Podatność społeczna na fale upałów – od oceny do wdrożenia środków przystosowawczych w Koszycach i Trnawie na Słowacji

Zarówno Trnava, jak i Koszyce borykają się z rosnącymi temperaturami. W Koszycach od 1990 r. wystąpiło dziesięć najgorętszych lat w ciągu ostatnich 150 lat, a średnia roczna temperatura między 1881 r. a 2100 r. wzrosła o 1,6 °C. Liczba dni tropikalnych (średnia temperatura powyżej 30 °C) wzrosła w ciągu ostatnich 20 lat z 12 do 20 dni (w roku 2012 było to 37 dni), a maksymalna temperatura często przekracza 34 °C. Podobnie w Trnawie lata stają się coraz gorętsze, a zimy coraz cieplejsze (chociaż temperatury zimowe rosną wolniej niż temperatury letnie). Przewiduje się, że roczna liczba dni letnich (średnia temperatura powyżej 25 °C) wzrośnie z 58 (1961–1990) do 100 (2051–2100). Roczna liczba dni tropikalnych wzrośnie z 12 do 36 w tych samych okresach. W przyszłości oba miasta będą najprawdopodobniej dotknięte dłuższymi i bardziej dotkliwymi suszami. Podczas gdy w Trnawie opady nieznacznie spadają (bardziej w zimie), w Koszycach całkowita ilość opadów pozostaje stała, podczas gdy występuje więcej ulewnych deszczy, które mogą powodować powodzie przeplatające się z okresami suchymi.

Trnava (populacja około 68 000 mieszkańców) jest niezwykle podatna na efekt miejskiej wyspy ciepła, ze względu na jej historyczny charakter związany z wysokim odsetkiem utwardzonych powierzchni, które nasilają stres cieplny w okresach wysokiej temperatury. W Koszycach (populacja około 240 000 mieszkańców) duża część mieszkańców mieszka w prefabrykowanych blokach mieszkalnych, podatnych na przegrzanie w wysokich temperaturach.

Karpacki Instytut Rozwoju, we współpracy z władzami lokalnymi, przeprowadził ocenę podatności na wysokie temperatury całego miasta Trnava oraz gęsto zaludnionego i pozbawionego dóbr materialnych powiatu Zapad (40 000 mieszkańców) w Koszycach. Ocena ta stanowiła podstawę do opracowania szeregu działań mających na celu poprawę zdolności przystosowawczych Trnawy i Koszyc w szczególności w odniesieniu do zmiany klimatu i fal upałów.

W Koszycach burmistrz samorządowej gminy miejskiej Zapad postanowił przygotować plan przystosowania się do zmiany klimatu. Zapad to stosunkowo jednorodna dzielnica mieszkaniowa, składająca się głównie z bloków mieszkalnych zbudowanych z elementów prefabrykowanych i słabo izolowanych. Pomimo dużej gęstości zaludnienia, między blokami mieszkalnymi znajduje się znaczna ilość terenów zielonych, co czyni go najbardziej zieloną częścią Koszyc.

Po pierwsze, ocena narażenia została przeprowadzona przez Karpacki Instytut Rozwoju. Zebrano i przeanalizowano następujące wskaźniki podatności na zagrożenia, narażenia i zdolności adaptacyjnych dla komórek siatki o wymiarach 200 m x 200 m w celu zidentyfikowania punktów zapalnych podatności na zagrożenia i ryzyka w związku z falami upałów:

• Odsetek osób w wieku powyżej 75 lat i poniżej 4 lat;
• Odsetek osób mieszkających w mieszkaniach na najwyższym piętrze;
• lokalizacja placówek wymagających szczególnego traktowania (np. żłobków, przedszkoli, domów opieki dla osób starszych);
• Poziom izolacji termicznej prefabrykowanych bloków mieszkalnych;
• Zakres utwardzonych obszarów bez cienia;
• Pokrycie terenów zielonych, a w szczególności dostępność terenów zielonych o pokryciu koron drzew powyżej 60 % i powierzchni powyżej 2 ha (uważanych za najbardziej efektywne w chłodzeniu);
• chropowatość powierzchni (wysokość i orientacja budynków);
• rozkład temperatury (na podstawie pomiarów podczas fal upałów);
• cyrkulacja chłodzącego powietrza i katabatycznego wiatru (tj. zbocza, chłodnego wiatru);
• Obecność klimatyzacji w transporcie miejskim;
• Dostępność pomocy medycznej podczas upałów.

Ponadto przeprowadzono ankietę z lokalnymi mieszkańcami na temat świadomości fal upałów, znajomości zachowań zmniejszających ryzyko stresu cieplnego, postrzeganej potrzeby planowania adaptacji na ich obszarze, a także preferowanych środków przystosowawczych.

Wszystkie czynniki zostały ważone z uwzględnieniem ich wpływu na ryzyko wysokich temperatur dla zdrowia człowieka, w oparciu o literaturę naukową i przedstawione na mapach. Połączenie wszystkich czynników stworzyło ogólną mapę podatności na zagrożenia w gminie Zapad. Analiza pozwoliła zidentyfikować obszary szczególnie wrażliwe społecznie i narażone na wysokie temperatury. Wyniki, w połączeniu z wynikami ankiety, stanowiły podstawę strategii kierowanej przez samorząd lokalny, w tym realizacji następujących rodzajów działań:

• Ulepszone cieniowanie poprzez roślinność i sztuczne struktury.
• Chłodzenie istniejących przestrzeni publicznych, w tym: zwiększenie powierzchni terenów zielonych, rewitalizacja istniejących parków i terenów zielonych, wykorzystanie odpornych na zmianę klimatu gatunków drzew, zmniejszenie powierzchni uszczelnionych, budowa i odbudowa elementów niebieskiej infrastruktury i fontann wodnych. Wśród różnych interwencji poprawiono grubość zielonych drzewostanów w parkach, dążąc do 60% pokrycia koron drzew.
• Chłodzenie wewnętrznych przestrzeni publicznych, w tym: ulepszona izolacja termiczna, pionowa zieleń, zacienienie przezroczystych otworów, okien i wyświetlaczy, zielone / odblaskowe dachy, niektóre zastosowania klimatyzacji w najbardziej narażonych obiektach.
• System wczesnego ostrzegania o falach upałów, opracowany we współpracy z Państwowym Urzędem Zdrowia Słowacji.
• Działania informacyjne i edukacyjne dla obywateli związane z bezpiecznym zachowaniem podczas fal upałów.

Kolejnym działaniem zawartym w strategii lokalnej było ustanowienie programu „poprawnego pod względem klimatu podejmowania decyzji”, tj. budowanie zdolności administracji publicznej; wprowadzenie mechanizmów zapewniających uwzględnianie kwestii związanych z klimatem przy planowaniu i wydawaniu pozwoleń na budowę.

W Trnawie przyjęto podobne podejście do oceny narażenia, a podobny zakres środków przystosowawczych opracowano w planie przystosowania się do zmiany klimatu. Ponadto dawna zaniedbana otwarta przestrzeń sąsiadująca z blokiem mieszkalnym, przedszkolem i domem opieki dla osób starszych (stwierdzona w ten sposób jako miejsce bardzo podatne na fale upałów) została przekształcona poprzez usunięcie asfaltu, sadzenie drzew (aby osiągnąć 60% pokrycia korony po osiągnięciu dojrzałości drzew), budowę fontanny i zapewnienie nowych ławek. Zaowocowało to zachęcającą zieloną przestrzenią oferującą wytchnienie podczas fal upałów, która jest również wykorzystywana do spotkań towarzyskich przez lokalną społeczność. Ponadto wprowadzono zrównoważone systemy odwadniania miejskiego w celu poprawy infiltracji i retencji wody. Ocenę skuteczności działań zaplanowano na 5 lat po zakończeniu projektu w 2019 r.

W skali miasta Trnava zachęca również obywateli do angażowania się w adaptację poprzez ustanowienie budżetu gminy (minimum 10 000 euro rocznie) na wnioski o dotacje na adaptację. Środki dostosowawcze mogą być proponowane przez osoby fizyczne lub organizacje, a szczegółowy zestaw kryteriów zapewnia ich zgodność z miejskim planem dostosowawczym. Do tej pory wspierane są głównie działania podnoszące świadomość w lokalnych szkołach.

Miasto Trnava jest jednym z pierwszych miast na Słowacji z systematycznym podejściem do skutków zmian klimatu. Plan przystosowania się do zmiany klimatu posłuży nie tylko jako narzędzie przeciwdziałania falom upałów i efektowi miejskiej wyspy ciepła; uważa się ją również za warunek wstępny pozyskiwania środków zewnętrznych z UE w okresie finansowania 2014–2020.

Ocena narażenia wspierająca identyfikację i wdrożenie działań adaptacyjnych została przeprowadzona przez Karpacki Instytut Rozwoju, który opracował metodykę i zapewnił eksperckie przywództwo dla projektu. W Koszycach burmistrz gminy Zapad udzielił wsparcia politycznego dla projektu, a urzędnicy służby cywilnej dostarczyli niezbędnych danych. Dodatkową wiedzę fachową zapewnił Słowacki Instytut Hydrometeorologiczny oraz Regionalne Biuro Zdrowia Publicznego.

Władze lokalne były ściśle zaangażowane w ocenę narażenia w obu miastach. Opracowanie strategii adaptacyjnych (na 10-15 lat) i planów działań adaptacyjnych (na 3 lata, z konkretnymi środkami adaptacyjnymi i przydzielonymi obowiązkami i finansami) było wspólnym wysiłkiem Karpackiego Instytutu Rozwoju i władz lokalnych.

Podczas projektu w Koszycach przeprowadzono konsultacje z lokalnymi mieszkańcami (w drodze ankiety) na temat ich postrzeganej potrzeby planowania przystosowania się do zmiany klimatu na ich obszarze, a także preferowanego rodzaju środków przystosowawczych. Planowanie i realizacja pilotażowego projektu zazieleniania w Trnawie zostało przeprowadzone przez władze lokalne, ale pomysł został skonsultowany z komitetem powiatowym, w tym z lokalnymi mieszkańcami. Ponadto w Trnawie obywatele i organizacje lokalne mogą proponować środki dostosowawcze, które mają być finansowane przez miasto za pośrednictwem mechanizmu budżetu partycypacyjnego.

Słowacja dokonuje obecnie przeglądu krajowej strategii przystosowania się do zmiany klimatu, ale nie opracowała jeszcze krajowego planu działania w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu; inicjatywa w Koszycach i Trnawie została zrealizowana przy braku przepisów krajowych. W związku z tym wsparcie dla władz lokalnych na szczeblu krajowym w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu jest niewielkie. Obok Trnawy i dzielnicy Zapad w Koszycach tylko Bratysława i Kieżmark opracowały do tej pory plany adaptacyjne. W związku z tym, ogólnie rzecz biorąc, władze lokalne wykazują ograniczoną gotowość do inwestowania swoich zasobów w systematyczny proces przystosowania się do zmiany klimatu.

Na poziomie miasta inne ograniczenia są związane z urzędnikami władz lokalnych, przytłoczonymi ich codzienną działalnością. Również nowość tematu przystosowania się do zmiany klimatu i jego wielospektralny charakter utrudniają podjęcie tego tematu przez przedstawicieli władz lokalnych.

Głównymi czynnikami sukcesu było silne zaangażowanie ze strony kierownictwa miasta. W Koszycach silnym czynnikiem sprzyjającym było wsparcie ze strony lokalnego burmistrza zainteresowanego programem przystosowania się do zmiany klimatu. W Trnawie zainteresowanie władz lokalnych zmianą klimatu i chęć uczenia się przyczyniły się do ich udziału w międzynarodowej konferencji „Zmiana klimatu i rozwój lokalny – wyzwanie dla samorządów lokalnych” (marzec 2012 r., Bratysława). Po tym wydarzeniu przedstawiciele miasta Trnava aktywnie poszukiwali wsparcia w opracowaniu planu działania w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu. Rozwiązanie znaleziono we wspólnym projekcie prowadzonym przez Karpacki Instytut Rozwoju zajmujący się oceną podatności na wysokie temperatury i fale upałów. Wspólny charakter projektu był jednym z czynników sukcesu. Dostępność finansowania zewnętrznego miała również kluczowe znaczenie dla ukończenia oceny narażenia i opracowania planów przystosowania się do zmiany klimatu.

W Koszycach finansowanie rozwoju strategii adaptacyjnej Zapad zapewniono w ramach projektu „Climcross Development: Partnerstwo na rzecz przeciwdziałania wpływowi zmian klimatu na rozwój” realizowanym w ramach programu współpracy transgranicznej Węgry–Słowacja na lata 2007–2013.

W Trnawie finansowanie zapewniono w ramach projektu „Miasta odporne na skutki zmiany klimatu” zainspirowanego miastem Trnava, który został sfinansowany ze szwajcarskiego mechanizmu finansowego (SFM). SFM finansował głównie rozwój strategii adaptacyjnej, ale 20 000 euro przeznaczono na sadzonki drzew, które zostały posadzone i są utrzymywane przez miasto Trnava. Program dotacji/budżetu partycypacyjnego mający na celu wspieranie działań adaptacyjnych na małą skalę (minimum 10 000 euro rocznie) jest finansowany z budżetu miasta.

Na Słowacji nie istnieją ramy prawne specjalnie wspierające przystosowanie się miast do zmiany klimatu. Głównym strategicznym dokumentem referencyjnym jest słowacka krajowa strategia adaptacyjna, przyjęta przez rząd w 2014 r. Trnava jest sygnatariuszem Porozumienia Burmistrzów w sprawie Klimatu i Energii od 2016 r. z celem w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu.

W Trnavie w latach 2013–2015 przeprowadzono ocenę narażenia i opracowano plan działania w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu. Ocena narażenia i opracowanie strategii adaptacyjnej w Koszycach trwały 13 miesięcy, od początku 2013 r. do połowy 2014 r. Poszczególne środki dostosowawcze są stopniowo wdrażane.

Strategie adaptacyjne zarówno w Koszycach, jak i w Trnawie są otwartymi i żywymi dokumentami, które należy regularnie monitorować, oceniać i aktualizować. Powinny one pozostać ważne przez okres do 10 lat.

City of Trnava
E-mail: info@trnava.sk

City Borough Košice Zapad
E-mail: info@kosicezapad.sk

Michal Schvalb
Carpathian Development Institute
E-mail: kri@kri.sk 

„Karpacki Instytut Rozwoju” i „Energia Klub Climate Policy Institute and Applied Communications (2017) Adaptation Best practices from the Visegrad countries” [„Najlepsze praktyki adaptacyjne z krajów Grupy Wyszehradzkiej”]