Exclusion of liability

This translation is generated by eTranslation, a machine translation tool provided by the European Commission.

Website experience degraded
The European Climate and Health Observatory is undergoing reconstruction until June 2024 to improve its performance. We apologise for any possible disturbance to the content and functionality of the platform.

Sprawiedliwa odporność

Pilotażowy projekt zazieleniania miejskiego w Trnawie: otwarta przestrzeń po rewitalizacji.
Źródło obrazu: Instytut Rozwoju Karpackiego

Kluczowe wiadomości

  • Od skali lokalnej do globalnej, najsłabsze osoby i społeczności są najbardziej narażone na skutki zmiany klimatu, mają najmniejszą zdolność do przystosowania się i najmniej prawdopodobne, że zostaną wysłuchane, zostaną uznane i skorzystają z działań przystosowawczych. Strategie sprawiedliwej odporności uwzględniają nierównomierny rozkład wpływu zmiany klimatu na ludzi i miejsca, nierówne warunki wstępne oraz zdolności (społeczne, gospodarcze, polityczne, związane ze zdrowiem itp.) w zakresie adaptacji i uczestniczenia w korzyściach płynących z działań dostosowawczych.
  • Koncepcja „niepozostawiania nikogo w tyle” jest kluczowym elementem ostatnich i przyszłych polityk UE związanych z przystosowaniem się do zmiany klimatu, w tym pakietu politycznego dotyczącego Europejskiego Zielonego Ładu i misji UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu. W szczególności w nowej strategii UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu położono wyraźny nacisk na sprawiedliwą odporność.
  • Zapewnienie, by nikt nie został pozostawiony w tyle, wymaga skupienia się na aspektach równości na wszystkich etapach planowania, wdrażania i monitorowania adaptacji, a także na wszystkich szczeblach sprawowania rządów. Istotne jest również znaczące zaangażowanie grup szczególnie wrażliwych w te procesy.

Sprawiedliwa odporność – przezwyciężanie nierówności w zakresie ryzyka klimatycznego i działań dostosowawczych

Osoby znajdujące się w najtrudniejszej sytuacji – ze względu na wiek, zdrowie, miejsce zamieszkania lub status społeczno-ekonomiczny – oraz systemy są najbardziej zagrożone skutkami zmiany klimatu, mają najmniejszą zdolność do przystosowania się i najmniej prawdopodobne, że zostaną wysłuchane, zostaną uznane i skorzystają z działań przystosowawczych. Działania dostosowawcze mogą zaradzić niektórym z tych nierówności, ale mogą również pogłębić istniejące luki.

Pojęcie „niepozostawiania nikogo w tyle” w zmianie klimatu zwane również „sprawiedliwością w przystosowaniu się do zmiany klimatu” lub „sprawiedliwej odporności”, należy zatem odpowiednio uwzględnić przy wdrażaniu sprawiedliwej, transformacyjnej i długoterminowej adaptacji do klimatu, aby uniknąć niedostosowujących praktyk, redystrybucji ryzyka lub wzmocnienia istniejących nierówności, a także unikać tworzenia „zwycięzców” i „przegranych” (EWT, 2021 r.). Dotyczy to w szczególności:

  • Zmniejszenie nierównego obciążenia związanego z zagrożeniami klimatycznymi – Niektóre grupy i regiony są nieproporcjonalnie dotknięte zmianą klimatu ze względu na nierównomierne narażenie na zmiany klimatu, istniejące wcześniej słabości, różne możliwości gospodarcze i polityczne, a także zróżnicowany dostęp do usług publicznych i infrastruktury publicznej (takich jak odpowiednie mieszkania chroniące przed powodziami i ekstremalnymi temperaturami). Sprawozdanie EEA zawiera dalsze informacje na temat nierówności podatności na zagrożenia klimatyczne i narażenia na niebezpieczeństwo.
  • Zapewnienie równego podziału korzyści (i obciążeń) związanych z adaptacją – środki i strategie adaptacyjne niekoniecznie przynoszą korzyści wszystkim w takim samym stopniu, a w niektórych przypadkach mogą nawet prowadzić do „niedostosowania”. Na przykład inwestycje dostosowawcze (np. obszary zielone, ubezpieczenie przeciwpowodziowe, lokalne środki oszczędzania wody lub chłodzenia), które nie zapewniają przystępności cenowej, mogą wykluczyć gospodarstwa domowe o niskich dochodach

Dopilnowanie, by nikt nie został pozostawiony w tyle, wymaga zatem skupienia się na aspektach wymiaru sprawiedliwości na wszystkich etapach cyklu polityki dostosowawczej, a także znaczącego zaangażowania grup dotkniętych i znajdujących się w trudnej sytuacji w procesach decyzyjnych.

Ramy polityki

Coraz powszechniej uznaje się potrzebę „nie pozostawiania nikogo w tyle” we wszystkich sektorach polityki UE, zwłaszcza w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu. Słuszna odporność ma kluczowe znaczenie zarówno dla agendy ONZ do roku 2030, jak i dla nowej strategii UE w zakresie przystosowania się do zmianyklimatu, która wdraża unijne prawo o klimacie. W strategii podkreśla się znaczenie osiągnięcia odporności w sprawiedliwy i sprawiedliwy sposób oraz opracowania środków przystosowawczych w celu uwzględnienia aspektów społecznych, w tym międzynarodowego wymiaru ryzyka klimatycznego i przystosowania się do niej. Zobowiązuje Unię Europejską do wspierania sprawiedliwej transformacji poprzez szereg polityk i systemów finansowania, a także poprzez egzekwowanie obowiązujących przepisów dotyczących zatrudnienia i prawa socjalnego.

Europejski Zielony Ład kładzie nacisk na „sprawiedliwe przejście” do społeczeństwa bez emisji gazów cieplarnianych netto do 2050 r., uznając, że należy zająć się problemem nieproporcjonalnego obciążenia niektórych krajów i grup ludności. Działanie w ramach Europejskiego Zielonego Ładu, takie jak FIT dla pakietu 55, będzie się kierować Europejskim filarem praw socjalnych, aby zrównoważyć politykę gospodarczą i środowiskową z polityką społeczną.

Poprawa bazy wiedzy

Chociaż termin „Just Resilience” jest stosunkowo nowy w kontekście polityki klimatycznej, istnieje już ugruntowana dziedzina badań nad społecznymi konsekwencjami zmiany klimatu, a ostatnio baza wiedzy na szczeblu globalnym i europejskim rośnie.

Kilka sprawozdań dotyczy konkretnie tego tematu, zarówno na szczeblu globalnym, jak i unijnym. W piątym sprawozdaniu oceniającym IPCC (AR5) uznano już nierównomierny rozkład zagrożeń klimatycznych w różnych sektorach, a w najnowszym szóstym sprawozdaniu oceniającym IPCC (AR6) podkreślono sprawiedliwość jako podstawową jakość przystosowania się do zmiany klimatu na wszystkich szczeblach sprawowania rządów. W szczególności wkład grupy roboczej II do AR6 określa zasady wymiaru sprawiedliwości, które należy uwzględnić w ocenie wariantów przystosowawczych.

Ósme sprawozdanie w sprawie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej przedstawia obecne dysproporcje społeczno-gospodarcze i terytorialne w Europie oraz sposób, w jaki są one pogłębiane przez skutki zmiany klimatu, wskazując, że polityka spójności powinna ewoluować, aby sprostać tym wyzwaniom.

W dokumencie technicznym ETC/CCA pt. „Leaving No Behind in Climate Resilience Policy and Practice in Climate Resilience in Europe”(2021) przeanalizowano praktyczne konsekwencje „sprawiedliwej transformacji” w kontekście przystosowania się do zmiany klimatu i odporności na zmianę klimatu – „sprawiedliwa odporność”. Przedstawiono w nim informacje na temat sposobu uwzględniania aspektów wymiaru sprawiedliwości na wszystkich etapach cyklu polityki dostosowawczej zgodnie z Narzędziem Wsparcia w zakresie adaptacji. Inne produkty EOG i ETC/CCA istotne dla zrozumienia sprawiedliwej odporności uwzględniają aspekty polityki sprawiedliwej odporności związane ze zdrowiem i miastami.

Celem EOG jest uwzględnienie aspektów wymiaru sprawiedliwości w polityce łagodzenia zmiany klimatu i przystosowania się do niej w zintegrowanym podejściu. W briefingu EEA na temat wyzwań społecznych związanych z niskoemisyjną polityką energetyczną w Europie uwzględniono aspekty przystosowania się do zmiany klimatu w ocenie niesprawiedliwych skutków podatków od emisji dwutlenku węgla i energii oraz w analizie polityki w celu maksymalizacji korzyści wynikających z celów związanych z przystosowaniem się do zmiany klimatu.

BriefingEEA 2022 „Sprawiedliwa odporność”: nie pozostawiając nikogo w tyle przy dostosowywaniu się do zmiany klimatu, przygląda się, w jaki sposób zmiana klimatu wpływa na grupy szczególnie wrażliwe i w jaki sposób można temu zapobiec lub ograniczyć dzięki sprawiedliwym działaniom przystosowawczym. Przedstawiono w nim również przykłady polityki i środków zorientowanych na sprawiedliwość z całej Europy.

UE podejmuje również szereg działań, aby pomóc decydentom politycznym i praktykom uzyskać dalszą wiedzę i metodykę w celu wdrożenia sprawiedliwej polityki i środków w zakresie odporności. Na przykład grupa ekspertów ds. gospodarczych i społecznych skutków badań naukowych (ESIR) dostarcza Komisji oparte na dowodach opinie polityczne na temat sposobów opracowania sprawiedliwej, przyszłościowej i transformacyjnej polityki w zakresie badań naukowych i innowacji.

WE współpracy z kilkoma partnerami unijnymi i globalnymi Komisja Europejska i EEA rozwijają Europejskie Obserwatorium Klimatu i Zdrowia. Zapewnia on dostęp do najodpowiedniejszych zasobów wiedzy na temat podatności grup społecznych na skutki i zagrożenia związane ze zdrowiem, a także na sprawiedliwość w odpowiedziach politycznych.

Sprawiedliwość w polityce klimatycznej jest również kluczowym tematem programu „Horyzont 2020”, zwłaszcza w zakresie łagodzenia zmiany klimatu. Jeśli chodzi o przystosowanie się do zmiany klimatu, niektóre realizowane projekty badają dystrybucyjne skutki zagrożeń klimatycznych i powiązanych polityk. Na przykład projekt CASCADE bada rozprzestrzenianie się zagrożeń klimatycznych na szczeblu międzynarodowym w społeczeństwach europejskich, oceniając potencjalne wady społeczno-gospodarcze. Polityka jest przedmiotem projektu NAVIGATE, który opracowuje nowe zintegrowane modele oceny zdolne do modelowania nierówności i oceny wpływu polityki łagodzącej i dostosowawczej. Ponadto projekt JustNature ma na celu uruchomienie rozwiązań opartych na przyrodzie jako narzędzi zapewniających prawo do zdrowia i dobrego samopoczucia w siedmiu miastach pilotażowych.

Program LIFE przyczynia się również do rozszerzenia bazy wiedzy. Na przykład projekt dotyczący regionów rozwijających się zapewni praktyczne doświadczenie w zakresie mapowania słabszych grup społecznych w celu oceny ryzyka i uwzględnienia aspektów wymiaru sprawiedliwości w miejskim i regionalnym mapowaniu dróg przystosowawczych.

 

Wspieranie finansowania i inwestycji

UE jest zaangażowana we wspieranie „sprawiedliwej transformacji” poprzez specjalne systemy finansowania, takie jak Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji.

Środki na przystosowanie się do zmiany klimatu są dostępne z różnych źródeł finansowania UE, a wiele z nich wspiera również sprawiedliwą odporność. Wieloletnie ramy finansowe na lata 2021–2027 zapewniają włączenie działań w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu do wszystkich głównych programów wydatków UE, jak przewidziano również w strategii UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu. Ponadto Komisja Europejska zapewnia również środki w ramach programu Next Generation EU (750 mld EUR) na wyjście z kryzysu gospodarczego związanego z epidemią COVID-19. Program finansuje krajowe plany odbudowy i zwiększania odporności, które mają na celu radykalne przekształcenie gospodarek europejskich za pomocą sprawiedliwej transformacji klimatycznej i cyfrowej.

Program LIFE jest w całości przeznaczony na ochronę środowiska i dysponuje budżetem w wysokości 1,9 mld EUR na działania w dziedzinie klimatu, które obejmują przystosowanie się do zmiany klimatu.

Rozwiązanie problemu nierówności w transformacji ekologicznej znajduje się również w centrum kluczowych kierunków strategicznych programu „Horyzont Europa” (95,5 mld EUR). Zgodnie z planem strategicznym na lata 2021–2024 program przyczynia się, poprzez badania naukowe, do stworzenia bardziej odpornego, sprzyjającego włączeniu społecznemu i demokratycznego społeczeństwa europejskiego. W tym celu temat sprawiedliwości w działaniach łagodzących i dostosowawczych przekrojowych programów prac programu „Horyzont Europa”, a w szczególności sześć nowych zaproszeń, przyczyni się do realizacji misji przystosowania się do zmiany klimatu. Chociaż żadne z zaproszeń nie wspomina wyraźnie o aspektach społecznych, ich realizacja będzie uwzględniać aspekty wymiaru sprawiedliwości zgodnie z celami misji UE ds. przystosowania się do zmiany klimatu.

Inne odpowiednie europejskie programy finansowania to:

  • Wspólna polityka rolna (378,5 mld EUR) wspiera adaptację sektora rolnego, ze szczególnym uwzględnieniem słabszych grup rolników.
  • Europejski Fundusz Społeczny Plus (EFS+) jest kluczowym instrumentem finansowym wspierającym najsłabsze grupy społeczne w Europie. EFS finansuje wdrażanie zasad Europejskiego filaru praw socjalnych: równe szanse i dostęp do rynku pracy; sprawiedliwe warunki pracy oraz ochrona socjalna i włączenie społeczne.
  • Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) może być również przeznaczony na adaptację i społeczny wymiar adaptacji. Priorytety w zakresie finansowania EFRR obejmują zarówno „zielone, niskoemisyjne i odporne [Europa]”, jak i „bardziej społeczne”.

 

Wspieranie wdrażania

Na szczeblu europejskim sprawiedliwa odporność jest zintegrowana i realizowana poprzez działania wynikające z europejskiej strategii adaptacji i innych inicjatyw UE.

Porozumienie Burmistrzów uwzględnia temat sprawiedliwej odporności we wdrażaniu polityki dostosowawczej na szczeblu lokalnym. W ramach swojego Instrumentu Wspierania Polityki zawarto wytyczne dotyczące wdrażania przystosowania się do zmiany klimatu, które wyraźnie obejmują nierówne narażenie i podatność na skutki zmiany klimatu. Rozpoczęto pilotażowy program z 2023 r. obejmujący 40 gmin w 12 krajach, aby pomóc tym gminom na ich drodze do podjęcia działań dostosowawczych w sprawiedliwy sposób.

Misją UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu jest DG CLIMA, której celem jest bezpośrednie wspieranie co najmniej 150 europejskich regionów i społeczności, aby do 2030 r. stały się odporne na zmianę klimatu. Misja koncentruje się na rozwiązaniach i gotowości do skutków zmiany klimatu w sposób sprawiedliwy i sprawiedliwy, poprzez procesy zarządzania sprzyjające włączeniu społecznemu i wspieranie działań chroniących zdrowie i dobrostan osób znajdujących się w trudnej sytuacji. Obejmuje zmiany behawioralne i aspekty społeczne poprzez adresowanie nowych społeczności poza zwykłymi interesariuszami.

Nowa europejska inicjatywa Bauhaus promuje zrównoważony rozwój, jakość doświadczeń i włączenie do projektowania europejskich przestrzeni mieszkalnych.