Isar-Plan – plan gospodarki wodnej i odbudowa rzeki Isar, Monachium (Niemcy)

Jednym z głównych wyzwań związanych ze zmianą klimatu dla miasta Monachium jest oczekiwana zmiana wzorców opadów. Ulewne deszcze w Alpach w latach 1999, 2005 i 2013 doprowadziły już do poważnych powodzi i znacznych szkód finansowych na południu Niemiec. W „Strategii przystosowania się do zmiany klimatu dla Bawarii” z 2016 r. stwierdzono, że Bawaria doświadcza przesunięcia maksymalnych opadów powierzchniowych z lata na sezon zimowy. Podobnie ekstremalne opady atmosferyczne wykazują pozytywne tendencje w miesiącach zimowych i nie ulegają znaczącym zmianom w okresie letnim.

Prognozy dotyczące zmiany klimatu wskazują na niepewne zmiany opadów powierzchniowych wynoszące od -1 % do +11 % w miesiącach zimowych oraz od -7 % do +5 % w miesiącach letnich do połowy stulecia. Przewiduje się, że w tym samym okresie temperatura wzrośnie o +0,9 °C i +1,7 °C. Oczekuje się, że zmiany te doprowadzą do zmniejszenia pokrywy śnieżnej w okresie zimowym, a następnie do zmiany systemu hydrologicznego w kierunku większej ilości spływów w tym samym sezonie oraz potencjalnego wzrostu liczby powodzi.

Główne cele planu Isar są następujące:

• Poprawa kontroli przeciwpowodziowej poprzez zwiększenie zdolności retencji wody na odcinku rzeki w Monachium;
• Poprawa stanu siedlisk dzikich gatunków, z uwzględnieniem kwestii związanych z: ekologiczna modernizacja rzeki Isar, procesy morfologiczne, ciągłość podłużna i poprzeczna, naturalne nawyki zwierząt i roślin, ochrona różnorodności biologicznej i jakość wody.
• Poprawa jakości rekreacyjnej ze względu na rosnące zapotrzebowanie na przestrzeń rekreacyjną w gęstym obszarze miejskim, tj. dostęp do linii wodnej, atrakcyjny krajobraz i widoki.

Dawniej stałe koryto rzeki przypominające kanał zostało przekształcone w koryto rzeki o różnej szerokości z brzegami żwiru i żwirowymi kamiennymi wyspami, które rozwijają się dynamicznie w systemie przychodzenia i odchodzenia. Poprzez poszerzenie głównego kanału z 50 m do 90 m, obejmujące przedpola wzdłuż rzeki i równiny zalewowe, poprawiono średnie zrzuty i spływy powodziowe i zapewniono więcej miejsca rzece. Strome nasypy zabezpieczone płytami betonowymi i nawierzchnią zostały zastąpione płaskimi pochyłymi bankami i naturalnie rozwijającymi się bankami. Technicznie zaprojektowane parapety poprzeczne o liniowym przekroju poprzecznym, które są rozmieszczone na 200 metrów z kroplami o długości maksymalnie jednego metra, w większości przypadków nie mogły być przepuszczane przez ryby. Zostały one zastąpione płaskimi rampami z kamiennymi stopniami skalnymi w kształcie plastra miodu z basenami pośrednimi. Środki te nie tylko przywracają niemal naturalny wygląd rzeki Isar, ale także poprawiają warunki życia i rodzaje siedlisk flory i fauny charakterystyczne dla Isar.

Po odbudowie poprawiono spływ powodziowy. Teraz woda powodziowa może spływać bez powodowania szkód w tempie 1100 metrów sześciennych na sekundę. Aby lepiej chronić niżej położone dzielnice miast przed nadzwyczajnymi wysokimi wodami powodziowymi i związanymi z nimi szkodami, należało zapewnić dodatkową odległość bezpieczeństwa wynoszącą jeden metr między poziomem wody powodziowej a grzebieniem grobli.

Na obszarach o zmniejszonym bezpieczeństwie grobli, nowe groble zostały wypełnione przed starymi, aby utrzymać populację drzew po stronie powietrznej. Uszczelniony nasyp po stronie wody z cienką warstwą górnej gleby jest idealnym miejscem dla gatunków suchych użytków zielonych. Zasiewając rodzime dzikie zioła, rozsiewając pocięte siano i przesadzając sadzonki z zagrożonymi gatunkami roślin na nowych nasypach grobli i na przedpolu, blizny pozostawione przez prace budowlane w pierwszych sekcjach rozwojowych szybko się zagoiły.

W 1995 r. powołano interdyscyplinarną grupę roboczą „Plan Isara”. Członkami były Państwowe Biuro Gospodarki Wodnej w Monachium, miasto Monachium (Departament Budownictwa Publicznego, Departament Urbanistyki i Regulacji Budownictwa oraz Departament Zdrowia i Środowiska) oraz „Isar-Allianz” (sojusz organizacji pozarządowych). Grupa robocza przeanalizowała sytuację powodziową, zapotrzebowanie na tereny rekreacyjne nad rzeką oraz florę i faunę tego obszaru oraz ich siedliska. Na podstawie ich ustaleń określono cele rozwojowe. W realizację projektu zaangażowała się Rada Miejska i Rady Dzielnicy. Udział społeczeństwa zapewniono poprzez: platforma internetowa, broszury informacyjne, wycieczki, warsztaty, telewizja i prasa, okrągłe stoły, punkty informacyjne, telefon zaufania.

Poziom współpracy osiągnięty między wszystkimi zainteresowanymi stronami zaangażowanymi w realizację planu Isar był doskonały i stanowił kluczowy czynnik sukcesu projektu.

Akceptacja ogółu społeczeństwa została osiągnięta dzięki silnemu udziałowi społeczeństwa w tym procesie za pośrednictwem wielu mediów, aby zachęcić do świadomości i uczestnictwa. Szczególnie zachęcano do udziału w konkursie na projekt krajobrazu w celu przeprojektowania 1,6-kilometrowego odcinka miejskiego w centrum miasta. Pozwoliło to na wyrażenie opinii ludności na temat projektu obszaru, a także podniesienie świadomości na temat kwestii renaturyzacji i ochrony przeciwpowodziowej. Dialog z zainteresowanymi stronami i ich zaangażowanie były jednak również niekiedy trudne, co wiązało się z kontrowersyjnymi dyskusjami i publiczną kłótnią obejmującą zdecydowane kampanie. Konflikt powstał po tym, jak dwa prawie przeciwstawne projekty otrzymały pierwszą^{i drugą} nagrodę za przeprojektowanie odcinka miejskiego, z których pierwszy skupiał się bardziej na ochronie przeciwpowodziowej, a drugi na renaturyzacji. Wreszcie osiągnięto sprytny kompromis między tymi dwoma projektami, pokazując, jak dobra mediacja i współpraca mogą pomóc w rozwiązaniu takich konfliktów.

Podczas długiej fazy wdrażania (11 lat) konieczne było zarządzanie adaptacyjne w celu wdrożenia planu. Na przykład duża powódź w 2005 r., w połowie fazy realizacji, miała duży wpływ zarówno na lokalizację, jak i na rodzaj projektów ostatecznie zrealizowanych.

Na projekt wydano łącznie około 35 mln euro: 28 mln euro na koszty budowy, 7 mln euro na rekultywację zanieczyszczonych terenów oraz usunięcie i unieszkodliwienie broni z II wojny światowej. Koszty zostały podzielone między rząd kraju związkowego Bawarii (55%) i miasto Monachium (45%). Główne zalety projektu to:

• ochrona przeciwpowodziowa; wielka powódź z 2005 r. wywarła duży wpływ na cały obszar zlewiska rzeki Isar. Środki odbudowy, które zostały już wdrożone do tej pory, miały znaczący wpływ na zmniejszenie zakresu szkód spowodowanych przez powódź w Monachium. W porównaniu z innymi częściami na południu Niemiec powódź nie spowodowała znacznych szkód w Monachium ze względu na odbudowę rzeki Isar.
• jakość wody; plan Isar przyczynił się do poprawy jakości wody w rzece Isar w celu osiągnięcia jakości wody w kąpieliskach. Wszystkie społeczności położone na Isarze zakończyły proces modernizacji swoich oczyszczalni ścieków w celu włączenia systemów napromieniowania bakteriobójczego UV. Środki te znacznie poprawiły jakość wody. Obecnie pływanie jest możliwe w obrębie rzeki Isar.
• siedliska wodne i lądowe; poszerzenie koryta rzeki nie tylko doprowadziło do poprawy przepływu wody powodziowej, ale również stworzyło możliwość opracowania innych środków na brzegach: Delikatnie pochyłe brzegi rzek, żwirowe brzegi od brzegów, żwirowe kamienne wyspy i pochylnie gruntowe wykonane z dużych bloków płaskich kamieni i przeplatane głębszymi basenami. Cechy takie jak te nadają obszarowi Isar jego naturalny charakter. Działania w ramach projektu doprowadziły do poprawy warunków życia i siedlisk rodzimych zwierząt i roślin regionu Isar. Ponadto rzeka Isar ma teraz więcej miejsca do poruszania się i przekształcania się na całym tym odcinku.
• jakość rekreacyjna; jakość rekreacyjna znacznie się poprawiła, odrestaurowany Isar jest, szczególnie latem, jednym z ulubionych miejsc mieszkańców Monachium.

Różne rezolucje Rady Miejskiej, już od 1980 roku, napędzały i wspierały opracowanie i wdrożenie planu Isar.

Projekt został zainicjowany w 1995 r. przez Państwowy Urząd Gospodarki Wodnej w Monachium i miasto Monachium. Prace remontowe rozpoczęły się w lutym 2000 r., a zakończyły w 2011 r.

Środki wdrażane w ramach planu Isar nie mają określonego okresu obowiązywania, pod warunkiem zapewnienia monitorowania i utrzymania. Renaturalizowane brzegi, brzegi rzek i wyspy mają na celu promowanie procesu naturalizacji całego odcinka rzeki Isar w mieście Monachium.

Daniela Schaufuß
Department of Public Construction, City of Munich
E-mail: daniela.schaufuss@muenchen.de 

Plan ISAR, obejmujący: Państwowy Urząd Gospodarki Wodnej w Monachium, miasto Monachium – Departament Budownictwa Publicznego, miasto Monachium – Departament Zdrowia i Środowiska