Biodiversiteit

Kernboodschappen

• Biodiversiteitsbehoud en klimaatactie zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden: Biodiversiteit speelt een belangrijke rol bij het reguleren van het klimaat, maar tegelijkertijd treft klimaatverandering alle soorten en hun habitats. Klimaatverandering heeft gevolgen voor de dynamiek van ecosystemen en de geschiktheid van habitats voor biodiversiteit.
• Ecosysteemgerichte benaderingen kunnen de kwetsbaarheid van de biodiversiteit helpen verminderen, en de economische sectoren van ecosystemen kunnen de klimaatverandering erkennen en zich daaraan aanpassen door een ecosysteemgerichte aanpak te hanteren. Dit kan worden bereikt door middel van maatregelen voor habitat- en soortenbeheer, aanpassing aan landgebruik en waterbeheer, die de ecologische infrastructuur verbeteren en de robuustheid van lokale populaties en habitats vergroten.
• Het EU-beleidskader, met inbegrip van de biodiversiteitsstrategie, de vogel- en habitatrichtlijnen, Natura 2000, de strategie voor groene infrastructuur en de EU-verordening inzake invasieve soorten, voorziet hierin, met bijbehorende maatregelen in het kader van sectoraal beleid (bv. het gemeenschappelijk landbouwbeleid en het gemeenschappelijk visserijbeleid). Aanzienlijke investeringen worden gedaan in kennisontwikkeling om de biodiversiteit te ondersteunen en gezonde en ecosystemen te herstellen of in stand te houden.

Impacts, kwetsbaarheden en risico's

Klimaatverandering is een van de belangrijkste oorzaken van biodiversiteitsverlies en aantasting van ecosystemen. De klimaatverandering heeft ook indirect gevolgen voor de biodiversiteit omdat zij interageert met niet-klimatologische factoren zoals veranderingen in landgebruik en landbeheerpraktijken.

Klimaatverandering brengt verschuivingen in de verspreiding en overvloed van soorten met zich mee en bedreigt bestaande voedselwebben. Habitats kunnen veranderen of verdwijnen, en populaties van soorten kunnen in toenemende mate geïsoleerd raken of kwetsbaar worden voor uitsterven (groot risico in de Europese klimaatrisicobeoordeling (EUCRA)). Klimaatverandering zal naar verwachting de levenscyclus van planten en dieren veranderen. Met de verwachte temperatuurstijging zullen veel planten bijvoorbeeld eerder in het voorjaar gaan groeien en bloeien en zal het groeiseizoen in de herfst langer aanhouden. Sommige dieren worden eerder wakker uit de winterslaap of migreren op verschillende tijdstippen. Dergelijke veranderingen hebben ook gevolgen voor de diensten die ecosystemen aan de samenleving leveren. Bovendien kunnen door het klimaat veroorzaakte invasies van soorten de inheemse biodiversiteit verder uithollen (groot risico in EUCRA).

Een ander risico voor de biodiversiteit is de toegenomen frequentie en intensiteit van bosbranden in gebieden die kunnen leiden tot onomkeerbaar habitatverlies (groot risico in EUCRA).

Beleidskader

De EU-biodiversiteitsstrategie voor 2030, die in 2020 in het kader van de Europese Green Deal is aangenomen, zet de biodiversiteit in de EU op weg naar herstel, waarbij wordt erkend dat het biodiversiteitsverlies en de klimaatcrises met elkaar verband houden en gecoördineerde actie vereisen. Deze verbanden worden ook sterk erkend in de aanpassingsstrategie van de EU, een ander essentieel onderdeel van de Europese Green Deal door de opschaling van op de natuur gebaseerde oplossingen. Op de natuur gebaseerde oplossingen worden gezien als een belangrijk mechanisme om de dubbele crisis van biodiversiteitsverlies en klimaatverandering aan te pakken, evenals voor het potentieel om voordelen te bieden aan de natuur, de samenleving en de economie.

Het EU-beleid erkent de cruciale rol die groene en blauwe landschapselementen spelen bij de aanpassing aan de klimaatverandering, waarbij het Natura 2000-netwerk, dat is opgericht in het kader van de vogelrichtlijn en de habitatrichtlijn van de EU, een unieke ruggengraat van beschermde gebieden vormt. Richtsnoeren voor de aanpak van de klimaatverandering bij het beheer van Natura 2000-gebieden zijn in 2013 ontwikkeld om het beheer van gebieden en de besluitvorming op lokaal en regionaal niveau te vergemakkelijken. De richtsnoeren specificeren de noodzaak om over te stappen van een statisch instandhoudingsperspectief naar een adaptieve beheersbenadering, waarbij rekening wordt gehouden met potentiële klimaateffecten en beheersmaatregelen worden ontworpen die rekening houden met die effecten.

Op 22 juni 2022 heeft de Commissie het voorstel voor de juridisch bindende wet inzake natuurherstel aangenomen. Dit moet zorgen voor veerkrachtige ecosystemen, habitats en soorten in het licht van bedreigingen van de klimaatverandering en bijdragen tot mitigatie van en aanpassing aan de klimaatverandering als een belangrijke op de natuur gebaseerde oplossing.

In de EU-strategie voor groene infrastructuur wordt rechtstreeks verwezen naar de EU-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering door middel van acties op het gebied van groene infrastructuur, ecosysteemgerichte benaderingen om aanpassing aan de klimaatverandering aan te moedigen en rampenrisicovermindering. Het concept van groene infrastructuur beschrijft ecologische netwerken in hun bredere context (buiten beschermde gebieden) en benadrukt het belang van het behoud en herstel van de levering van ecosysteemgoederen en -diensten voor de samenleving en de waarde van multifunctionele ecosystemen. Groene infrastructuur draagt ook bij tot de samenhang van het Natura 2000-netwerk door de doorlaatbaarheid van het landschap te verbeteren. Het creëert ecologische netwerken die kunnen helpen de toekomstige ecologische veerkracht te verbeteren, omdat de groene corridors soorten in staat stellen hun verspreidingsgebied te verschuiven als reactie op de klimaatverandering.

Invasieve uitheemse soorten vormen een van de belangrijkste bedreigingen voor de biodiversiteit en ecosysteemdiensten, met name in geografisch en evolutionair geïsoleerde ecosystemen, zoals kleine eilanden. Klimaatverandering verhoogt onder andere het risico op (nieuwe) verspreiding van invasieve soorten, met name thermofiele soorten. Dit wordt behandeld in de EU-verordening inzake invasieve soorten.

Vooral met betrekking tot ecosysteemdiensten zijn er synergieën met andere sectoren. De “van boer tot bord”-strategie van de EU koppelt de voedselvoorzieningsketen uitdrukkelijk aan biodiversiteit en klimaat. Daarnaast hebben de kaderrichtlijn water, de kaderrichtlijn mariene strategie, het gemeenschappelijk landbouwbeleid en het gemeenschappelijk visserijbeleid allemaal sectorale benaderingen voor het aanpakken van nevenvoordelen in verband met biodiversiteit en klimaat.

Verbetering van de kennisbasis

De Europese klimaatrisicobeoordeling 2024 bevat een uitgebreide beoordeling van de belangrijkste klimaatrisico’s waarmee Europa vandaag en in de toekomst wordt geconfronteerd. Het identificeert 36 grote klimaatrisico’s die een bedreiging vormen voor onze energie- en voedselzekerheid, ecosystemen, infrastructuur, watervoorraden, financiële systemen en de gezondheid van mensen, ook rekening houdend met het risico voor de biodiversiteitssector.

Klimaat, biodiversiteit en ecosystemen worden in het AR6 WG II-verslag van de IPCC over klimaatverandering 2022 als onderling afhankelijk beschouwd: Effecten, aanpassing en kwetsbaarheid. Biodiversiteit heeft een beperkte capaciteit om zich aan te passen aan de verwachte veranderingen in het klimaat (zoals voorspeld in het speciaal verslag van het IPCC over de opwarming van de aarde met 1,5 °C). Daarom is het ondersteunen van de veerkracht van de biodiversiteit tegen klimaatverandering van essentieel belang om de werking van het ecosysteem in stand te houden. De gevolgen van de klimaatverandering kunnen alleen doeltreffend worden beperkt door het behoud (of het herstel) van de biodiversiteit in 30-50% van de zoetwater- en oceaangebieden op aarde. De bescherming of het herstel van de biodiversiteit creëert een buffer die de gevolgen vermindert en onze kwetsbaarheid voor steeds extremere klimaatgebeurtenissen vermindert.

Er is een samenwerking gestart tussen het intergouvernementeel platform voor wetenschap en beleid inzake biodiversiteit en ecosysteemdiensten (IPBES) en de Intergouvernementele Werkgroep inzake klimaatverandering (IPCC) om de gezamenlijke biodiversiteits- en klimaatagenda aan te pakken. De eerste workshop heeft geresulteerd in een wetenschappelijk resultaat , waarin de verbanden en hefboompunten in de huidige governance- en sociaal-ecologische systemen worden geschetst die kunnen helpen bij het bevorderen van de verschuivingen naar transformatief bestuur voor het aanpakken van het verband tussen biodiversiteit, klimaat en samenleving.

Het Europees Milieuagentschap (EEA) heeft een op indicatoren gebaseerde beoordeling gepubliceerd van de klimaatverandering in het verleden en de verwachte klimaatverandering en de gevolgen daarvan voor ecosystemen en de samenleving. In een ander rapport van het EEA worden op de natuur gebaseerde oplossingen erkend als een belangrijk instrument om de gezamenlijke biodiversiteits- en klimaatagenda te mobiliseren. De ETC Inland Coastal and Marine Waters-groep heeft de biodiversiteit in de Europese zeeën gepubliceerd en een overzicht gegeven van de toestand van de aquatische biodiversiteit, met inbegrip van de effecten en trends als gevolg van de klimaatverandering.

Het Gemeenschappelijk Centrum voor onderzoek heeft een kenniscentrum voor biodiversiteit om de wetenschappelijke basis te leggen voor de integratie van het biodiversiteitsbeleid van de EU, met inbegrip van klimaatverandering. In juli 2021 werd de allereerste EU-ecosysteembeoordeling gepubliceerd, waarin werd benadrukt dat de gevolgen van de klimaatverandering voor de biodiversiteit toenemen. BiodiverCities is een onlangs gelanceerd EU-proefproject ter verbetering van de deelname van het maatschappelijk middenveld aan de planning van de besluitvorming met betrekking tot stedelijke biodiversiteit en de natuur in en rond steden.

Copernicus Climate Change Service (C3S),die namens de Europese Unie wordt uitgevoerd door het Europees Centrum voor weersvoorspellingen op middellange termijn, verzamelt gegevens om het klimaat te monitoren en te voorspellen hoe het in de toekomst zal veranderen. Deze informatie kan worden gebruikt om te onderzoeken hoe klimaatverandering precies van invloed zal zijn op verschillende sectoren, landschappen en ecosystemen.

Uitgebreide gegevens en informatie over biodiversiteit in de EU zijn te vinden op het Biodiversity Information System for Europe (BISE), met informatie over de gevolgen van de klimaatverandering voor de biodiversiteit.

Ondersteuning van investeringen en financiering

Het meerjarig financieel kader (MFK) van de EU voor 2021-2027 bedraagt 1,21 biljoen EUR, met nog eens 807 miljard EUR uit het EU-herstelinstrument van de volgende generatie. 30% van dit budget is bestemd voor activiteiten die bijdragen aan klimaatdoelstellingen.

De EU-biodiversiteitsstrategie voor 2030 heeft tot doel ten minste 20 miljard EUR per jaar vrij te maken voor de natuur en ervoor te zorgen dat een aanzienlijk deel van de 30 % van het MFK voor klimaatactie wordt geïnvesteerd in biodiversiteit en op de natuur gebaseerde oplossingen. Het erkent het herstel van ecosysteemtypen die bijzonder belangrijke koolstofputten zijn, zoals bossen, veengebieden, graslanden, wetlands, mangroven en zeegrasvelden, en erkent in dit verband ook de rol van het herstel van bodems. Het maakt een samenhangend trans-Europees natuurnetwerk in het kader van zijn beschermingspijler mogelijk om de migratie van soorten en de aanpassing aan de klimaatverandering mogelijk te maken.

De belangrijkste EU-instrumenten die beschikbaar zijn om aanpassing te ondersteunen, zijn:

• LIFE-programma;
• Horizon Europa: Cluster 6 inzake voedsel, bio-economie, natuurlijke hulpbronnen, landbouw en milieu is het meest relevant voor de biodiversiteit en de aanpassing aan de klimaatverandering.

Onderzoek naar biodiversiteit en aanpassing wordt ook ondersteund via het BiodivERsA ERA-Net, dat nationale onderzoeksprogramma’s op het gebied van biodiversiteit in heel Europa coördineert.

Momenteel is de belangrijkste drijvende kracht achter de geregistreerde biodiversiteitsuitgaven in de EU-begroting het gemeenschappelijk landbouwbeleid, en dit zal naar verwachting voortduren. Er worden ook belangrijke uitgaven gedaan in het kader van het Europees Fonds voor regionale ontwikkeling, het Sociaal Fonds en het Cohesiefonds. Een uitgebreid overzicht is te vinden op de pagina EU-financiering van aanpassingsmaatregelen.

MRE van aanpassing

De belangrijkste bevindingen van het verslag over de staat van de natuur van het EEA van 2020 zijn onder meer de bevestiging dat klimaatverandering een toenemende bedreiging vormt voor de biodiversiteit en dat landbouwactiviteiten, landverlating en vervuiling een grote druk uitoefenen op habitats en soorten. Om inzicht te krijgen in de veranderingen in de biodiversiteit in Europa in de loop van de tijd, baseert de Europese Unie zich op gegevens die op consistente en vergelijkbare wijze worden verzameld en gerapporteerd. Om de zes jaar moeten de EU-lidstaten verslag uitbrengen over de omvang en de trends van de vogelpopulaties (artikel 12 van de vogelrichtlijn) en over de staat van instandhouding en de trends in de doelhabitats en -soorten (artikel 17 van de habitatrichtlijn) op hun Europese grondgebied. Om de synergieën en afwegingen tussen biodiversiteitsbescherming en mitigatie van en aanpassing aan de klimaatverandering te onderzoeken, organiseerden het IPBES (Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services) en het IPCC in 2021 een workshop. Dit is een wetenschappelijk rapport dat is opgesteld in het kader van de belangrijke internationale overeenkomsten, waaronder de Overeenkomst van Parijs, en de doelstellingen inzake duurzame ontwikkeling. Deze workshop onderzocht de interactie tussen klimaat en biodiversiteit, van huidige trends tot de rol en implementatie van op de natuur gebaseerde oplossingen en de duurzame ontwikkeling van de menselijke samenleving.