Skutki i luki w zabezpieczeniach

Gospodarka wodna obejmuje zarządzanie jakością i ilością wody, a także hydromorfologię i sedymentologię. Gospodarka wodami słodkowodnymi rzek, jezior i wód gruntowych, wód ujściowych, ale także stref powodziowych lub obszarów infiltracyjnych to kluczowe elementy dla ekosystemów, zaopatrzenia w wodę pitną i gospodarki ściekowej oraz wielu sektorów i systemów gospodarki, w tym rolnictwa, transportu i energii.

Zmiana klimatu wpływa na gospodarkę wodną na wiele sposobów, począwszy od zmian opadów, a tym samym sezonowych i rocznych wzorców powodzi i susz, dostępności wody lub zdolności rozcieńczania i ma wpływ na nasze zdrowie, działalność gospodarczą i (świeże) ekosystemy zależne od wody.  

Więcej informacji na temat gospodarki wodą przybrzeżną można znaleźć na stronie poświęconej obszarom przybrzeżnym.

Ramy polityki

W strategii UE na rzecz przystosowania się do zmiany klimatu z 2021 r. podkreślono znaczenie zapewnienia dostępności wody słodkiej w sposób zrównoważony, znacznego ograniczenia zużycia wody i zachowania jakości wody, a także podkreślono ryzyko zwiększenia częstotliwości i nasilenia ekstremalnych zjawisk pogodowych, które prowadzą do susz i powodzi, a w konsekwencji do znacznych szkód gospodarczych. W związku z tym szczególne znaczenie ma uwzględnienie skutków zmiany klimatu w politykach UE związanych z wodą.

Ramowa dyrektywa wodna przyjęta w 2000 r., pierwszy kamień węgielny polityki wodnej UE, ma na celu długoterminową zrównoważoną gospodarkę wodną opartą na wysokim poziomie ochrony środowiska wodnego poprzez osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego we wszystkich jednostkach wodnych. Sama dyrektywa nie odnosi się wyraźnie do przystosowania się do zmiany klimatu. W 2009 r. państwa członkowskie UE uzgodniły jednak, że zagrożenia związane z klimatem i planowanie przystosowania się do zmiany klimatu muszą zostać włączone do planów gospodarowania wodami w dorzeczu opracowanych w ramach ramowej dyrektywy wodnej.

Przyjęta w 2007 r. unijna dyrektywa powodziowa ma na celu spójną ocenę powodzi i zarządzanie nimi w całej UE oraz uwzględnianie skutków zmiany klimatu bezpośrednio przy jej wdrażaniu.  Państwa członkowskie muszą ocenić ryzyko powodziowe na swoim terytorium i przygotować plany zarządzania ryzykiem powodziowym uwzględniające skutki zmiany klimatu.

Kwestie związane z niedoborem wody i suszami zostały po raz pierwszy poruszone w komunikacie Komisji Europejskiej (WE) w sprawie rozwiązania problemu niedoboru wody i susz w Unii Europejskiej (2007 r.) w celu przejścia na gospodarkę efektywną i oszczędzającą wodę. W 2012 r. opublikowano komunikat „ Plan ochrony europejskich zasobów wodnych”, w którym zachęca się państwa członkowskie do lepszego uwzględniania zarządzania ryzykiem suszy i aspektów związanych ze zmianą klimatu w przyszłych planach gospodarowania wodami w dorzeczu oraz przy opracowywaniu międzysektorowych i wielowymiarowych planów zarządzania ryzykiem. Ostatnim działaniem na rzecz zmniejszenia niedoboru wody jest nowe rozporządzenie w sprawie minimalnych wymogów dotyczących ponownego wykorzystania wody przyjęte w 2020 r., w którym ustanowiono nowe przepisy mające stymulować i ułatwiać ponowne wykorzystanie wody, koncentrując się na nawadnianiu w rolnictwie. Ponadto, uwzględniającnową strategię adaptacji, KE planuje pomóc w ograniczeniu zużycia wody poprzez podniesienie wymogów w zakresie oszczędzania wody w odniesieniu do produktów, zachęcanie do oszczędzania wody i oszczędności, a także poprzez promowanie szerszego stosowania planów zarządzania suszą, a także zrównoważonego gospodarowania glebą i użytkowania gruntów. Aby zapewnić zaopatrzenie w wodę pitną, zmieniona dyrektywa w sprawie wody pitnej uwzględnia obecnie uwzględnienie skutków zmiany klimatu w ocenie ryzyka systemów zaopatrzenia.

Poprawa bazy wiedzy

Zmiana klimatu pogłębia istniejącą presję na zasoby wodne m.in. z powodu zanieczyszczenia, nadmiernego wykorzystania i wzrostu liczby ludności. Sprawozdanie specjalne IPCC w sprawie globalnego ocieplenia o 1,5 °C dotyczyło przyrostowych zagrożeń, skutków i słabych punktów w sektorze wodnym związanych z globalnym ociepleniem o 1,5 °C i 2 °C. 

Aby dostosować zasoby wodne do zmiany klimatu, Komisja Europejska i państwa członkowskie współpracują w celu poprawy bazy wiedzy. Wiele źródeł informacji jest połączonych w System Informacji Wodnej dla Europy (WISE). 

Europejska Agencja Środowiska połączyła istotne informacje na temat skutków zmiany klimatu w Europie w kilku sprawozdaniach. W sprawozdaniu w sprawie zmiany klimatu, skutków i podatności na zagrożenia z 2016 r. przeanalizowano przeszłe i przewidywane skutki zmiany klimatu dla ekosystemów i społeczeństwa, w tym wpływ na sektor wodny. W sprawozdaniu na temat zagrożeń powodziowych i narażenia na zagrożenia dla środowiska z 2016 r. skupiono się na roli obszarów zalewowych w ochronie przeciwpowodziowej, gospodarce wodnej i ochronie przyrody. Podobnie w sprawozdaniu z 2020 r. w sprawie europejskich równin powodziowych wykazano, że naturalne obszary zalewowe wspierają osiągnięcie wielu celów polityki UE. Raport Nature-based solutions (NbS) w Europie opublikowany w 2021 r. zawiera rozdział dotyczący gospodarki wodnej.

Wspólne Centrum Badawcze (JRC) opublikowało w 2020 r. sprawozdanie na temat skutków zmiany klimatu i przystosowania się do niej w Europie, w tym kilka rozdziałów dotyczących zasobów wodnych. W sprawozdaniu stwierdzono, że Europa Południowa stoi w obliczu spadku dostępności wody, a co za tym idzie – wzrostu niedoboru wody. Susze będą się zdarzać częściej, będą trwać dłużej i staną się bardziej intensywne w południowej i zachodniej części Europy, a powodzie rzeczne i przybrzeżne prawdopodobnie wzrosną w wyniku zmiany klimatu. Niniejsze sprawozdanie ogólne uzupełnia szereg bardziej szczegółowych sprawozdań zawierających bardziej szczegółowe informacje na temat różnych skutków dla zasobów wodnych:

• Zmiana klimatu i zasoby wodne Europy
• Globalne ocieplenie i skutki suszy w UE
• Globalne ocieplenie i skutki ekstremalnych temperatur i zimna u ludzi w UE
• Dostosowanie się do rosnącego ryzyka powodzi przybrzeżnych w UE w związku ze zmianą klimatu
• Dostosowanie się do rosnącego zagrożenia powodziami rzecznymi w UE w związku ze zmianą klimatu

JRC opublikowało również ramy koncepcyjne oceny ryzyka suszy i zarządzania nim w 2018 r., a niedawno przeanalizowało wpływ środków oszczędzania wody na europejskie zasoby wodne, stwierdzając, że w celu ograniczenia wpływu zmiany klimatu na zasoby wodne konieczne jest zwiększenie poziomu ambicji w zakresie środków efektywności wodnej. Ponadto JRC opracowało europejski system informowania o powodziach (EFAS), który z ponad 48-godzinnym wyprzedzeniem zapewnia probabilistyczne informacje ostrzegające przed powodzią. Portal ten jest wykorzystywany przez menedżerów ds. sytuacji kryzysowych w całej Europie. 

Dzięki finansowanym przez UE programom, takim jak „Horyzont 2020”, LIFE (działania na rzecz środowiska i klimatu) i Interreg, wiele państw członkowskich udoskonala bazę wiedzy na temat strategii, polityk i środków przystosowawczych związanych z wodą poprzez różne projekty. Szczególnie istotne znaczenie ma spodziewany wzrost skrajności hydrologicznej spowodowany skutkami zmian klimatu. Na przykład w ramach projektu IMPREX partnerzy projektu opracowali innowacyjne podejścia, aby poprawić zdolność przewidywania i reagowania na przyszłe ekstremalne zjawiska hydrologiczne. Projekt OPERANDUM ma na celu zmniejszenie ryzyka hydrometeorologicznego na terytoriach europejskich poprzez współprojektowanie, współtworzenie, wdrażanie, testowanie i demonstrację innowacyjnego zielonego i niebieskiego/szaryego/hybrydowego NbS. Projekt RECONECT ma na celu szybkie wzmocnienie europejskich ram odniesienia dotyczących NbS w zakresie zmniejszania ryzyka hydrometeorologicznego poprzez wykazywanie, odnoszenie, zwiększanie skali i eksploatację wielkoskalowych NbS na obszarach wiejskich i naturalnych. 

Niektóre projekty koncentrują się w szczególności na poprawie zarządzania powodziami lub niedoborem wody. ProjektSCOREwater ma na celu wprowadzenie usług cyfrowych w celu poprawy gospodarowania ściekami, wodami opadowymi i powodziami w celu zwiększenia odporności miast na zmianę klimatu. Projekt LIFE UrbanStorm ułatwia opracowanie i wdrożenie zintegrowanych podejść do strategii przystosowania się do zmiany klimatu i planów działania mających na celu zwiększenie odporności estońskich gmin na zmianę klimatu, w szczególności ich zdolność do zarządzania gwałtownymi powodziami. W ramach projektu SPONGE 2020 opracowano zestaw narzędzi, pakiet wytycznych i transgraniczny plan działania na rzecz wspierania zaangażowania zainteresowanych stron i działań partycypacyjnych w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu w celu lepszego zarządzania powodziami w miastach. Problem niedoboru wody został rozwiązany na przykład w ramach projektu W2W – Water to Water, który promuje innowacyjny system odsalania wody w celu rozwiązania problemu niedoboru wody w regionie Morza Śródziemnego lub projekt Dryver, którego celem jest opracowanie strategii łagodzenia skutków zmiany klimatu i przystosowania się do nich w sieciach suchych rzek, integrując perspektywy hydrologiczne, ekologiczne (w tym NBS), społeczno-gospodarcze i polityczne.

Dalsze informacje na temat przeszłych i bieżących projektów można znaleźć na portalu WISE i w bazie danych CORDIS.

Wspieranie inwestycji i finansowania

W grudniu 2020 r. opublikowano nowe wieloletnie ramy finansowe na lata 2021–2027; zapewnia on szereg możliwości finansowania w sektorze wodnym. Projekty w zakresie badań naukowych i innowacji mogą być finansowane w ramach programu „Horyzont Europa”, który obejmuje nowy obszar misji: „Przystosowywanie się do zmiany klimatu, w tym transformacja społeczna”. Dalsze finansowanie jest dostępne w ramach programu działań na rzecz środowiska i klimatu LIFE, który, między innymi, koncentruje się na osiągnięciu przejścia na zrównoważoną gospodarkę neutralną dla klimatu i odporną na zmianę klimatu oraz na ochronie, odbudowie i poprawie jakości wody. Program obejmuje podprogram „Łagodzenie i przystosowanie się do zmiany klimatu” oraz finansuje innowacyjne technologie, rozwój najlepszych praktyk i działań wspierających realizację planów środowiskowych i klimatycznych opracowanych na szczeblu regionalnym, wieloregionalnym lub krajowym. Finansowanie jest również dostępne w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, który wspiera działania w zakresie współpracy między regionami w różnych państwach członkowskich (zob. programy Interreg). Innym ważnym źródłem finansowania dla sektora wodnego jest Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, który jest częścią wspólnej polityki rolnej i zachęca do zrównoważonego zarządzania zasobami naturalnymi i działaniami w dziedzinie klimatu oraz wspiera projekty koncentrujące się na działaniach mających na celu odbudowę, zachowanie i wzmocnienie ekosystemów związanych z rolnictwem i leśnictwem, mających pozytywny wpływ na różnorodność biologiczną, glebę, wodę i powietrze.

Wspieranie wdrażania

W celu wsparcia wdrożenia adaptacji w planach gospodarowania wodami w dorzeczu RDW dostępny jest dokument zawierający wytyczne dotyczące wspólnej strategii wdrażania pt. „Zarządzanie dorzeczami w zmieniającym się klimacie”, aby zapewnić włączenie do planów gospodarowania wodami w dorzeczu zagrożeń związanych z klimatem i planowania przystosowania się do zmiany klimatu. Co najmniej w planach należy wykazać (i) w jaki sposób prognozy dotyczące zmiany klimatu poinformowały o ocenie presji i skutków, ii) w jaki sposób programy monitorowania są skonfigurowane do wykrywania skutków zmiany klimatu oraz iii) w jaki sposób wybrane środki są odporne na przewidywane warunki klimatyczne. 

W ramach planu dotyczącego wody zainicjowano budowę bilansu wodnego na szczeblu UE, co utorowało drogę do dokładniejszego określenia ilościowego presji na zasoby wodne oraz różnic sektorowych/geograficznych. W tym kontekście dostępne są szczegółowe wytyczne dotyczące stosowania bilansu wodnego. Ponadto Europejska Platforma Środków Zatrzymania Wody Naturalnej jest platformą, która wspiera wdrażanie europejskiej polityki ochrony środowiska w zakresie zielonej infrastruktury jako sposób na przyczynienie się do realizacji zintegrowanych celów dotyczących ochrony przyrody i różnorodności biologicznej oraz jej odbudowy, kształtowania krajobrazu.

Ponadto na szczeblu UE zdecydowanie promuje się wykorzystanie NbS i zielonej infrastruktury. W strategii UE na rzecz przystosowania się do zmiany klimatu z 2021 r. stwierdzono, że NBS są szczególnie odpowiednie do zwiększenia odporności na zmianę klimatu na wpływ wody i promują ich wykorzystanie we wdrażaniu ramowej dyrektywy wodnej i dyrektywy ramowej.

MRE adaptacji

Plany zarządzania planami gospodarowania wodami w dorzeczu i planami zarządzania ryzykiem powodziowym przygotowane na podstawie ramowej dyrektywy wodnej i dyrektywy ramowej muszą zostać poddane przeglądowi przez europejskie państwa członkowskie w ramach sześcioletniego podejścia cyklicznego. Po każdej aktualizacji Komisja Europejska musi opublikować sprawozdanie dla Parlamentu Europejskiego i Rady z postępów we wdrażaniu tych dyrektyw. Sprawozdania te zawierają informacje na temat tego, w jaki sposób państwa członkowskie uwzględniły skutki zmiany klimatu podczas opracowywania planów. Ostatnie sprawozdanie zostało przyjęte w 2019 r. i jest piątym sprawozdaniem z realizacji ramowej dyrektywy wodnej („ocena drugiego planu gospodarowania wodami w dorzeczu”) oraz pierwszym sprawozdaniem z wdrażania dyrektywy ramowej („ocena pierwszych planów zarządzania ryzykiem powodziowym”). W odniesieniu do wdrażania ramowej dyrektywy wodnej Komisja Europejska stwierdza, że uwzględnienie skutków zmiany klimatu pozostaje ważnym wyzwaniem w kolejnych cyklach wdrażania ramowej dyrektywy wodnej. Chociaż większość państw członkowskich uwzględniła zmianę klimatu przy opracowywaniu ostatnich planów gospodarowania wodami w dorzeczu, skuteczność metod uodparniania na zmianę klimatu jest niejasna, a ogólnie rzecz biorąc, zielona infrastruktura i środki zatrzymywania wody są niedostatecznie wykorzystywane.  W pierwszym cyklu wdrażania dyrektywy ramowej wysoki odsetek państw członkowskich uwzględnił co najmniej niektóre aspekty zmiany klimatu, ale nie odniósł się do jej skutków w sposób dogłębny. Dyrektywa ramowa wymaga większej uwagi na skutki zmiany klimatu począwszy od drugiego cyklu. W sprawozdaniu zaleca się na przykład ściślejszą koordynację z krajowymi strategiami przystosowawczymi.