Gospodarka wodna

Gospodarka wodna

Główne przesłania

• Zmiana klimatu wpływa na gospodarkę wodną na wiele sposobów, począwszy od zmian opadów, a tym samym sezonowych i rocznych wzorców powodzi i susz, dostępności wody lub zdolności rozcieńczania, a także ma wpływ na nasze zdrowie, działalność gospodarczą i ekosystemy zależne od (świeżej) wody.
• UE posiada dobrze rozwiniętą politykę w zakresie gospodarki wodnej obejmującą zarówno zarządzanie jakością, jak i ilością wody. Ich wdrażanie, ściśle powiązane z przystosowaniem się do zmiany klimatu opartym na ekosystemach i rozwiązaniami opartymi na przyrodzie, jest wspierane przez instrumenty takie jak narzędzie „Środki na rzecz naturalnej retencji wody”.
• Regularnej oceny postępów w gospodarce wodnej dokonuje się na szczeblu europejskim na podstawie informacji przekazywanych na szczeblu krajowym. Oceny te obejmują również aspekty związane ze zmianą klimatu (adaptacją), ale stwierdzają, że konieczne są dodatkowe wysiłki w tym zakresie.

Skutki i podatność na zagrożenia

Gospodarka wodna obejmuje zarządzanie jakością i ilością wody, a także hydromorfologię i sedymentologię. Gospodarka słodkowodna rzekami, jeziorami i wodami podziemnymi, wodami ujściowymi, ale także strefami powodziowymi lub obszarami infiltracji to kluczowe elementy ekosystemów, zaopatrzenia w wodę pitną i gospodarki ściekowej oraz wielu sektorów i systemów gospodarki, w tym rolnictwa, transportu i energii.

Zmiana klimatu wpływa na gospodarkę wodną na wiele sposobów, począwszy od zmian opadów, a tym samym sezonowych i rocznych wzorców powodzi i susz, dostępności wody lub zdolności rozcieńczania, a także ma wpływ na nasze zdrowie, działalność gospodarczą i ekosystemy zależne od (świeżej) wody.

Więcej informacji na temat zarządzania wodami przybrzeżnymi można znaleźć na stronie poświęconej obszarom przybrzeżnym.

Ramy polityki

W strategii UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu z 2021 r. podkreślono znaczenie zapewnienia zrównoważonej dostępności wody słodkiej, znacznego ograniczenia zużycia wody i zachowania jakości wody oraz podkreślono ryzyko zwiększonej częstotliwości i nasilenia ekstremalnych zdarzeń pogodowych, które prowadzą do susz i powodzi, a w konsekwencji do rozległych szkód gospodarczych. Szczególne znaczenie ma zatem uwzględnienie skutków zmiany klimatu w polityce UE dotyczącej wody.

Ramowa dyrektywa wodna (RDW) przyjęta w 2000 r., pierwsza podstawa polityki wodnej UE, ma na celu długoterminową zrównoważoną gospodarkę wodną opartą na wysokim poziomie ochrony środowiska wodnego poprzez osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego we wszystkich jednolitych częściach wód. Sama dyrektywa nie odnosi się wyraźnie do przystosowania się do zmiany klimatu. W 2009 r. państwa członkowskie UE uzgodniły jednak, że zagrożenia związane z klimatem i planowanie przystosowania się do zmiany klimatu muszą zostać włączone do planów gospodarowania wodami w dorzeczu opracowanych na podstawie ramowej dyrektywy wodnej.

Przyjęta w 2007 r. unijna dyrektywa powodziowa ma na celu ocenę powodzi i zarządzanie nimi w sposób spójny w całej UE oraz uwzględnianie skutków zmiany klimatu bezpośrednio przy jej wdrażaniu.  Państwa członkowskie muszą ocenić ryzyko powodziowe na swoim terytorium i przygotować plany zarządzania ryzykiem powodziowym uwzględniające skutki zmiany klimatu.

Kwestie związane z niedoborem wody i suszami zostały po raz pierwszy poruszone w komunikacie Komisji Europejskiej (KE) „Rozwiązanie problemu niedoboru wody i susz w Unii Europejskiej” (2007 r.) w celu przejścia na gospodarkę wodooszczędną i oszczędzającą wodę. W 2012 r. opublikowano komunikat pt. „Plan ochrony zasobów wodnych Europy”, w którym zachęca się państwa członkowskie do lepszego uwzględniania aspektów zarządzania ryzykiem wystąpienia suszy i zmiany klimatu w przyszłych planach gospodarowania wodami w dorzeczu oraz przy opracowywaniu międzysektorowych i wielozagrożeniowych planów zarządzania ryzykiem. Najnowszym działaniem mającym na celu zmniejszenie niedoboru wody jest nowe rozporządzenie w sprawie minimalnych wymogów dotyczących ponownego wykorzystania wody przyjęte w 2020 r., które ustanawia nowe przepisy mające na celu stymulowanie i ułatwianie ponownego wykorzystania wody, koncentrujące się na nawadnianiu w rolnictwie. Ponadto, zgodnie z nową strategią adaptacyjną, KE planuje pomóc w zmniejszeniu zużycia wody poprzez podniesienie wymagań dotyczących oszczędzania wody w odniesieniu do produktów, zachęcanie do oszczędnego gospodarowania wodą i oszczędności wody oraz poprzez promowanie szerszego stosowania planów zarządzania suszą, a także zrównoważonego gospodarowania glebami i użytkowania gruntów. Aby zapewnić zaopatrzenie w wodę pitną, zmieniona dyrektywa w sprawie wody pitnej uwzględnia obecnie wpływ zmiany klimatu w ocenie ryzyka systemów zaopatrzenia. W 2023 r. opublikowano nowe rozporządzenie w sprawie ponownego wykorzystania wody w celu poprawy alternatywnych źródeł zaopatrzenia w wodę wykorzystujących wodę z oczyszczalni ścieków komunalnych.

Poprawa bazy wiedzy

Wzmocnienie bazy wiedzy na temat wpływu zmian klimatu na globalny cykl hydrologiczny ma zasadnicze znaczenie dla zrównoważonej gospodarki wodnej. Sprawozdanie 6. grupy roboczej II IPCC w sprawie zmiany klimatu z 2022 r.: Skutki, adaptacja i podatność aktualizują te ramy, podkreślając różne konsekwencje związane ze skutkami zmiany klimatu wywołanymi przez człowieka w sektorze wodnym. Dodatkowe zagrożenia, skutki i słabości w sektorze wodnymzwiązane z globalnym ociepleniem o 1,5 °C i 2 °C zilustrowano natomiast w innym sprawozdaniu IPCC (Global Warming of 1.5 °C – Climate-ADAPT (europa.eu)).

Aby dostosować zasoby wodne do zmian klimatu, WE i państwa członkowskie współpracują w celu poprawy bazy wiedzy. Wiele źródeł informacji znajduje się w Europejskim Systemie Informacji Wodnej (WISE).

Europejska Agencja Środowiska połączyła istotne informacje na temat skutków zmiany klimatu w Europie w kilku sprawozdaniach. W sprawozdaniu na temat zmiany klimatu, jej skutków i podatności na zagrożenia z 2016 r.  przeanalizowano przeszłe i przewidywane skutki zmiany klimatu dla ekosystemów i społeczeństwa, w tym skutki dla sektora wodnego. W sprawozdaniu z 2016 r. dotyczącym zagrożeń powodziowych i podatności na zagrożenia środowiskowe skoncentrowano się na roli równin zalewowych w ochronie przeciwpowodziowej, gospodarce wodnej i ochronie przyrody. Podobnie w sprawozdaniu z 2020 r. w sprawie europejskich równin zalewowych wykazano, że naturalne równiny zalewowe wspierają osiąganie wielu celów polityki UE. Sprawozdanie „Nature-based solutions (NbS) in Europe” [Rozwiązania oparte na zasobach przyrody w Europie] opublikowane w 2021 r. zawiera rozdział dotyczący gospodarki wodnej.

Wspólne Centrum Badawcze (JRC) opublikowało sprawozdanie na temat skutków zmiany klimatu i przystosowania się do niej w Europie w 2020 r., zawierające kilka rozdziałów dotyczących zasobów wodnych. W sprawozdaniu stwierdzono, że Europa Południowa stoi w obliczu spadku dostępności wody, a w konsekwencji wzrostu niedoboru wody. Susze będą występować częściej, będą trwały dłużej i staną się bardziej intensywne w południowej i zachodniej części Europy, a powodzie rzeczne i przybrzeżne prawdopodobnie wzrosną w wyniku zmiany klimatu. Niniejsze sprawozdanie ogólne uzupełnia szereg bardziej szczegółowych sprawozdań zawierających bardziej szczegółowe informacje na temat różnych skutków dla zasobów wodnych:

• Zmiana klimatu a zasoby wodne Europy
• Skutki globalnego ocieplenia i suszy w UE
• Globalne ocieplenie i wpływ ekstremalnych temperatur i niskich temperatur na człowieka w UE
• Dostosowanie się do rosnącego zagrożenia powodziami przybrzeżnymi w UE w związku ze zmianą klimatu
• Dostosowanie się do rosnącego ryzyka powodzi rzecznych w UE w związku ze zmianą klimatu

W 2018 r. JRC opublikowało również ramy koncepcyjne oceny ryzyka suszy i zarządzania nim, a niedawno przeanalizowało wpływ środków na rzecz oszczędzania wody na zasoby wodne Europy, stwierdzając, że aby zmniejszyć wpływ zmiany klimatu na zasoby wodne, wymagany jest wyższy poziom ambicji w zakresie środków na rzecz oszczędnego gospodarowania wodą. Ponadto JRC opracowało europejski system informowania o powodziach (EFAS), który zapewnia probabilistyczną informację o zagrożeniu powodziowym z ponad 48-godzinnym wyprzedzeniem. Portal ten jest wykorzystywany przez zarządców kryzysowych w całej Europie.

Dzięki programom finansowanym przez UE, takim jak „Horyzont 2020”, LIFE (działania na rzecz środowiska i klimatu) i Interreg, wiele państw członkowskich poprawia bazę wiedzy na temat strategii, polityk i środków przystosowawczych związanych z wodą za pomocą różnych projektów. Szczególne znaczenie ma tu spodziewany wzrost ekstremalnych warunków hydrologicznych spowodowany skutkami zmiany klimatu. Na przykład w ramach projektu IMPREXpartnerzy projektu opracowali innowacyjne podejścia i przyczynili się do poprawy zdolności przewidywania przyszłych ekstremalnych zdarzeń hydrologicznych i reagowania na nie. Projekt OPERANDUM działa na rzecz ograniczenia zagrożeń hydrometeorologicznych na terytoriach europejskich poprzez współprojektowanie, wspólne opracowywanie, wdrażanie, testowanie i demonstrowanie innowacyjnych zielonych i niebieskich/szarych/hybrydowych NbS. Projekt RECONECT ma na celu szybkie udoskonalenie europejskich ram odniesienia dotyczących NbS w celu ograniczenia ryzyka hydrometeorologicznego poprzez wykazanie, odniesienie, zwiększenie skali i wykorzystanie NbS na dużą skalę na obszarach wiejskich i naturalnych.

Niektóre projekty koncentrują się w szczególności na poprawie zarządzania powodziami lub niedoborem wody. Projekt SCOREwater ma na celu wprowadzenie usług cyfrowych w celu poprawy gospodarowania ściekami, wodami burzowymi i powodziami, aby zwiększyć odporność miast na zmianę klimatu. Projekt LIFE UrbanStorm ułatwia opracowywanie i wdrażanie zintegrowanych podejść do strategii i planów działania w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu w celu zwiększenia odporności estońskich gmin na zmianę klimatu, w szczególności ich zdolności do zarządzania gwałtownymi powodziami. W ramach projektu SPONGE 2020 opracowano zestaw narzędzi, pakiet wytycznych i transgraniczny plan działania w celu wsparcia zaangażowania zainteresowanych stron i działań partycypacyjnych w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu, aby lepiej zarządzać powodziami w miastach. Problem niedoboru wody jest rozwiązywany na przykład w ramach projektu „W2W – Water to Water”, który promuje innowacyjny system odsalania w celu rozwiązania problemu niedoboru wody w regionie Morza Śródziemnego, lub w ramach projektu DRYvER, którego celem jest opracowanie strategii łagodzenia skutków zmiany klimatu i przystosowania się do nich w ramach suszenia sieci rzecznych, z uwzględnieniem perspektyw hydrologicznych, ekologicznych (w tym NBS), społeczno-gospodarczych i politycznych.

Więcej informacji na temat przeszłych i bieżących projektów można znaleźć na portalu WISE i w bazie danych CORDIS.

Wspieranie inwestycji i finansowania

W grudniu 2020 r. opublikowano nowe wieloletnie ramy finansowe na lata 2021–2027; zapewnia szereg możliwości finansowania w sektorze wodnym. Projekty w zakresie badań naukowych i innowacji mogą być finansowane w ramach programu „Horyzont Europa”. Misja UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatuwspiera regiony, miasta i władze lokalne w ich wysiłkach na rzecz budowania odporności na skutki zmiany klimatu, zapewniając finansowanie w ramach programu ramowego UE w zakresie badań naukowych i innowacji „Horyzont Europa”. W działania misji mogą być zaangażowane regiony i władze lokalne w państwach stowarzyszonych z programem „Horyzont Europa” lub w państwach negocjujących stowarzyszenie z programem „Horyzont Europa”. Przedsiębiorstwa mogą również kwalifikować się do uczestnictwa, na przykład jako innowatorzy oferujący innowacyjne rozwiązania lub usługi klimatyczne. Możliwości finansowania można znaleźć na portalu Funding and Tenders, w szczególności w ramach programu prac „Horyzont Europa” na lata 2023–2024.

Dalsze finansowanie jest dostępne w ramach programu działań na rzecz środowiska i klimatu LIFE, który koncentruje się między innymi na osiągnięciu przejścia na zrównoważoną, neutralną dla klimatu i odporną na zmianę klimatu gospodarkę oraz na ochronie, przywracaniu i poprawie jakości wody. Program obejmuje podprogram „Łagodzenie zmiany klimatu i przystosowanie się do niej” i finansuje innowacyjne technologie, opracowywanie najlepszych praktyk i działania wspierające wdrażanie planów w zakresie środowiska i klimatu opracowanych na szczeblu regionalnym, wieloregionalnym lub krajowym. Finansowanie jest również dostępne za pośrednictwem Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, który wspiera działania w zakresie współpracy między regionami w różnych państwach członkowskich (zob. programy Interreg). Innym ważnym źródłem finansowania sektora wodnego jest Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, który stanowi część wspólnej polityki rolnej i zachęca do zrównoważonego zarządzania zasobami naturalnymi i działań w dziedzinie klimatu oraz wspiera projekty koncentrujące się na działaniach mających na celu odbudowę, ochronę i wzmocnienie ekosystemów związanych z rolnictwem i leśnictwem, które mają pozytywny wpływ na różnorodność biologiczną, glebę, wodę i powietrze.

Wspieranie wdrażania

W celu wsparcia wdrażania przystosowania się do zmiany klimatu w planach gospodarowania wodami w dorzeczu RDW dostępny jest dokument zawierający wytyczne dotyczące wspólnej strategii wdrażania pt. „Gospodarka dorzeczami w zmieniającym się klimacie”,aby zapewnić włączenie do planów gospodarowania wodami w dorzeczu zagrożeń związanych z klimatem i planowania przystosowania się do zmiany klimatu. Plany muszą co najmniej wykazać (i) w jaki sposób prognozy dotyczące zmiany klimatu przyczyniły się do oceny presji i skutków, (ii) w jaki sposób programy monitorowania są skonfigurowane w celu wykrywania skutków zmiany klimatu oraz (iii) w jaki sposób wybrane środki są odporne na prognozowane warunki klimatyczne.

W ramach planu działania na rzecz wody rozpoczęto tworzenie bilansów wodnych na szczeblu UE, które utorowały drogę do dokładniejszego określenia ilościowego presji na zasoby wodne oraz różnic sektorowych/geograficznych. W tym kontekście dostępne są szczegółowe wytyczne dotyczące stosowania bilansów wodnych. Ponadto europejska platforma środków na rzecz naturalnej retencji wody jest platformą, która wspiera wdrażanie europejskiej polityki ochrony środowiska w zakresie zielonej infrastruktury jako sposobu na przyczynienie się do osiągnięcia zintegrowanych celów dotyczących ochrony i odbudowy przyrody i różnorodności biologicznej oraz kształtowania krajobrazu.

Ponadto na szczeblu UE zdecydowanie promuje się korzystanie z sieci bezprzewodowej i zielonej infrastruktury. W strategii UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu z 2021 r. stwierdzono, że NBS są szczególnie dobrze przystosowane do zwiększania odporności klimatu na wpływ wody i promuje się ich stosowanie we wdrażaniu ramowej dyrektywy wodnej i ramowej dyrektywy wodnej.

MRE adaptacji

Europejskie państwa członkowskie muszą dokonać przeglądu planów gospodarowania wodami w dorzeczu i planów zarządzania ryzykiem powodziowym przygotowanych na podstawie ramowej dyrektywy wodnej i ramowej dyrektywy wodnej w ramach sześcioletniego podejścia cyklicznego. Po każdej aktualizacji Komisja Europejska musi opublikować sprawozdanie dla Parlamentu Europejskiego i Rady na temat postępów we wdrażaniu tych dyrektyw. Sprawozdania te zawierają informacje na temat tego, w jaki sposób państwa członkowskie uwzględniły skutki zmiany klimatu przy opracowywaniu planów. Ostatnie sprawozdanie zostało przyjęte w 2021 r. i jest szóstym sprawozdaniem z wdrażania ramowej dyrektywy wodnej i dyrektywy powodziowej. W odniesieniu do wdrażania RDW Komisja Europejska stwierdza, że uwzględnienie skutków zmiany klimatu pozostaje ważnym wyzwaniem w kolejnych cyklach wdrażania RDW. Chociaż większość państw członkowskich uwzględniła zmianę klimatu przy opracowywaniu ostatnich planów gospodarowania wodami w dorzeczu, skuteczność metod uodparniania na zmianę klimatu jest niejasna i ogólnie rzecz biorąc, zielona infrastruktura i środki retencji wody są niedostatecznie wykorzystywane.  W pierwszym cyklu wdrażania dyrektywy ramowej znaczna część państw członkowskich uwzględniła przynajmniej niektóre aspekty zmiany klimatu, ale nie zajęła się dogłębnie jej skutkami. Dyrektywa ramowa wymaga zwrócenia większej uwagi na skutki zmiany klimatu począwszy od drugiego cyklu. W sprawozdaniu zaleca się na przykład ściślejszą koordynację z krajowymi strategiami przystosowawczymi.