Biodiversiteit

Kernboodschappen

• Biodiversiteitsbehoud en klimaatactie zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden: Biodiversiteit speelt een belangrijke rol bij de regulering van het klimaat, maar tegelijkertijd treft de klimaatverandering alle soorten en hun habitats. Klimaatverandering heeft gevolgen voor de dynamiek van ecosystemen en de geschiktheid van habitats voor biodiversiteit.
• Op ecosystemen gebaseerde benaderingen kunnen helpen de kwetsbaarheid van de biodiversiteit te verminderen, en economische sectoren van ecosystemen kunnen de klimaatverandering erkennen en zich eraan aanpassen door een op ecosystemen gebaseerde aanpak te volgen. Dit kan worden bereikt door middel van maatregelen voor habitat- en soortenbeheer, aanpassing van het landgebruik en waterbeheer, die de ecologische infrastructuur verbeteren en de robuustheid van lokale populaties en habitats vergroten.
• Het EU-beleidskader, met inbegrip van de biodiversiteitsstrategie, de vogel- en habitatrichtlijnen, Natura 2000, de strategie voor groene infrastructuur en de EU-verordening betreffende invasieve soorten, voorziet hierin, met bijbehorende maatregelen in het kader van sectoraal beleid (bv. het gemeenschappelijk landbouwbeleid en het gemeenschappelijk visserijbeleid). Er worden aanzienlijke investeringen gedaan in kennisontwikkeling om de biodiversiteit te ondersteunen en gezonde en ecosystemen te herstellen of in stand te houden.

Impacts, kwetsbaarheden en risico's

Orhan Kartal, Climate Change PIX /EEA

Klimaatverandering is een van de belangrijkste oorzaken van biodiversiteitsverlies en aantasting van ecosystemen. Klimaatverandering heeft ook indirect gevolgen voor de biodiversiteit, omdat zij interageert met niet-klimatologische factoren zoals veranderingen in landgebruik en praktijken op het gebied van landbeheer.

Klimaatverandering gaat gepaard met verschuivingen in de verspreiding en overvloed van soorten en bedreigt bestaande voedselwebben. Habitats kunnen veranderen of verdwijnen en populaties van soorten kunnen in toenemende mate geïsoleerd raken of kwetsbaar worden voor uitsterven (groot risico in de Europese klimaatrisicobeoordeling (EUCRA)). Klimaatverandering zal naar verwachting de levenscyclus van planten en dieren veranderen. Met de verwachte temperatuurstijging zullen veel planten bijvoorbeeld eerder in het voorjaar beginnen te groeien en bloeien en zal het groeiseizoen in de herfst langer aanhouden. Sommige dieren zullen eerder uit de winterslaap ontwaken of op verschillende tijdstippen migreren. Dergelijke veranderingen hebben ook gevolgen voor de diensten die ecosystemen aan de samenleving leveren. Bovendien kunnen door het klimaat veroorzaakte soorteninvasies de inheemse biodiversiteit verder uithollen (groot risico in EUCRA).

Een ander risico voor de biodiversiteit komt voort uit de toegenomen frequentie en intensiteit van bosbranden in gebieden die kunnen leiden tot onomkeerbaar habitatverlies (groot risico in EUCRA).

Beleidskader

De EU-biodiversiteitsstrategie voor 2030, die in 2020 in het kader van de Europese Green Deal is vastgesteld, zet de biodiversiteit in de EU op weg naar herstel, waarbij wordt erkend dat het verlies aan biodiversiteit en de klimaatcrises met elkaar verband houden en gecoördineerde actie vereisen. Deze verbanden worden ook sterk erkend in de aanpassingsstrategie van de EU, een ander essentieel onderdeel van de Europese Green Deal door de opschaling van op de natuur gebaseerde oplossingen. Op de natuur gebaseerde oplossingen worden gezien als een belangrijk mechanisme om de dubbele crisis van biodiversiteitsverlies en klimaatverandering aan te pakken, alsook voor het potentieel om voordelen te bieden aan de natuur, de samenleving en de economie.

Het EU-beleid erkent de cruciale rol die groene en blauwe landschapselementen spelen bij de aanpassing aan de klimaatverandering, waarbij het Natura 2000-netwerk, dat is opgericht in het kader van de vogel- en habitatrichtlijnen van de EU, een unieke ruggengraat van beschermde gebieden vormt. In 2013 zijn richtsnoeren voor de aanpak van klimaatverandering in het beheer van Natura 2000-gebieden ontwikkeld om het beheer van gebieden en de besluitvorming op lokaal en regionaal niveau te vergemakkelijken. In de richtsnoeren wordt de noodzaak gespecificeerd om over te stappen van een statisch instandhoudingsperspectief naar een adaptieve beheersbenadering, waarbij rekening wordt gehouden met potentiële klimaateffecten en beheersmaatregelen worden ontworpen die rekening houden met die effecten.

Op 22 juni 2022 heeft de Commissie het voorstel voor de juridisch bindende wet inzake natuurherstel aangenomen. Dit moet zorgen voor veerkrachtige ecosystemen, habitats en soorten in het licht van de bedreigingen van de klimaatverandering, en bijdragen tot mitigatie van en aanpassing aan de klimaatverandering als een belangrijke op de natuur gebaseerde oplossing.

In de EU-strategie voor groene infrastructuur wordt rechtstreeks verwezen naar de EU-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering door middel van acties op het gebied van groene infrastructuur, ecosysteemgerichte benaderingen om aanpassing aan de klimaatverandering en rampenrisicovermindering aan te moedigen. Het concept van groene infrastructuur beschrijft ecologische netwerken in hun bredere context (buiten beschermde gebieden) en benadrukt het belang van het behoud en herstel van de levering van ecosysteemgoederen en -diensten voor de samenleving en de waarde van multifunctionele ecosystemen. Groene infrastructuur draagt ook bij tot de samenhang van het Natura 2000-netwerk door de landschapspermeabiliteit te verbeteren. Het creëert ecologische netwerken die de ecologische veerkracht van de toekomst kunnen helpen verbeteren, omdat de groene corridors soorten in staat stellen hun verspreidingsgebied te verschuiven in reactie op klimaatverandering.

Invasieve uitheemse soorten vormen een van de belangrijkste bedreigingen voor de biodiversiteit en ecosysteemdiensten, met name in geografisch en evolutionair geïsoleerde ecosystemen, zoals kleine eilanden. Klimaatverandering verhoogt onder andere het risico op (nieuwe) verspreiding van invasieve soorten, met name thermofiele soorten. Dit wordt behandeld in de EU-verordening betreffende invasieve soorten.

Met name op het gebied van ecosysteemdiensten zijn er synergieën met andere sectoren. In de “van boer tot bord”-strategie van de EU wordt de voedselvoorzieningsketen expliciet gekoppeld aan biodiversiteit en klimaat. Daarnaast hebben de kaderrichtlijn water, de kaderrichtlijn mariene strategie, het gemeenschappelijk landbouwbeleid en het gemeenschappelijk visserijbeleid allemaal een sectorale aanpak voor het aanpakken van nevenvoordelen in verband met biodiversiteit en klimaat.

Verbetering van de kennisbasis

De Europese klimaatrisicobeoordeling 2024 biedt een uitgebreide beoordeling van de belangrijkste klimaatrisico’s waarmee Europa vandaag en in de toekomst wordt geconfronteerd. Er worden 36 grote klimaatrisico’s vastgesteld die een bedreiging vormen voor onze energie- en voedselzekerheid, ecosystemen, infrastructuur, watervoorraden, financiële systemen en de gezondheid van mensen, ook gezien het risico voor de biodiversiteitssector.

Klimaat, biodiversiteit en ecosystemen worden als onderling afhankelijk beschouwd in het IPCC AR6 WG II-verslag Climate Change 2022: Effecten, aanpassing en kwetsbaarheid. Biodiversiteit heeft een beperkt vermogen om zich aan te passen aan de verwachte veranderingen in het klimaat (zoals voorspeld in het speciaal verslag van de IPCC over de opwarming van de aarde met 1,5 °C). Daarom is het ondersteunen van de veerkracht van de biodiversiteit tegen klimaatverandering van essentieel belang om het functioneren van het ecosysteem in stand te houden. De gevolgen van de klimaatverandering kunnen alleen doeltreffend worden beperkt door de biodiversiteit op 30-50% van de zoetwater- en oceaangebieden op aarde in stand te houden (of te herstellen). Het beschermen of herstellen van de biodiversiteit creëert een buffer die de impact vermindert en onze kwetsbaarheid voor steeds extremere klimaatgebeurtenissen vermindert.

Een samenwerking tussen het intergouvernementeel platform voor wetenschap en beleid inzake biodiversiteit en ecosysteemdiensten (IPBES) en de Intergouvernementele Werkgroep inzake klimaatverandering (IPCC) is gestart om de gezamenlijke agenda voor biodiversiteit en klimaat aan te pakken. De eerste workshop heeft geresulteerd in een wetenschappelijk resultaat , waarin de verbanden en hefboompunten in de huidige governance en sociaal-ecologische systemen worden geschetst die kunnen helpen de verschuivingen naar transformatieve governance te bevorderen om de samenhang tussen biodiversiteit, klimaat en samenleving aan te pakken.

Het Europees Milieuagentschap (EEA) heeft een op indicatoren gebaseerde beoordeling gepubliceerd van de klimaatverandering in het verleden en de verwachte klimaatverandering en de gevolgen daarvan voor ecosystemen en de samenleving. In een ander EEA-rapport worden op de natuur gebaseerde oplossingen erkend als een belangrijk instrument om de gezamenlijke biodiversiteit-klimaatagenda te mobiliseren. De ETC-groep voor binnenkust- en mariene wateren heeft de biodiversiteit in de Europese zeeën gepubliceerd en een overzicht gegeven van de toestand van de aquatische biodiversiteit, met inbegrip van de effecten en trends als gevolg van de klimaatverandering.

Het Gemeenschappelijk Centrum voor onderzoek heeft een kenniscentrum voor biodiversiteit om de wetenschappelijke basis te leggen voor de integratie van het biodiversiteitsbeleid van de EU, met inbegrip van klimaatverandering. In juli 2021 werd de allereerste EU-ecosysteembeoordeling gepubliceerd, waarin werd benadrukt dat de gevolgen van de klimaatverandering voor de biodiversiteit toenemen. BiodiverCities is een EU-proefproject dat onlangs van start is gegaan om de deelname van het maatschappelijk middenveld aan de planning van de besluitvorming met betrekking tot stedelijke biodiversiteit en de natuur in en rond steden te verbeteren.

Copernicus Climate Change Service (C3S),die namens de Europese Unie wordt uitgevoerd door het Europees Centrum voor weersvoorspellingen op middellange termijn, verzamelt gegevens om het klimaat te monitoren en te voorspellen hoe het in de toekomst zal veranderen. Deze informatie kan worden gebruikt om te onderzoeken hoe klimaatverandering precies van invloed zal zijn op verschillende sectoren, landschappen en ecosystemen.

Uitgebreide gegevens en informatie over biodiversiteit in de EU zijn te vinden in het Biodiversiteitsinformatiesysteem voor Europa (BISE), met informatie over de gevolgen van de klimaatverandering voor de biodiversiteit.

Ondersteuning van investeringen en financiering

Het meerjarig financieel kader (MFK) van de EU voor 2021-2027 bedraagt 1,21 biljoen EUR, met nog eens 807 miljard EUR uit het herstelinstrument van de volgende generatie. 30 % van dit budget is bestemd voor activiteiten die bijdragen aan de klimaatdoelstellingen.

De EU-biodiversiteitsstrategie voor 2030 heeft tot doel ten minste 20 miljard EUR per jaar vrij te maken voor de natuur en ervoor te zorgen dat een aanzienlijk deel van de 30 % van het MFK voor klimaatactie wordt geïnvesteerd in biodiversiteit en op de natuur gebaseerde oplossingen. Het erkent het herstel van ecosysteemtypen die bijzonder belangrijke koolstofputten zijn, zoals bossen, veengebieden, graslanden, wetlands, mangroves en zeegrasweiden, en erkent ook de rol van het herstel van bodems in dit verband. Het maakt een samenhangend trans-Europees natuurnetwerk in het kader van de beschermingspijler mogelijk om de migratie van soorten en de aanpassing aan de klimaatverandering mogelijk te maken.

De belangrijkste EU-instrumenten die beschikbaar zijn om aanpassing te ondersteunen, zijn:

• LIFE-programma;
• Horizon Europa: het meest relevant voor de biodiversiteit en de aanpassing aan de klimaatverandering is cluster 6 inzake voedsel, bio-economie, natuurlijke hulpbronnen, landbouw en milieu.

Onderzoek naar biodiversiteit en aanpassing wordt ook ondersteund via het BiodivERsA ERA-Net, dat nationale onderzoeksprogramma’s op het gebied van biodiversiteit in heel Europa coördineert.

Momenteel is de belangrijkste drijvende kracht achter de geregistreerde uitgaven voor biodiversiteit in de EU-begroting het gemeenschappelijk landbouwbeleid, en dit zal naar verwachting doorgaan. Er worden ook belangrijke uitgaven gedaan in het kader van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling, het Sociaal Fonds en het Cohesiefonds. Een uitgebreid overzicht is te vinden op de pagina over de EU-financiering van aanpassingsmaatregelen.

MRE van aanpassing

De belangrijkste bevindingen van het verslag over de staat van de natuur van het EEA uit 2020 zijn onder meer de bevestiging dat de klimaatverandering een toenemende bedreiging vormt voor de biodiversiteit en dat landbouwactiviteiten, landverlating en vervuiling grote druk uitoefenen op habitats en soorten. Om inzicht te krijgen in de veranderingen in de biodiversiteit in Europa in de loop van de tijd, vertrouwt de Europese Unie op gegevens die op een consistente en vergelijkbare manier worden verzameld en gerapporteerd. Om de zes jaar moeten de EU-lidstaten verslag uitbrengen over de omvang van en trends in vogelpopulaties (artikel 12 van de vogelrichtlijn) en over de staat van instandhouding van en trends in de beoogde habitats en soorten (artikel 17 van de habitatrichtlijn) op hun Europese grondgebied. Om de synergieën en wisselwerkingen tussen de bescherming van de biodiversiteit en de mitigatie van en aanpassing aan de klimaatverandering te onderzoeken, hebben de organisatie van het IPBES (Intergouvernementeel Platform voor wetenschap en beleid inzake biodiversiteit en ecosysteemdiensten) en de IPCC in 2021 een workshop georganiseerd. Dit is een wetenschappelijk verslag dat is opgesteld in het kader van de belangrijke internationale overeenkomsten, waaronder de Overeenkomst van Parijs, en de doelstellingen inzake duurzame ontwikkeling. Deze workshop onderzocht de interactie tussen klimaat en biodiversiteit, van huidige trends tot de rol en implementatie van op de natuur gebaseerde oplossingen en de duurzame ontwikkeling van de menselijke samenleving.