Sprawiedliwa odporność

Główne przesłania

• Od skali lokalnej po globalną osoby i społeczności znajdujące się w najtrudniejszej sytuacji są najbardziej narażone na skutki zmiany klimatu, mają najmniejszą zdolność przystosowania się do zmiany klimatu i najmniej prawdopodobne jest, że zostaną wysłuchane, uznane i odniosą korzyści z działań przystosowawczych. W strategiach na rzecz sprawiedliwej odporności uznaje się nierównomierne rozłożenie wpływu zmiany klimatu na ludzi i miejsca, nierówne warunki wstępne i zdolności (społeczne, gospodarcze, polityczne, zdrowotne itp.) w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu i udziału w korzyściach płynących z działań przystosowawczych.
• Koncepcja „niepozostawiania nikogo w tyle” jest kluczowym elementem niedawnych i przyszłych polityk UE związanych z przystosowaniem się do zmiany klimatu, w tym pakietu politycznego Europejskiego Zielonego Ładu i misji UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu. W szczególności w nowej strategii UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu położono wyraźny nacisk na sprawiedliwą odporność.
• Zapewnienie, aby nikt nie został pominięty, wymaga skupienia się na aspektach sprawiedliwości na wszystkich etapach planowania, wdrażania i monitorowania przystosowania się do zmiany klimatu, a także na wszystkich szczeblach sprawowania rządów. Niezbędne jest również znaczące zaangażowanie słabszych grup społecznych w te procesy.

Sprawiedliwa odporność – przezwyciężenie nierówności w zakresie zagrożeń klimatycznych i działań przystosowawczych

Osoby znajdujące się w najtrudniejszej sytuacji – ze względu na wiek, stan zdrowia, miejsce zamieszkania lub status społeczno-ekonomiczny – oraz systemy są najbardziej narażone na skutki zmiany klimatu, mają najmniejszą zdolność przystosowania się i najmniej prawdopodobne jest, że zostaną wysłuchane, uznane i odniosą korzyści z działań przystosowawczych. Działania przystosowawcze mogą zaradzić niektórym z tych nierówności, ale mogą również pogłębić już istniejące luki.

Koncepcja „niepozostawiania nikogo w tyle” w odniesieniu do zmiany klimatu, zwana również „sprawiedliwością w zakresie przystosowania się” lub „sprawiedliwą odpornością”, musi zatem zostać odpowiednio uwzględniona przy wdrażaniu sprawiedliwego, transformacyjnego i długoterminowego przystosowania się do zmiany klimatu, aby uniknąć niewłaściwych praktyk, redystrybucji ryzyka lub wzmocnienia istniejących nierówności oraz uniknąć tworzenia „zwycięzców” i „przegranych” (Europejskawspółpraca terytorialna, 2021). Obejmuje to w szczególności:

• Zmniejszenie nierównego obciążenia związanego z zagrożeniami klimatycznymi – Niektóre grupy i regiony są nieproporcjonalnie dotknięte zmianą klimatu ze względu na nierównomierne narażenie na zmianę klimatu, istniejące wcześniej podatności na zagrożenia, różne możliwości gospodarcze i polityczne, a także różny dostęp do usług publicznych i infrastruktury (takich jak odpowiednie mieszkania chroniące przed powodziami i ekstremalnymi temperaturami). Sprawozdanie EEA zawiera dalsze informacje na temat nierówności pod względem podatności na zagrożenia klimatyczne i narażenia na nie.
• Zapewnienie równego podziału korzyści (i obciążeń) związanych z adaptacją – środki i polityki adaptacyjne niekoniecznie przynoszą korzyści wszystkim w takim samym stopniu, a w niektórych przypadkach mogą nawet prowadzić do „niedostosowania”. Na przykład inwestycje w adaptację (np. tereny zielone, ubezpieczenie przeciwpowodziowe, lokalne środki oszczędzania wody lub chłodzenia), które nie zapewniają przystępności cenowej, mogą wykluczać gospodarstwa domowe o niskich dochodach.

Zapewnienie, aby nikt nie został pominięty, wymaga zatem skupienia się na aspektach wymiaru sprawiedliwości na wszystkich etapach cyklu polityki przystosowawczej, a także znaczącego zaangażowania dotkniętych grup i słabszych grup społecznych w procesy decyzyjne.

Ramy polityki

Coraz częściej uznaje się potrzebę „niepozostawiania nikogo w tyle” we wszystkich sektorach polityki UE, zwłaszcza w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu. Sprawiedliwa odporność ma kluczowe znaczenie zarówno dla Agendy 2030 ONZ, jak i nowej strategii UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu, która wdraża unijne prawo o klimacie. W strategii podkreślono znaczenie osiągnięcia odporności w sprawiedliwy i sprawiedliwy sposób oraz opracowania środków przystosowawczych z uwzględnieniem aspektów społecznych, w tym międzynarodowego wymiaru ryzyka klimatycznego i przystosowania się do zmiany klimatu. Zobowiązuje Unię Europejską do wspierania sprawiedliwej transformacji poprzez szereg strategii politycznych i systemów finansowania, a także poprzez egzekwowanie obowiązujących przepisów dotyczących zatrudnienia i przepisów socjalnych.

W Europejskim Zielonym Ładzie kładzie się nacisk na „sprawiedliwą transformację” w kierunku społeczeństwa bez emisji gazów cieplarnianych netto do 2050 r., uznając, że należy zająć się nieproporcjonalnym obciążeniem niektórych krajów i grup ludności. Działania w ramach Europejskiego Zielonego Ładu, takie jak pakiet „Gotowi na 55”, będą oparte na Europejskim filarze praw socjalnych, aby zrównoważyć politykę gospodarczą i środowiskową z polityką społeczną.

Udoskonalenie bazy wiedzy

Chociaż termin „sprawiedliwa odporność” jest stosunkowo nowy w krajobrazie polityki klimatycznej, istnieje już ugruntowana dziedzina badań nad społecznymi skutkami zmiany klimatu, a ostatnio baza wiedzy na szczeblu globalnym i europejskim rośnie.

W kilku sprawozdaniach poruszono tę kwestię, zarówno na szczeblu globalnym, jak i unijnym. W piątym sprawozdaniu oceniającym IPCC (AR5)  uznano już nierównomierny rozkład zagrożeń klimatycznych w różnych sektorach, a w najnowszym szóstym sprawozdaniu oceniającym IPCC (AR6) podkreślono sprawiedliwość jako podstawową jakość przystosowania się do zmiany klimatu na wszystkich szczeblach sprawowania rządów. W szczególności wkład grupy roboczej II do 6. sprawozdania rocznego określa zasady sprawiedliwości, które należy uwzględnić przy ocenie wariantów przystosowania się do zmiany klimatu.

Ósme sprawozdanie w sprawie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej przedstawia obecne różnice społeczno-gospodarcze i terytorialne w Europie oraz sposób, w jaki są one pogłębiane przez skutki zmiany klimatu, wskazując, że polityka spójności powinna ewoluować, aby sprostać tym wyzwaniom.

W dokumencie technicznym ETC/CCA „Leaving No One Behind” in Climate Resilience Policy and Practice in Europe” [„Nie pozostawiać nikogo w tyle” w polityce i praktyce w zakresie odporności na zmianę klimatu w Europie”] (2021)przeanalizowano praktyczne skutki „sprawiedliwej transformacji” w kontekście przystosowania się do zmiany klimatu i odporności na zmianę klimatu – „sprawiedliwej odporności”. Zawiera on informacje na temat sposobu uwzględniania aspektów wymiaru sprawiedliwości na wszystkich etapach cyklu polityki w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu zgodnie z narzędziem wsparcia przystosowania się do zmiany klimatu. Inne produkty EEA i ETC/CCA ważne dla zrozumienia sprawiedliwej odporności uwzględniają aspekty polityki sprawiedliwej odporności związane ze zdrowiem i obszarami miejskimi.

EEA ma na celu uwzględnienie aspektów sprawiedliwości w polityce łagodzenia zmiany klimatu i przystosowywania się do niej w ramach zintegrowanego podejścia. W briefingu EEA pt. „Exploring the social challenges of low-carbon energy policies in Europe” [Badanie wyzwań społecznych związanych z niskoemisyjną polityką energetyczną w Europie] aspekty przystosowania się do zmiany klimatu są uwzględniane w ocenie nieuczciwego wpływu podatków od emisji dwutlenku węgla i energii oraz w analizie polityki, aby zmaksymalizować korzyści dla celów związanych z przystosowaniem się do zmiany klimatu.

Nota informacyjna EEA z 2022 r. „W kierunku sprawiedliwej odporności”: przystosowując się do zmiany klimatu, nie pozostawiając nikogo w tyle, analizuje, w jaki sposób zmiana klimatu wpływa na słabsze grupy społeczne oraz w jaki sposób można zapobiec tym skutkom lub je ograniczyć poprzez sprawiedliwe działania przystosowawcze. Przedstawiono w nim również przykłady polityk i środków ukierunkowanych na równość z całej Europy.

UE podejmuje również szereg działań, aby pomóc decydentom i praktykom w uzyskaniu dalszej wiedzy i metod wdrażania polityki i środków w zakresie sprawiedliwej odporności. Na przykład grupa ekspertów ds. gospodarczych i społecznych skutków badań naukowych (ESIR) zapewnia Komisji oparte na dowodach doradztwo polityczne dotyczące sposobu opracowania sprawiedliwej, przyszłościowej i transformacyjnej polityki w zakresie badań naukowych i innowacji.

We współpracy z kilkoma partnerami unijnymi i globalnymi Komisja Europejska i EEA opracowują Europejskie Obserwatorium ds. Klimatu i Zdrowia. Zapewnia on dostęp do najistotniejszych zasobów wiedzy na temat podatności grup społecznych na skutki i zagrożenia klimatyczne związane ze zdrowiem, a także na temat sprawiedliwości w działaniach politycznych.

Sprawiedliwość w polityce klimatycznej jest również kluczowym tematem programu „Horyzont 2020”, zwłaszcza w odniesieniu do łagodzenia zmiany klimatu. Jeśli chodzi o przystosowanie się do zmiany klimatu, w ramach niektórych trwających projektów bada się dystrybucyjne skutki zagrożeń klimatycznych i związanych z nimi polityk. Na przykład projekt CASCADE bada propagację zagrożeń klimatycznych na szczeblu międzynarodowym w społeczeństwach europejskich, oceniając potencjalne wady społeczno-gospodarcze. Polityka jest głównym przedmiotem projektu NAVIGATE, w ramach którego opracowuje się nowe zintegrowane modele oceny umożliwiające modelowanie nierówności i ocenę ich wpływu na politykę łagodzenia zmiany klimatu i przystosowywania się do niej. Ponadto projekt JustNature ma na celu uruchomienie rozwiązań opartych na zasobach przyrody jako narzędzi zapewniających prawo do zdrowia i dobrego samopoczucia w siedmiu miastach pilotażowych.

Program LIFE przyczynia się również do poszerzenia bazy wiedzy. Na przykład projekt „Evolving regions” zapewni praktyczne doświadczenie w zakresie mapowania słabszych grup społecznych na potrzeby oceny ryzyka oraz uwzględniania aspektów wymiaru sprawiedliwości w miejskich i regionalnych planach działania w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu.

Wspieranie finansowania i inwestycji

UE jest zaangażowana we wspieranie sprawiedliwej transformacji za pomocą specjalnych systemów finansowania, takich jak Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji.

Finansowanie przystosowania się do zmiany klimatu jest dostępne z różnych strumieni finansowania UE, a wiele z nich wspiera również sprawiedliwą odporność. Wieloletnie ramy finansowe na lata 2021–2027 zapewniają włączenie działań w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu do wszystkich głównych programów wydatków UE, jak przewidziano również w strategii UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu. Ponadto Komisja Europejska zapewnia również środki w ramach programu Next Generation EU (750 mld EUR) na odbudowę po kryzysie gospodarczym związanym z epidemią COVID-19. W ramach programu finansowane są krajowe plany odbudowy i zwiększania odporności, które mają na celu radykalną transformację gospodarek europejskich za pomocą sprawiedliwej transformacji klimatycznej i cyfrowej.

Program LIFE jest w całości poświęcony środowisku i dysponuje budżetem w wysokości 1,9 mld EUR na działania w dziedzinie klimatu, który obejmuje przystosowanie się do zmiany klimatu.

Rozwiązanie problemu nierówności w transformacji ekologicznej jest również centralnym elementem kluczowych kierunków strategicznych programu „Horyzont Europa” (95,5 mld EUR). Zgodnie z planem strategicznym na lata 2021–2024 program przyczyni się, poprzez badania naukowe, do stworzenia bardziej odpornego, integracyjnego i demokratycznego społeczeństwa europejskiego. W tym celu temat równości w działaniach łagodzących i przystosowawczych przecina programy prac programu „Horyzont Europa”, a w szczególności sześć nowych zaproszeń do składania wniosków przyczyni się do realizacji misji w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu. Chociaż w żadnym z zaproszeń nie wspomniano wyraźnie o aspektach społecznych, w ich realizacji uwzględnione zostaną aspekty wymiaru sprawiedliwości zgodnie z celami misji UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu.

Inne odpowiednie europejskie programy finansowania to:

• Wspólna polityka rolna (378,5 mld EUR) wspiera dostosowanie sektora rolnego, ze szczególnym uwzględnieniem słabszych grup rolników.
• Europejski Fundusz Społeczny Plus (EFS+) jest kluczowym instrumentem finansowym wspierającym najsłabsze grupy społeczne w Europie. EFS finansuje wdrażanie zasad Europejskiego filaru praw socjalnych: równość szans i dostęp do rynku pracy; sprawiedliwe warunki pracy oraz ochrona socjalna i włączenie społeczne.
• Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) może być również przeznaczony na przystosowanie się do zmiany klimatu i społeczny wymiar przystosowania się do zmiany klimatu. Priorytety finansowania EFRR obejmują zarówno „bardziej ekologiczną, niskoemisyjną i odporną [Europę]”, jak i „bardziej społeczną”.

Wspieranie wdrażania

Na szczeblu europejskim sprawiedliwa odporność jest integrowana i wdrażana poprzez działania wynikające z europejskiej strategii przystosowania się do zmiany klimatu oraz poprzez inne inicjatywy UE.

Porozumienie Burmistrzów włącza temat sprawiedliwej odporności do wdrażania polityki przystosowawczej na szczeblu lokalnym. W ramach instrumentu wspierania polityki zawiera on wytyczne dotyczące wdrażania przystosowania się do zmiany klimatu, które wyraźnie obejmują nierówne narażenie na skutki zmiany klimatu i podatność na nie. Rozpoczęto program pilotażowy na 2023 r. z udziałem 40 gmin w 12 krajach, aby pomóc tym gminom na ich drodze do przyspieszenia działań przystosowawczych w sprawiedliwy sposób.

Misja UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu jest prowadzona przez DG CLIMA i ma na celu bezpośrednie wsparcie co najmniej 150 europejskich regionów i społeczności, aby do 2030 r. stały się odporne na zmianę klimatu. Misja koncentruje się na rozwiązaniach i gotowości na skutki zmiany klimatu w sprawiedliwy i sprawiedliwy sposób, poprzez integracyjne procesy zarządzania i wspieranie działań chroniących zdrowie i dobrostan osób znajdujących się w trudnej sytuacji. Obejmuje zmianę zachowań i aspekty społeczne, zajmując się nowymi społecznościami poza zwykłymi interesariuszami.

Inicjatywa nowego europejskiego Bauhausu promuje zrównoważony rozwój, jakość doświadczeń i włączenie w projektowanie europejskich przestrzeni życiowych.