Sikring av framtidig vassforsyning på regionalt og lokalt nivå i Lavantdalen i Kärnten

Elva Lavant-dalen ligg på den sørlege kanten av den alpine hovudryggen og er omgjeve av fjellkjedene Saualpe i vest og Koralm i aust, som begge strekkjer seg opp til 2 100 m. Wolfsberg, distriktshovudstaden og St. Andrä er dei største byane i regionen. Fjørene i dei to fjellkjedene står for det meste av drikke- og servicevatnet til kommunane.

Elva Lavant dalen er prega av låge nedbørsmengder. Med ein gjennomsnittleg årleg nedbør på mindre enn 800 mm er dalen ein av dei tørraste regionane i Kärnten. Vidare er dei geologiske tilhøva ugunstige for grunnvasslagring, utsleppa av fallande er ganske låge, og berre nokre avgrensa få fallande kan brukast til vassforsyning. På grunn av desse naturlege begrensningane i vasstilgjengelegheit, har regionen allereie vorte påverka av vassmangel dei siste tiåra, spesielt under varme og tørre somrar (EØS2009; BMLFUW 2016(engelsk). Store sesongmessige flaskehalsar i vassforsyninga har forekomme hyppig, til dømes i åra 1993, 2002, 2003 og 2012.

Effektar av klimaendringar har vore merkbare i regionen allereie i løpet av dei siste tiåra. I løpet av dei siste 100 åra er det ein klår trend med fallande årleg nedbør i dei fleste delar av Kärnten sør for den alpine hovudryggen. I Lavantdalen har den årlege nedbøren gått ned med ca. 15–25 %, med den sterkaste sesongmessige nedgangen om vinteren.

Antatt på grunn av plasseringa av Kärnten ved konvergensen mellom Middelhavet og atlantiske klimatiske påverknader, har modellbaserte regionale prognosar for framtidige trendar i nedbørsmønster i den sørlege delen av Austerrike alltid vore gjenstand for høg usikkerheit og viser regelmessig uttalt variasjon mellom klimamodellar. Tidlegare regionale scenari for endringar i årleg nedbør har variert frå litt positive til litt negative trendar. Nokre scenari projiserte ein betydeleg nedgang i sommarnedbøren med opptil -15 % frå 2050 og framover. Dei siste klimascenaria for Austerrike (ÖKS 15) indikerer ein betydeleg auke i årleg gjennomsnittstemperatur på + 1,3 °C (klimareduserande scenario i samsvar med RCP4.5) til 1,5 °C (business-as-usual scenario i samsvar med RCP8.5) for Kärnten og Lavant-dalen fram til 2050 (samanlikna med perioden 1971-2000). Ved slutten av århundret kan det oppstå ein årleg gjennomsnittleg temperaturauke på opptil 4,2 °C i eit forretningsmessig utsleppsscenario (RCP8.5). Scenaria viser òg ein auke i årleg få varmedagar (dagar med > 30 °C). Desse kan auka med + 3,2 dagar innan 2050 og stige opp til + 5,8 eller til og med + 17,1 dagar innan slutten av århundret. Når det gjeld årleg gjennomsnittleg nedbør, forventast det små aukar på mellomlang og lang sikt, noko som hovudsakleg skyldast høgare simulerte nedbørsmengder i vintersesongen, men alle nedbørsrelaterte modellresultatar manglar statistisk signifikans. I motsetnad til temperaturprognosane er den framtidige nedbørsutviklinga framleis prega av betydeleg større usikkerheit.

Sterkare variasjon i grunnvasssnivå og leveransar av fallande, som kulminerte i fleire periodar med vassmangel, var observert allereie i åra før tilpasningstiltaka vart sett i verk. Sjølv om resultata av regional klimamodellering ikkje er enkle å tolke når det gjeld deira implikasjonar for grunnvassbestandar og grunnvassfornying, forventast det at grunnvasssnivå, akviferar og utslepp av fallande vil bli påverka av aukande variabilitet i framtida. Dette resultatet vil sannsynlegvis skyldast dei kombinerte effektane av høgare årleg variasjon i nedbørsregime, moglege reduksjonar i sommarnedbør med lengre tørkeperiodar, høgare evapotranspirasjonssnøggleikar og redusert grunnvassoppladning på grunn av mindre snøfall og kortare varigheit av snødekke om vinteren.

Redusert tilgjengelegheit av vassressursar i tørre og varme sommarperiodar samanfall med ein auke i vassetterspurnaden frå hushaldningar, turisme og landbruk, som tidlegare har bidrege til vassforsyningsproblemer. Sidan det i dei sentrale områda i Lavantdalen forventast ytterlegare vekst i folkesetnads- og bosettingsområde, kan dette auke det samla vassforbruket, og dermed auke sårbarheita i drikkevassforsyninga. Redusert vasstilgjengelegheit kombinert med høgare uttakssnøggleikar i tørre og varme sommarperiodar vart anerkjend som ein trussel mot kontinuitet i offentleg vassforsyning og skapte eit sterkt behov for tiltak frå vassforvaltingssektoren.

Skog dekkjer opptil 50 % av regionens areal, og spesielt skogstandar i fjellskråningar oppfyller viktige vassretensjonsfunksjonar og beskyttande funksjonar med omsyn til naturfarar. På grunn av omfattande introduksjon i høgder under 900 m tidlegare, er norsk gran spreidd langt utover sitt naturlege område og er langt den dominerande tresorten i regionen. Sidan grantre føretrekkjer kjølige og våte stader, har dei på mange stader allereie nådd grensene for deira toleranse under dagens klimatilhøve. Klima-indusert flere påkjenningar på desse skogane resulterer ikkje berre i produktivitetstap, men trugar òg deira vitalitet, økologisk stabilitet og levering av viktige økosystemtenester av skogar, som vassretensjon, vasslagring og beskyttelse mot gravitasjonelle naturfarar.

Hovudføremålet med tilpasningstiltaka var å sikre vassressursane og den offentlege vassforsyninga på lang sikt. Strategiane forfølgde mål både tilbods- og etterspurnadssida av drikkevasshandtering. På forsyningssida, omorganisering av vassforsyningssystemet på regionalt nivå, bygging av ny vassforsyningsinfrastruktur og utvikling av nye vassressursar tek sikte på å sikre kontinuiteten i kvantitativ offentleg vassforsyning sjølv i periodar med redusert naturleg vasstilgjengelegheit og toppforbruk. Eit anna mål er å garantere vassforsyninga, sjølv om eit av dei lokale anlegga skulle svikte av ein eller annan grunn.

På etterspørselssida har eit system for tidleg varsling, informasjon og medvitegjeringstiltak som mål å oppmuntre til vassbesparande atferd for borgarar og hushald. Desse tilpasningstiltaka er for det meste tatt som svar på observerte klimapåverknader og opplevd vassmangel, men dei har òg vore motivert av ugunstige klimaprognosar og reflekterer ei førebyggjande tilnærming til dei betydelege usikkerheitene når det gjeld framtidig nedbør.

Målet med ytterlegare tiltak frå skogforvaltingssektoren er å redusere sårbarheita til regionale skogar for klimaendringar, som vassstress, varmeintoleranse, barkbilleåtak og mottakelegheit for stormskadar, og å oppretthalde eller forbetra vernefunksjonane (flaumretensjon, skråningsstabilisering) og vasslagringskapasiteten i skogsøkosystema.

Dei viktigaste tilpasningsaktivitetane i Lavantdalen fokuserer på å sikre den offentlege vassforsyninga. Dei suppleres med ytterlegare tiltak for å redusere vassbehovet ved å påverke oppførselen til vassbrukarar. Tilpasningstiltak er sett i verk både på interkommunalt, dvs. regionalt nivå, og på lokalt nivå i dei enkelte kommunane. Gjennomføringa av tiltaka starta allereie i 1994, Sidan den gong har den gradvis vorte utvida og er ein pågåande prosess. Følgjande tilpasningsaktivitetar har så langt vist seg å vere vellukka for å møte utfordringane med klimaindusert vassmangel i Lavant-dalen:

• Etablering av «regionalt vassforeningsnettverk Lavantdalen», ei organisatorisk ordning for regional vassforsyning, med oppstart i 1994. Ved å kople saman vassforsyningsnettene i dei fire kommunane Wolfsberg, St. Andrä, St. Paul og St. Georgen, kan vassmangel i kvar kommune kompenserast, toppforbruket kan fangast opp, og vassforsyningsrisikoen delast mellom kommunar og reduserast heilt, mellom anna ved å gje infrastrukturell redundans i tilfelle systemfeil. I dag eig vassverket eit transportsystem som kan gje ein årleg utsleppsstraum på 260.000 kubikkmeter. Vatnet kjem frå 12 kilder på privateigd land; Vassuttak sikrast av vassforeiningsnettverket gjennom langsiktige kontraktar. Denne strategien for risikostyring har vist seg å vere vellukka for ca. 42.000 forbrukarar som er kopla til det offentlege vassforsyningssystemet.
• Etablering av vassforsyningsinfrastrukturen i nettverket innebar utvikling av nye vassressursar i regionen og installasjon av nye overføringsrøyrleidningar. Vatn utvinnast kun frå naturlege kilder, utan bruk av pumpeanlegg. Ein sentral fjernkontroll system sikrar at berre dei mengder vatn er henta som faktisk er naudsynt for å oppretthalde forsyninga. Berre i situasjonar med topp etterspørsel, vert ekstra vatn omdirigert til forsyningssystemet. Vatn frå utvikla kilder som ikkje er naudsynt for å dekkje etterspurnaden, får lov til å halde fram med å vere i det hydrologiske systemet og strøyme inn i naturlege overflatestraumar. Desse tiltaka skal sikre at verknadene på vassbalansen i det naturlege miljøet er så låge som mogleg.
• Også på lokalt nivå er det gjennomført omfattande infrastruktur-, organisasjons- og planleggingstiltak. I byen Wolfsberg har nye vasskilder, inkludert djupe grunnvassbrønnar, vorte utvikla og kopla til det offentlege forsyningssystemet. For å avgrensa vassutvinning frå djupe grunnvassførekomstar, slås dei respektive brunnane berre inn i ekstraordinære situasjonar med flaskehalsar i forsyningsbehovet. Den kommunale forsyningsinfrastrukturen er oppgradert og omfattar i dag 400 kilometer forsyningslinjer, 83 fallande, 29 høgvassstankar og 7 UV-vassbehandlingsanlegg. For å vere førebudd på situasjonar med vassmangel, er det utarbeidd ein kommunal krisehandteringsplan som sørgjer for tiltak som kontinuerleg overvåking av vassforsyning, tilkopling til det regionale vassforeiningsnettverket og on-demand tilkopling av ytterlegare djupe grunnvassbrønnar. Ein samarbeidsavtale med ein ekstrakommunal vassleverandør gjer det mogleg å importere ekstra drikkevatn, viss dette skulle vere naudsynt.

Parallelt med å tilpasse vassforsyninga søkjer dei kommunale vassverka i regionen å handtere vassbehovet ved å gje informasjon om drikkevassforsyningssituasjonen og vassbesparande tiltak til sine kundar. Byen Wolfsberg har eit tidleg varslingssystem på plass og gjev dagleg oppdaterte data om drikkevasssituasjonen på si nettside. Avhengig av nivået på tidleg varslingsstatus, tilrådast forskjellige vassbesparande tiltak. I situasjonar med høgt vassstress trer regulatoriske tiltak i kraft, til dømes forbod mot fylling av symjebasseng, vatning av hagar og vasking av bilar. Medvitsheving om vassforvaltingsspørsmål er òg eit vanleg fokus for kommunal avis og andre lokale medium.

Tilpasningstiltak er òg sett i verk for skogforvalting, som allereie har vorte negativt påverka av klimaendringar. Silvikulturell forvalting har som mål å redusere klimasårbarheita i regionens skogar ved å fremje bruk av meir tørketolerante treslag og etablere meir klimarobuste blandingsskogstammar. For å oppretthalde og gjenopprette både produktive og ikkje-produktive funksjonar i skogane, fokuserer tilpasningstiltak på å justere treslagssamansetninga ved å erstatte svært sårbare grantre i Noreg med andre stadeigne treslag som er betre tilpassa endringane i lokale klimatiske forhold. Rådgivingstenester under den regionale skogmakta og eit økonomisk støtteprogram er etablert for å oppmuntra og fremje tilpasningsdyktig skogforvalting av skogeigarar. Ein tilsikta fordel ved å reetablere sunne og stabile skogar som er godt tilpassa noverande og framtidige klimatiske tilhøve, er vedlikehald og forbetring av leveringa av deira økosystemtenester, særleg dei som er knytte til skogens økosystemers vassretensjon og lagringskapasitet. Skogdekke på åssider og fjellsider har sterke effektar på reduksjon av avrenning av overflatevatn, og bidreg dermed betydeleg til grunnvassfornying og til å redusera oppbygging av flaum. Tilpasningstiltaka i skogforvaltinga er dermed synergistiske med tilpasningsmåla som forfølgjast av vassforvaltingssektoren.

Etableringa av «regionalt vasstilknytningsnett» kan klassifiserast som eit vassforvaltingstiltak som byggjer på interkommunalt samarbeid. Dei avgjerande samarbeidsaktørane her er høvesvis kommunane og deira kommunale vassforvaltarar. Den provinsielle regjeringa i Kärnten tok ei tilretteleggande rolle ved å setje det politiske rammeverket for regional vassforvalting, gje økonomisk støtte og installere eit hydrologisk overvåkingsnettverk. Før etableringa av det regionale vassverket Lavantdalen arrangerte regjeringa eit informasjonsarrangement for lokalbefolkninga. Vidare offentlege deltakingsprosessar fann ikkje stad, men kommunanes kontinuerlege informasjonsverksemd bidro til å auke medvitet om vassspørsmål og byggje offentleg aksept for tiltaka.

Aktivitetar av provinsregjeringa i Kärnten i form av å gje strategisk state-wide politikk for vassforsyning var ein suksessfaktor, fordi dei ga ein agenda og trendsetjande rammeverk. Sidan 1984 har statlege etatar i Kärnten jobba med ein statleg vassforsyningsstrategi, som presenterer data om vasstilgjengelegheit og vassbehov i regional skala. Basert på denne informasjonen vart det utarbeidd forslag til ei berekraftig vassforsyning for kommunane. Eit av dei prioriterte måla var å knyte saman vassforsyningsnettene i kommunane. Vidare er det sett opp eit overvåkingsnettverk med 200 hydrografiske stasjonar i heile provinsen for å oppdage dei faktiske trendane i hydrologiske parameterar som grunnvassbestandar eller avrenningsmønster.

Grunnlaget for det "regionale vassnettverket Lavant Valley" utvikla seg opphavleg frå initiativ frå ein person som var klar over den lokale situasjonen når det gjeld vassforsyning. Personen var ein anerkjend vassekspert med gode samband til relevante beslutningstakarar på statleg og politisk nivå. Dette sterke personlege engasjementet var ein avgjerande suksessfaktor som pressa prosjektet framover og gjorde det mogleg for regionen å møte desse utfordringane på eit tidleg stadium. I ein første fase var grunnlaget for nettverket kontroversielt og motarbeidd av ein del av lokalbefolkninga av økonomiske årsaker. Men vassmangel dei siste åra understreka viktigheita av prosjektet og bidro til å auke aksepten. Kommunanes langsiktige haldningsskapande arbeid med vassspørsmål og vassbesparande tiltak har bidrege betydeleg til suksessen i regionen.

Eit hovudmål for tilpasningstiltaka har vore å skapa strategiske vassreservekapasitetar for tider med uttalt vassmangel. Sjølv om dette innebar utvikling av nye vassressursar, er det sett i verk tiltak for å unngå uhaldbar overutnytting, til dømes mellombels etterspurnadsdriven bruk av ekstra vasskildar, samt permanent overvåking av vassbalansesituasjonen. Kjernen i det regionale vassforeiningsnettverket er grunngjevinga for å handtere lokale vassforsyningsproblemer gjennom regional distribusjon i staden for å auke den totale mengda vassutvinning. Ved å dele felles vassressursar skal ukoordinerte og individuelle lokale reaksjonar, som å utnytte kvar einaste vesle kilde i ein kommune, unngåast.

Til trass for alle aktivitetane som vart utført av vassforeiningsnettverket, viste ekstremt varme og tørre somrar tidlegare (t.d. 2003) tydeleg at det berre er ei avgrensa mengd vatn tilgjengeleg, som ikkje kontinuerleg dekkjer kommunanes behov. Nettverket (saman med kommunane) søkjer no nye alternativ for å betre sikkerheita i vassforsyninga i regionen. Eit alternativ som for tida vurderast, er den interregionale utvidinga av vassforeiningsnettverket. Kopling av vassforsyningsnettet til flere regionar med forskjellige klimatiske og geologiske eigenskapar kan føre til større forsyningstryggleik i risikoperiodar.

Tilpasningstiltaka som er beskrive i denne casestudien, er berre effektive for hushaldningar som er kopla til det offentlege vassforsyningssystemet. Varierande andel hushaldningar på ugunstige stader i kommuneområda er imidlertid avhengig av individuell vassforsyning frå private brønnar. På grunn av svært spreidde bosettingsmønster i perifere område og høge kostnadar for offentleg sektor, er det ikkje mogleg å kopla desse hushalda til det offentlege vassnettet. Sårbarheita i denne folkesetnadsgruppa til vassmangel held fram med å vere høg og forventast å auke i framtida.

Tilpasningstiltaka som er treft på regionalt nivå, har hittil vore vellukka med å sikre vassforsyninga til ca. 42.000 forbrukarar knytte til det offentlege vassforsyningssystemet. Tiltaka som er treft av dei kommunale organa som er ansvarlege for lokal vassforvalting i distriktshovudstaden Wolfsberg, har sikra vassforsyning til meir enn 7.000 hushaldningar på lang sikt. Kontinuerleg tilgang til drikkevatn under forhold med klimaendringar er ein uunnværleg føresetnad for å oppretthalde regionale folkesetnadsnivå, sosialt velvære og berekraftige regionale utviklingspotensiale.

Det "regionale vassforeningsnettverket Lavant Valley" vart etablert under den austerrikske føderale vasslova 1959.

I situasjonar med høgt vassstress trer reguleringstiltak frå kommunane som forbyr visse former for vassforbruk av borgarar (fylling av symjebassengar, bilvask, vatning av hagar) i kraft.

“Vassforeningens nettverk Lavantdalen” vart stifta i 1994. I dei følgjande åra vart flere byggjearbeid fullført (t.d vasstårn, vasstankar, røyrleidningar, impoundment av fallande). Implementeringa av ytterlegare tiltak har gradvis vorte utvida og er framleis ein pågåande prosess.

Det regionale vassnettverket Lavant Valley er institusjonalisert som eit permanent vassforvaltingsorgan under føderal vasslovgiving. Alle konstruksjonar og infrastrukturtiltak er langsiktige investeringar. Sidan regelmessig vedlikehald og fornying er ein del av dei vanlege pliktene til dei ansvarlege institusjonane (regionalt foreiningsnettverk og vassverk i byen Wolfsberg), inneber dette ein livssyklus på 100 år og meir.

Silvia Smuck
Manager Water Association Network Lavant Valley
Wasserwerk Lavanttal
Unterrain 63, 9433 St. Andrä, Austria
Tel.: 0043(0)4358 4529
Fax: 0043(0)4358 21581
E-Mail: verbundschiene@aon.at

Ulrike Marinelli
Wolfsberger Stadtwerke
Schwabenhofstraße 4
9400 Wolfsberg
Tel.: +43 4352/51300-384
E-Mail: ulrike.marinelli@wolfsberg.at