Bara þróttleysi

Þéttbýli

Lykilskilaboð

• Frá staðbundnum til hnattræna mælikvarða eru viðkvæmustu einstaklingarnir og samfélögin í mestri hættu vegna áhrifa loftslagsbreytinga, hafa minnstu getu til að aðlagast og eru ólíkleg til að heyrast, viðurkenna og njóta góðs af aðlögunaraðgerðum. Bara viðnámsþolsáætlanir viðurkenna ójafn dreifingu loftslagsbreytinga á fólk og staði, ójafnar forsendur og getu (félagslegar, efnahagslegar, pólitískar, heilsutengdar o.s.frv.) til að aðlagast og taka þátt í þeim ávinningi sem aðlögunaraðgerðir veita.
• Hugtakið „að sleppa engum að baki“er lykilþáttur í nýlegri og væntanlegri stefnu ESB í tengslum við aðlögun að loftslagsbreytingum, þ.m.t. stefnumörkun Evrópusamtaka um grænan samning og verkefni ESB um aðlögun að loftslagsbreytingum. Hin nýja aðlögunarstefna ESB hefur einkum lagt sérstaka áherslu á viðnámsþrótt.
• Til að tryggja að enginn sé skilinn eftir þarf að leggja áherslu á eiginfjárþætti á öllum stigum aðlögunaráætlana, framkvæmdar og eftirlits, sem og á öllum stjórnunarstigum. Mikilvæg þátttaka viðkvæmra hópa í þessum ferlum er einnig nauðsynleg.

Bara viðnámsþrótt — sigrast á ójöfnuði í loftslagsáhættu og aðlögunaraðgerðum

Viðkvæmasta fólkið — vegna aldurs, heilbrigðis, búsetu eða félagshagfræðilegrar stöðu — og kerfi eru í mestri hættu vegna áhrifa loftslagsbreytinga, hafa minnstu getu til að aðlagast og eru síst líkleg til að heyra, viðurkenna og njóta góðs af aðlögunaraðgerðum. Aðlögunaraðgerðir hafa getu til að ráða bót á einhverjum af þessum ójöfnuði, en einnig hætta á að gloppur, sem þegar eru til staðar, versni.

Taka þarf tilhlýðilegt tillit til hugtaksins „að yfirgefa engan að baki“í loftslagsbreytingum, einnig kallað "réttlæti í aðlögun" eða "réttlátt viðnámsþrótt" við framkvæmd réttlátrar, umbreytandi og langtíma loftslagsaðlögunar til að koma í veg fyrir vanhæfar starfsvenjur, dreifa áhættu eða styrkja ójöfnuð sem fyrir er og forðast að skapa "sigur" og "missi" (ETC, 2021). Þetta felur einkum í sér:

• Að draga úr ójafnri byrði loftslagsáhættu — tilteknir hópar og svæði verða fyrir óhóflegum áhrifum af loftslagsbreytingum vegna ójafnra áhrifa á loftslagsbreytingar, veikleika sem fyrir eru, mismunandi efnahagslega og pólitíska getu sem og mismunandi aðgengi að opinberri þjónustu og innviðum (s.s. fullnægjandi húsnæði sem verndar gegn flóðum og miklum hita). Skýrsla EEA veitir frekari innsýn í ójöfnuð í varnarleysi og útsetningu fyrir loftslagshættum.
• Að tryggja eigið fé í dreifingu bóta (og byrðar) aðlögunar — Aðlögunarráðstafanir og stefnur koma ekki endilega öllum til góða að sama marki og í sumum tilvikum geta jafnvel leitt til „misaðlögunar“. Til dæmis geta fjárfestingar til aðlögunar (t.d. græn svæði, flóðatryggingar, staðbundnar vatnssparnaðar eða kælingar) sem tryggja ekki viðráðanlegt verð útilokað heimili með lágar tekjur

Til að tryggja að enginn sé skilinn eftir þarf því að leggja áherslu á réttlætisþætti á öllum stigum aðlögunarstefnuferlisins sem og markvissa þátttöku viðkomandi og viðkvæmra hópa í ákvarðanatökuferlum.

Stefnurammi

Það er vaxandi viðurkenning á þörfinni á að "skilja engan eftir" í öllum málaflokkum ESB, ekki síst í loftslagsaðlögunum. Bara viðnámsþol er miðpunktur bæði heimsmarkmiða Sameinuðu þjóðanna um sjálfbæra þróun og nýju aðlögunarstefnu ESB, sem innleiðir loftslagslöggjöf ESB. Í áætluninni er lögð áhersla á mikilvægi þess að ná viðnámsþoli á sanngjarnan og sanngjarnan hátt og fyrir aðlögunarráðstafanir sem miða skal að því að taka tillit til félagslegra þátta, þ.m.t. alþjóðlegra þátta loftslagsáhættu og aðlögunar. Það skuldbindur Evrópusambandið til að styðja aðeins umskipti með ýmsum stefnum og fjármögnunarkerfum, sem og með því að framfylgja núverandi atvinnu- og félagsmálalöggjöf.

Í evrópska græna samningnum er lögð áhersla á að „bara umskipti“til samfélags án nettólosunar gróðurhúsalofttegunda fyrir árið 2050, þar sem viðurkennt er að taka þarf á óhóflegri byrði á tiltekin lönd og íbúahópa. Aðgerðir samkvæmt evrópska græna samkomulaginu, svo sem FIT fyrir 55 pakka, verða leiddar af Evrópustoð félagslegra réttinda, tilað ná jafnvægi milli efnahags- og umhverfisstefnu og félagslegrar stefnu.

Endurbætur á þekkingargrunni

Þrátt fyrir að hugtakið "baraþol" sé tiltölulega nýtt í loftslagsstefnulandslaginu er þegar komið á fót rannsóknarsviði um félagsleg áhrif loftslagsbreytinga og nýlega er þekkingargrunnur á alþjóðlegum og evrópskum vettvangi vaxandi.

Nokkrar skýrslur fjalla sérstaklega um efnið, bæði á alþjóðlegum vettvangi og á vettvangi ESB. Í fimmtu matsskýrslu milliríkjanefndarinnar um loftslagsbreytingar (AR5) er þegar viðurkennd ójafn dreifing loftslagsáhættu í mismunandi geirum og í 6. matsskýrslu milliríkjanefndarinnar um loftslagsbreytingar (AR6) er lögð áhersla á réttlæti sem grunngæði loftslagsaðlögunar á öllum stjórnunarstigum. Í framlagi vinnuhóps II til AR6 eru einkum tilgreindar meginreglur um réttlæti sem taka ætti tillit til við mat á aðlögunarmöguleikum.

Áttunda skýrslan um efnahags-, félagsmála- og svæðasamheldni kynnir núverandi félagshagfræðilegt misræmi og svæðisbundið misræmi í Evrópu og hvernig það versnar vegna áhrifa loftslagsbreytinga, sem gefur til kynna að samheldnistefnan ætti að þróast til að bregðast við þessum áskorunum.

Í tækniskjali ETC/CCA, 'Leaving No One Behind' in Climate Resilience Policy and Practice in Europe(2021) er fjallað um hagnýtar afleiðingar "réttra umskipta" í tengslum við aðlögun og viðnámsþrótt loftslags — "rétt viðnámsþol". Það veitir innsýn í hvernig á að taka tillit til réttlætisþátta í öllum skrefum aðlögunarstefnuferlisins samkvæmt aðlögunarstuðningstólinu. Aðrar EEA og ETC/CCA vörur sem eru mikilvægar til að skilja bara viðnámsþrótt, taka tillit til heilsu og þéttbýlistengdra þátta réttlátrar seiglu stefnu.

EEA miðar að því að takast á við umfjöllun um þætti réttlætis í að draga úr og aðlagast stefnu í samþættri nálgun. Í samantekt EEA þar sem kannaðar eru félagslegar áskoranir í stefnu um litla losun koltvísýrings í orkumálum í Evrópu er tekið tillit til aðlögunarþátta við mat á óréttmætum áhrifum kolefnis- og orkuskatta og stefnumótunargreininga til að hámarka ávinning af aðlögunartengdum markmiðum.

EEA 2022 veitir upplýsingar um "bara viðnámsþrótt": með því að skilja engan eftir við aðlögun að loftslagsbreytingum er skoðað hvernig loftslagsbreytingar hafa áhrif á viðkvæma hópa og hvernig hægt er að koma í veg fyrir þessi áhrif eða draga úr þeim með réttlátum aðlögunaraðgerðum. Í henni eru einnig sett fram dæmi um stefnur og ráðstafanir sem miðast við eigið fé víðsvegar um Evrópu.

ESB tekur einnig að sér nokkrar aðgerðir til að veita stefnumótendum og sérfræðingum frekari þekkingu og aðferðafræði til að innleiða bara viðnámsþol stefnur og ráðstafanir. Sérfræðingahópurinn um efnahagsleg og félagsleg áhrif rannsókna (ESIR) veitir framkvæmdastjórninni gagnreynda stefnumótandi ráðgjöf um hvernig eigi að þróa sanngjarna, framsýna og umbreytandi rannsóknar- og nýsköpunarstefnu.

Framkvæmdastjórn Evrópusambandsins og EEA eru að þróa European Climate and Health Observatory, í samstarfi við nokkra ESB og alþjóðlega samstarfsaðila. Það veitir aðgang að helstu þekkingarúrræðum um varnarleysi félagslegra hópa gagnvart heilsutengdum loftslagsáhrifum og áhættum sem og á réttlæti í stefnumótandi viðbrögðum.

Réttlæti í loftslagsstefnum er einnig lykilatriði í Horizon 2020 áætluninni, einkum til að draga úr loftslagsbreytingum. Með tilliti til aðlögunar eru nokkur yfirstandandi verkefni að rannsaka dreifingaráhrif loftslagsáhættu og tengdar stefnur. Til dæmis rannsakar CASCADE-verkefnið útbreiðslu loftslagsáhættu á alþjóðlegum vettvangi á evrópskum samfélögum og meta hugsanlega félagslega og efnahagslega galla. Stefnur eru í brennidepli NAVIGATE verkefnisins, sem þróar ný samþætt matslíkön sem geta gert líkan af ójöfnuði og meta hvernig mildunar- og aðlögunarstefnur hafa áhrif á þá. Ennfremur hyggst JustNature verkefnið virkja náttúrumiðaðar lausnir sem verkfæri til að tryggja rétt til heilsu og vellíðan í sjö tilraunaborgum.

LIFE-áætlunin stuðlar einnig að því að útvíkka þekkingargrunninn. Til dæmis mun þróunarverkefnið veita hagnýta reynslu af kortlagningu viðkvæmra hópa fyrir áhættumat og umfjöllun um réttlætisþætti í vegagerð sveitarfélaga og svæðaaðlögunar.

Stuðningur við fjármögnun og fjárfestingu

ESB hefur skuldbundið sig til að styðja við "bara umskipti" með sérstökum fjármögnunaráætlunum eins og Just Transition Fund.

Aðlögunarfjármögnun er fáanleg frá ýmsum fjármögnunarleiðum ESB og margir þeirra styðja einnig viðnámsþrótt. Fjárhagsramminn til margra ára 2021-2027 tryggir að aðgerðir til aðlögunar loftslags hafi verið felldar inn í allar helstu útgjaldaáætlanir ESB, eins og einnig er gert ráð fyrir í aðlögunaráætlun ESB. Að auki veitir framkvæmdastjórn Evrópusambandsins einnig fé í gegnum áætlunina Next Generation ESB (EUR 750 milljarðar) til að batna frá efnahagskreppu í tengslum við Covid-19 faraldur. Áætlunin fjármagnar áætlanir um endurheimt og viðnámsþrótt innanlands sem ætlað er að breyta hagkerfi Evrópu á róttækan hátt með sanngjörnum loftslags- og stafrænum umskiptum.

LIFE áætlunin er alfarið tileinkuð umhverfinu og hefur fjárhagsáætlun upp á 1,9 milljarða evra fyrir loftslagsaðgerðir sem fela í sér loftslagsaðlögun.

Að takast á við ójöfnuð í grænum umskiptum er einnig kjarninn í lykil stefnumörkun Horizon Europe (95,5 milljarðar evra). Samkvæmt stefnuáætluninni 2021-2024 skal áætlunin stuðla, með rannsóknum, að því að skapa viðnámsþolna, lýðræðislegt evrópskt samfélag fyrir alla. Í þessu skyni mun þemað um sanngirni í aðgerðum til að draga úr og aðlagast þverlægum vinnuáætlunum Horizon Europe og einkum sex nýjar auglýsingar stuðla að framkvæmd verkefnaaðlögunar að loftslagsbreytingum. Þrátt fyrir að í engu símtalanna sé sérstaklega minnst á félagslega þætti mun framkvæmd þeirra fjalla um réttlætisþætti í samræmi við markmið verkefnis ESB um aðlögun að loftslagsbreytingum.

Aðrar viðeigandi evrópskar fjármögnunaráætlanir eru:

• Sameiginleg landbúnaðarstefna (378,5 milljarðar evra) styður aðlögun landbúnaðargeirans, með sérstakri áherslu á viðkvæma hópa bænda
• Félagsmálasjóður Evrópu (ESF +) er lykilfjármögnunartæki til að styðja við viðkvæmustu hópa Evrópu. Félagsmálasjóður Evrópu fjármagnar framkvæmd meginreglna Evrópustoðar félagslegra réttinda: jöfn tækifæri og aðgangur að vinnumarkaði, sanngjörn vinnuskilyrði og félagsleg vernd og aðlögun.
• Einnig er heimilt að verja Byggðaþróunarsjóði Evrópu ( ERDF) til aðlögunar og félagslegra þátta aðlögunar. Forgangsverkefni á sviði fjármögnunar Byggðaþróunarsjóðs Evrópu fela í sér bæði „græna, litla kolefnislosun og álagsþolið [Evrópa]“og „Meira félagslegt“.

Stuðningur við framkvæmdina

Á evrópskum vettvangi er réttlátt viðnámsþol samþætt og hrint í framkvæmd með aðgerðum sem stafa af evrópsku aðlögunaráætluninni og með öðrum framtaksverkefnum ESB.

Samningurinn um borgarstjóra samþættir þemað bara viðnámsþrótt í framkvæmd aðlögunarstefnu á staðbundnum stigum. Í stuðningsfyrirgreiðslu sinni um stefnu er að finna leiðbeiningar um framkvæmd aðlögunar sem tekur skýrt til ójafnra váhrifa og viðkvæmni gagnvart loftslagsáhrifum. Tilraunaverkefni árið 2023 með 40 sveitarfélögum í 12 löndum var hafin til að aðstoða þessi sveitarfélög við leið sína til að þróa aðlögunaraðgerðir á sanngjarnan hátt.

Verkefni ESB um aðlögun að loftslagsbreytingum, er undir forystu DG CLIMA og ætlað að styðja beint að minnsta kosti 150 Evrópusvæðum og samfélögum til að verða loftslagsþolinn fyrir 2030. Verkefnið leggur áherslu á lausnir og viðbúnað fyrir áhrifum loftslagsbreytinga á sanngjarnan og sanngjarnan hátt, með stjórnunarferlum fyrir alla og styðja aðgerðir til að vernda heilsu og velferð viðkvæms fólks. Það felur í sér hegðunarbreytingar og félagslega þætti með því að takast á við ný samfélög umfram venjulega hagsmunaaðila.

The New European Bauhaus Initiative stuðlar að sjálfbærni, gæðum reynslu og þátttöku í hönnun evrópskra lifandi rými.