gestegen met 1,6 ° C. Het aantal tropische dagen (gemiddelde temperatuur boven 30 ° C) is de afgelopen 20 jaar gestegen van 12 tot 20 dagen (in het jaar 2012 was het 37 dagen) en de maximale temperatuur overschrijdt vaak 34 ° C. Evenzo worden de zomers in Trnava warmer en worden de winters warmer (hoewel de wintertemperaturen langzamer stijgen dan de zomertemperaturen). Het jaarlijkse aantal zomerdagen (gemiddelde temperatuur boven 25 °C) zal naar verwachting stijgen van 58 (1961–1990) tot 100 (2051–2100). Het jaarlijkse aantal tropische dagen zal stijgen van 12 naar 36 in dezelfde periodes. Beide steden zullen in de toekomst waarschijnlijk worden getroffen door langere en ernstigere droogtes. Terwijl in Trnava de neerslag iets afneemt (meer in de winter), blijft in Košice de totale hoeveelheid neerslag stabiel, terwijl er meer stortregens zijn die mogelijk overstromingen veroorzaken, afgewisseld met droge perioden.

Trnava (bevolking van ongeveer 68.000 inwoners) is uiterst kwetsbaar voor het stedelijke hitte-eilandeffect, vanwege het historische karakter dat gepaard gaat met een groot aandeel verharde oppervlakken, wat de hittestress tijdens perioden van hoge temperatuur verergert. In Košice (bevolking van ongeveer 240.000 inwoners) woont een groot deel van de inwoners in geprefabriceerde flatgebouwen, die gevoelig zijn voor oververhitting bij hoge temperaturen.

Het Karpaten-ontwikkelingsinstituut heeft in samenwerking met de lokale autoriteiten een beoordeling uitgevoerd van de kwetsbaarheid voor hoge temperaturen van de hele stad Trnava en de dichtbevolkte en materieel achtergestelde wijk Zapad (40.000 inwoners) in Košice. De beoordeling vormde de basis voor de ontwikkeling van een reeks acties om de aanpassingscapaciteit van Trnava en Košice aan de klimaatverandering en hittegolven in het bijzonder te verbeteren.

In Košice besloot de burgemeester van het zelfbesturende stadsdeel Zapad een plan voor aanpassing aan de klimaatverandering op te stellen. Zapad is een relatief homogene woonwijk, die voornamelijk bestaat uit blokken van flats gebouwd van geprefabriceerde elementen en slecht geïsoleerd. Ondanks de hoge bevolkingsdichtheid is er een aanzienlijke hoeveelheid groene ruimte tussen de appartementenblokken, waardoor het het groenste deel van de stad Košice is.

Ten eerste werd een kwetsbaarheidsbeoordeling uitgevoerd door het Carpathian Development Institute. De volgende kwetsbaarheids-, blootstellings- en adaptieve capaciteitsindicatoren werden verzameld en geanalyseerd voor 200m x 200m rastercellen om hotspots van kwetsbaarheid en risico in verband met hittegolven te identificeren:

• Percentage personen ouder dan 75 jaar en jonger dan 4 jaar;
• Percentage mensen dat in flats op de bovenste verdieping woont;
• Locatie van kwetsbare voorzieningen (bv. kinderdagverblijven, kleuterscholen, bejaardentehuizen);
• Niveau van thermische isolatie van geprefabriceerde flatgebouwen;
• Omvang van verharde gebieden zonder schaduw;
• Dekking van groene gebieden, en met name de beschikbaarheid van groene gebieden met een boomkronendekking van meer dan 60 % en een oppervlakte van meer dan 2 ha (beschouwd als het meest doeltreffend voor koeling);
• oppervlakteruwheid (hoogte en oriëntatie van gebouwen);
• Temperatuurverdelingspatroon (op basis van metingen tijdens hittegolven);
• circulatie van koellucht en katabatische wind (d.w.z. neerwaartse helling, koele wind);
• Aanwezigheid van airconditioning op het stadsvervoer;
• Beschikbaarheid van medische hulp tijdens hittegolven.

Daarnaast werd met de lokale burgers een enquête gehouden over het bewustzijn van hittegolven, kennis van gedrag dat het risico op hittestress vermindert, de waargenomen behoefte aan aanpassingsplanning in hun gebied en de voorkeursmaatregelen voor aanpassing.

Alle factoren werden gewogen gezien hun invloed op het risico van hoge temperaturen voor de menselijke gezondheid, op basis van wetenschappelijke literatuur, en gepresenteerd op kaarten. De combinatie van alle factoren leverde de algemene kwetsbaarheidskaart van de wijk Zapad op. De analyse maakte het mogelijk om gebieden te identificeren die vanuit sociaal oogpunt bijzonder kwetsbaar zijn en worden blootgesteld aan hoge temperaturen. De resultaten, in combinatie met de resultaten van de enquête, vormden de basis voor een door de lokale overheid geleide strategie, met inbegrip van de uitvoering van de volgende soorten acties:

• Verbeterde zonwering door vegetatie en kunstmatige structuren.
• Koeling van bestaande openbare ruimten, waaronder: toename van groene gebieden, revitalisering van bestaande parken en groene gebieden, gebruik van klimaatbestendige boomsoorten, vermindering van afgesloten oppervlakken, bouw en restauratie van elementen van blauwe infrastructuur en waterfonteinen. Onder de verschillende interventies is de dikte van groene stands in parken verbeterd, met als doel een dekking van 60% van de boomluifel.
• Koeling van openbare binnenruimten, met inbegrip van: betere thermische isolatie, verticaal groen, schaduw van transparante openingen, ramen en displays, groene/reflecterende daken, enig gebruik van airconditioning in de meest kwetsbare faciliteiten.
• Systeem voor vroegtijdige waarschuwing inzake hittegolven, ontwikkeld in samenwerking met de nationale gezondheidsautoriteit van Slowakije.
• Informatie- en educatieve activiteiten voor burgers met betrekking tot veilig gedrag tijdens hittegolven.

Een andere actie in de lokale strategie was de vaststelling van een programma voor klimaatcorrecte besluitvorming, d.w.z. capaciteitsopbouw van het openbaar bestuur; invoering van mechanismen die ervoor zorgen dat bij de planning en afgifte van bouwvergunningen rekening wordt gehouden met klimaatoverwegingen.

In Trnava werd een soortgelijke aanpak van de kwetsbaarheidsbeoordeling gevolgd en werd een vergelijkbaar scala aan aanpassingsmaatregelen ontwikkeld in het klimaatadaptatieplan. Bovendien werd een voormalige verwaarloosde open ruimte naast een flatgebouw, kleuterschool en verzorgingstehuis voor ouderen (dus geïdentificeerd als een locatie die zeer kwetsbaar is voor hittegolven) getransformeerd door het verwijderen van asfalt, het planten van bomen (om 60% kroondekking te bereiken zodra de bomen volwassen zijn), de bouw van een fontein en het aanbieden van nieuwe banken. Dit resulteerde in een uitnodigende groene ruimte die rust biedt tijdens hittegolven, die ook wordt gebruikt voor socialisatie door de lokale gemeenschap. Daarnaast werden duurzame stedelijke drainagesystemen geïntroduceerd om de waterinfiltratie en -retentie te verbeteren. De evaluatie van de doeltreffendheid van de maatregelen is gepland vijf jaar na de voltooiing van het project in 2019.

Op stadsschaal stimuleert Trnava ook de betrokkenheid van burgers bij adaptatie door het opstellen van een gemeentelijk budget (minimaal 10.000 euro per jaar) voor adaptatiesubsidieaanvragen. De aanpassingsmaatregelen kunnen door individuen of organisaties worden voorgesteld en een gedetailleerde reeks criteria zorgt ervoor dat ze in overeenstemming zijn met het aanpassingsplan voor de stad. Tot op heden worden vooral bewustmakingsactiviteiten op lokale scholen ondersteund.

De stad Trnava is een van de eerste steden in Slowakije met een systematische aanpak van de gevolgen van klimaatverandering. Het aanpassingsplan zal niet alleen dienen als instrument om hittegolven en het hitte-eilandeffect in steden aan te pakken; het wordt ook beschouwd als een voorwaarde voor het aantrekken van externe middelen van de EU in de financieringsperiode 2014-2020.

De kwetsbaarheidsbeoordeling ter ondersteuning van de identificatie en uitvoering van aanpassingsmaatregelen werd uitgevoerd door het Carpathian Development Institute, dat de methodologie heeft ontwikkeld en het deskundige leiderschap voor het project heeft geleverd. In Košice verleende de burgemeester van de gemeente Zapad politieke steun aan het project en verstrekten de ambtenaren de nodige gegevens. Aanvullende expertise werd geleverd door het Slowaakse hydrometeorologisch instituut en het regionale bureau voor volksgezondheid.

De lokale autoriteiten waren nauw betrokken bij de kwetsbaarheidsbeoordeling in beide steden. De ontwikkeling van de aanpassingsstrategieën (voor 10-15 jaar) en de aanpassingsactieplannen (voor 3 jaar, met concrete aanpassingsmaatregelen en toegewezen verantwoordelijkheden en financiering) was een gezamenlijke inspanning van het Karpaten-ontwikkelingsinstituut en de lokale autoriteiten.

Tijdens het project in Košice werden lokale burgers (via een enquête) geraadpleegd over hun vermeende behoefte aan aanpassingsplanning in hun gebied en over het voorkeurstype aanpassingsmaatregelen. De planning en uitvoering van het proefproject voor vergroening in Trnava werd uitgevoerd door de lokale overheid, maar het idee werd geraadpleegd met het districtscomité, inclusief omwonenden. Bovendien kunnen de burgers en lokale organisaties in Trnava aanpassingsmaatregelen voorstellen die door de stad worden gefinancierd via een participatief begrotingsmechanisme.

Slowakije werkt momenteel aan een herziening van zijn nationale aanpassingsstrategie, maar heeft nog geen nationaal aanpassingsactieplan ontwikkeld; het initiatief in Košice en Trnava werd uitgevoerd bij gebrek aan nationale regelgeving. Daarom is er weinig steun voor aanpassing voor lokale overheden op nationaal niveau. Naast Trnava en de wijk Zapad in Košice hebben tot nu toe alleen Bratislava en Kezmarok aanpassingsplannen ontwikkeld. Over het geheel genomen is de bereidheid van de lokale overheden om hun middelen in het systematische aanpassingsproces te investeren dan ook beperkt.

Op het niveau van de stad worden andere beperkingen geassocieerd met de ambtenaren van de lokale overheid, die overweldigd worden door hun dagelijkse activiteiten. Ook de nieuwheid van het onderwerp klimaatadaptatie en het multispectrale karakter ervan maken het een moeilijk onderwerp om aan te pakken door vertegenwoordigers van lokale overheden.

Een belangrijke succesfactor was de sterke betrokkenheid van het stadsbestuur. In Košice was een sterke faciliterende factor de steun van de lokale burgemeester die geïnteresseerd was in de aanpassingsagenda. In Trnava waren de belangstelling van lokale overheidsfunctionarissen voor klimaatverandering en de bereidheid om te leren de drijvende kracht achter hun deelname aan de internationale conferentie Klimaatverandering en lokale ontwikkeling – Uitdaging voor lokale overheden (maart 2012, Bratislava). Na het evenement zochten de vertegenwoordigers van de stad Trnava actief naar steun bij de ontwikkeling van hun aanpassingsactieplan. De oplossing werd gevonden in het gezamenlijke project onder leiding van het Carpathian Development Institute dat zich bezighoudt met de beoordeling van kwetsbaarheid voor hoge temperaturen en hittegolven. Het gezamenlijke karakter van het project was een van de succesfactoren. De beschikbaarheid van externe financiering was ook van cruciaal belang voor de voltooiing van de kwetsbaarheidsbeoordeling en de ontwikkeling van de plannen voor aanpassing aan de klimaatverandering.

In Košice werd financiering verstrekt voor de ontwikkeling van de aanpassingsstrategie van Zapad via het project “Climcross Development: Partnerschap voor de aanpak van de gevolgen van klimaatverandering voor ontwikkeling", dat wordt uitgevoerd in het kader van het programma voor grensoverschrijdende samenwerking Hongarije-Slowakije 2007-2013.

In Trnava werd financiering verstrekt door het project “Cities resilient to Climate Change Impacts”, geïnspireerd op de stad Trnava, dat werd gefinancierd via het Zwitserse financiële mechanisme (SFM). Het SFM financierde voornamelijk de ontwikkeling van de adaptatiestrategie, maar 20.000 euro werd verstrekt voor boomzaailingen, die werden geplant en worden onderhouden door de stad Trnava. De subsidie-/participatiebegrotingsregeling ter ondersteuning van kleinschalige aanpassingsmaatregelen (minimaal 10.000 euro per jaar) wordt gefinancierd uit de stadsbegroting.

Er is geen wettelijk kader in Slowakije dat specifiek de aanpassing van steden aan de klimaatverandering ondersteunt. Het belangrijkste strategische referentiedocument is de Slowaakse nationale aanpassingsstrategie, die in 2014 door de regering is aangenomen. Trnava is sinds 2016 ondertekenaar van het Burgemeestersconvenant voor klimaat en energie, met een aanpassingsdoelstelling.

In Trnava zijn de kwetsbaarheidsbeoordeling en de ontwikkeling van het aanpassingsactieplan uitgevoerd in 2013-2015. De kwetsbaarheidsbeoordeling en de uitwerking van de aanpassingsstrategie in Košice hebben 13 maanden geduurd, van begin 2013 tot medio 2014. De verschillende aanpassingsmaatregelen worden geleidelijk ten uitvoer gelegd.

De aanpassingsstrategieën in zowel Košice als Trnava zijn open en actuele documenten die regelmatig moeten worden gecontroleerd, geëvalueerd en bijgewerkt. Ze moeten tot tien jaar geldig blijven.

City of Trnava
E-mail: info@trnava.sk

City Borough Košice Zapad
E-mail: info@kosicezapad.sk

Michal Schvalb
Carpathian Development Institute
E-mail: kri@kri.sk 

“Carpathian Development Institute” en “Energia Klub Climate Policy Institute and Applied Communications (2017) Beste praktijken voor aanpassing uit de Visegrad-landen