Προσαρμοστική διαχείριση των φυσικών οικοτόπων

Η βιοποικιλότητα παρέχει ένα ευρύ φάσμα οικοσυστημικών υπηρεσιών (παροχή, ρύθμιση και συντήρηση, πολιτιστικές υπηρεσίες) οι οποίες είναι απαραίτητες για την ανθρώπινη ευημερία. Μεταξύ των άλλων, οι υπηρεσίες αυτές διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση του κλίματος, συμβάλλοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και στην προσαρμογή σε αυτήν. Ωστόσο, οι ανθρώπινες δραστηριότητες ευθύνονται για τις αυξανόμενες πιέσεις και επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα, και η κλιματική αλλαγή αναμένεται να εντείνει μαζικά αυτές τις απειλές με αποτέλεσμα:

• Μεταβολές της αφθονίας και της κατανομής των ειδών, επίσης ως συνέπεια της τροποποίησης και της απώλειας (π.χ. λόγω της αύξησης της στάθμης της θάλασσας) των οικοτόπων·
• Μεταβολές στη φαινολογία που μπορεί να οδηγήσουν σε απώλεια συγχρονισμού μεταξύ των ειδών·
• Αλλαγές στη σύνθεση της κοινότητας (αλλαγές των τύπων και της αφθονίας των ειδών σε ένα οικοσύστημα λόγω της ποικίλης ικανότητάς τους να προσαρμόζονται στις μεταβαλλόμενες συνθήκες που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή)·
• Αλλαγές στις διαδικασίες, τις λειτουργίες και τις υπηρεσίες οικοσυστήματος·

Η διατήρηση της βιοποικιλότητας και η διατήρηση της ικανότητας της φύσης να παρέχει αγαθά και υπηρεσίες αποτελεί παγκόσμια προτεραιότητα. Δεδομένης της διασύνδεσης της βιοποικιλότητας, των οικοσυστημάτων και της κλιματικής αλλαγής, η αντιμετώπιση των επιπτώσεών τους με ολιστικό τρόπο είναι ζωτικής σημασίας για την αποτελεσματική διατήρηση. Μια κρίσιμη πτυχή είναι η υιοθέτηση μιας οικοσυστημικής προσέγγισης για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και η ενσωμάτωση λύσεων που βασίζονται στη φύση στις πολιτικές ανάπτυξης και διατήρησης.

Τα ανθεκτικά οικοσυστήματα και οι συναφείς υπηρεσίες τους εξαρτώνται από πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ειδών και του περιβάλλοντος. Αυτές οι αλληλεπιδράσεις είναι πολύ δυναμικές και συχνά περιλαμβάνουν μη γραμμικές διαδικασίες. Η διαχείριση της βιοποικιλότητας και των οικοτόπων απαιτεί επίσης την εξέταση διαφόρων παραγόντων επιρροής, όπως οι πιθανές κλιματικές επιπτώσεις, οι εξελισσόμενες κοινωνικοοικονομικές πιέσεις και οι συναφείς αβεβαιότητες. Αυτή η μετάβαση από τη σκοπιά της στατικής διατήρησης σε μια προσέγγιση προσαρμοστικής διαχείρισης τονίζεται στις «Κατευθυντήριες γραμμές για την κλιματική αλλαγή και το δίκτυο Natura 2000». Το δίκτυο Natura 2000, το οποίο περιλαμβάνει πάνω από 27,000 τόπους και πάνω από 1 εκατομμύριο χιλιόμετρα², υπογραμμίζει τη σημασία της προσαρμοστικής διαχείρισης των φυσικών οικοτόπων για τις εν λόγω προστατευόμενες περιοχές και την περιοχή στην οποία ανήκουν.

Η προσαρμοστική διαχείριση των οικοσυστημάτων και των κοινωνικο-οικολογικών συστημάτων είναι μια επαναληπτική διαδικασία που συνδυάζει δράσεις διαχείρισης με στοχευμένη παρακολούθηση. Αυτή η συνεχής προσέγγιση μάθησης αποσκοπεί στην ενίσχυση της προσαρμοστικής ικανότητας των ενδιαιτημάτων που επηρεάζονται και των απειλούμενων ειδών φυτών και ζώων. Στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής, η προσαρμοστική διαχείριση περιλαμβάνει: I) την ανάλυση των γνώσεων σχετικά με τις πιθανές κλιματικές επιπτώσεις και τη σχετική αβεβαιότητα, ii) τον σχεδιασμό δράσεων για την αντιμετώπιση των εν λόγω επιπτώσεων, iii) την παρακολούθηση ευαίσθητων στην κλιματική αλλαγή ειδών, οικοτόπων, οικοσυστημικών υπηρεσιών και διαδικασιών για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της διαχείρισης και iv) τον επανασχεδιασμό και την υλοποίηση βελτιωμένων (ή νέων) διαχειριστικών δράσεων. Για την αποτελεσματική προσαρμοστική διαχείριση των φυσικών συστημάτων υπό συνθήκες κλιματικής αλλαγής, λαμβάνονται υπόψη οι ακόλουθες στρατηγικές:

• Κατανοήστε τις φυσικές διεργασίες: Κατανοήστε ότι οι φυσικές διεργασίες είναι δυναμικές και ότι τα είδη αναμένεται να ανταποκριθούν μεμονωμένα στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Ως εκ τούτου, η διαχείριση των οικοτόπων πρέπει να είναι ευέλικτη, προσαρμοσμένη και συγκεκριμένη.
• Προσαρμογή των προτεραιοτήτων διατήρησης: Ανταπόκριση στις μεταβαλλόμενες προτεραιότητες διατήρησης (λόγω της κλιματικής αλλαγής) και διδάγματα από εμπειρίες σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και διεθνές επίπεδο, προσαρμόζοντας τους στόχους, τους μηχανισμούς και τα σχέδια διατήρησης.
• Γενική προσαρμοστική διαχείριση: Ενσωμάτωση των αρχών της προσαρμοστικής διαχείρισης των φυσικών οικοτόπων σε άλλα σχέδια διαχείρισης και στρατηγικές χρήσης γης. Αυτό θα επιτρέψει ή θα στηρίξει τη φυσική ανάπτυξη ανθεκτικών στην κλιματική αλλαγή οικοσυστημάτων και θα προωθήσει τις υπηρεσίες που μπορούν να παρέχουν και στο πλαίσιο της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή.
• Συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών: Συμμετοχή των σχετικών ενδιαφερόμενων μερών στην παρουσίαση και συζήτηση των συνεπειών των διαφόρων επιλογών διαχείρισης για τα είδη και τα οικοσυστήματα, τονίζοντας επίσης τις επιπτώσεις στις οικοσυστημικές υπηρεσίες. Η έγκαιρη και διαφανής συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών μπορεί να αυξήσει την αποδοχή δράσεων προσαρμοστικής διαχείρισης για τους φυσικούς οικοτόπους που ενδέχεται να δημιουργήσουν ορισμένους περιορισμούς, όπως ο περιορισμός της αλιείας, η αποκατάσταση των δασών ή οι αλλαγές στη διαχείριση των ορεινών βοσκοτόπων (π.χ. αλλαγές στον χρόνο χορτοκοπής).
• Παρακολούθηση των αποτελεσμάτων: Καθιέρωση στοχευμένης παρακολούθησης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στη βιοποικιλότητα και τις οικοσυστημικές υπηρεσίες (π.χ. αξιολόγηση της αφθονίας των ειδών, μεταναστευτικές διαδικασίες, αλλαγές στη φαινολογία κ.λπ.) και ενσωμάτωση των αποτελεσμάτων της παρακολούθησης στις διαδικασίες διαχείρισης προκειμένου να βελτιώνονται συνεχώς οι αποφάσεις.

Οι κοινώς αναγνωρισμένες δράσεις για την προσαρμοστική διαχείριση των φυσικών οικοτόπων περιλαμβάνουν:

• Ενίσχυση των οικολογικών δικτύων για τη διατήρηση. Ένα οικολογικό δίκτυο για τη διατήρηση (βλ. την επιλογή προσαρμογής για το κλίμα-ADAPT Βελτίωση της λειτουργικής συνδεσιμότητας των οικολογικών δικτύων) είναι ένα σύστημα βασικών οικοτόπων που συνδέονται με οικολογικούς διαδρόμους, το οποίο δημιουργείται και αποκαθίσταται ανάλογα με τις ανάγκες, για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας σε κατακερματισμένα οικοσυστήματα (σειρά κατευθυντήριων γραμμών βέλτιστης πρακτικής της IUCN αριθ. 30). Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, δεδομένου ότι η κλιματική αλλαγή μπορεί να ωθήσει τα είδη να μεταναστεύσουν αναζητώντας κατάλληλους οικοτόπους για επιβίωση. Τα οικολογικά δίκτυα μπορούν να ενισχυθούν με την επέκταση, την αποκατάσταση, τη σύνδεση και τη διατήρηση των βασικών οικοτόπων από τρέχουσες και μελλοντικές απειλές. Η δημιουργία και διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών, μαζί με άλλα αποτελεσματικά μέτρα διατήρησης βάσει της περιοχής (OECMs), διαδραματίζει καίριο ρόλο στη διατήρηση των οικολογικών δικτύων με την προστασία των οικοσυστημάτων που είναι ευάλωτα σε πολλαπλές πιέσεις, συμπεριλαμβανομένης της κλιματικής αλλαγής. Συμβάλλουν επίσης στην προστασία των οικοσυστημάτων που μπορούν να περιορίσουν εκ φύσεως συγκεκριμένες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Για παράδειγμα, σε θαλάσσιο και παράκτιο περιβάλλον, η αποκατάσταση και διατήρηση της θαλάσσιας βλάστησης, των αλυκών, των κοραλλιών και των μαγκρόβων είναι σημαντική για την καταπολέμηση της διάβρωσης και για τη μείωση της εισερχόμενης ενέργειας των κυμάτων. Οι πράσινες και γαλάζιες υποδομές στηρίζουν τη βελτίωση της συνδεσιμότητας των οικοσυστημάτων, ιδίως σε αστικές και προαστιακές περιοχές.

• Προσδιορισμός και προστασία βασικών οικολογικών χαρακτηριστικών για την αποκατάσταση του οικοσυστήματος. Η προστασία των βασικών οικολογικών χαρακτηριστικών απαιτεί μια προσέγγιση με βάση το τοπίο για τη διαχείριση των διαρθρωτικών χαρακτηριστικών του οικοτόπου (π.χ. ορόσημα των δασών), των κρίσιμων οικοτόπων (π.χ. τόπο αναπαραγωγής ιχθύων) και των ειδών που διαδραματίζουν σημαντικό λειτουργικό ρόλο (Thurman et al 2024). Τα βασικά οικολογικά χαρακτηριστικά μπορεί να σχετίζονται με ένα είδος ή μια κοινότητα (π.χ. θηρευτής που επηρεάζει μεγάλη βιομάζα ή αριθμό ειδών) ή με σημαντικό τύπο οικοτόπου (π.χ. που υποστηρίζει υψηλή παραγωγικότητα ή συγκεντρώσεις ζώων ωοτοκίας ή αναπαραγωγής).
• Εντοπισμός και προστασία της Καταφύγιας Κλιματικής Αλλαγής. Οι περιοχές Refugia είναι περιοχές που χαρακτηρίζονται από σταθερές τοπικές κλιματικές και περιβαλλοντικές συνθήκες που εξακολουθούν να υφίστανται με την πάροδο του χρόνου, παρά τις αλλαγές σε περιφερειακή και παγκόσμια κλίμακα (Ashcroft et al., 2012). Ενώ οι μέθοδοι για τον εντοπισμό των θαλάσσιων καταφυγίων εξακολουθούν να εξελίσσονται, συνήθως βασίζονται σε δεδομένα για το κλίμα, τοπογραφικές πληροφορίες και την παρουσία πληθυσμών υπολειπόμενων ειδών που διανέμονταν για άλλη μια φορά ευρέως (IUCN Best Practice Protected Area Guidelines Series αριθ. 24). Στη Μεσόγειο, Έλληνες ερευνητές έχουν αναπτύξει μια μέθοδο για τον εντοπισμό των καταφυγίων, με βάση τη μεγάλης κλίμακας κλιματική σταθερότητα και τη μικρής κλίμακας κλιματική μεταβλητότητα εντός των τοπίων (Doxa et al.,2022, Science for Environment Policy news article).

• Ροή γονιδίων υποστήριξης: Η προώθηση της γενετικής ποικιλότητας μπορεί να είναι ζωτικής σημασίας για την ενίσχυση της προσαρμοστικής ικανότητας των ειδών, ιδίως όταν εξετάζεται η μετατόπιση ειδών (εισαγωγή, επανεισαγωγή ή εμπλουτισμός του αποθέματος) ή/και η διατήρηση εκτός τόπου. Ωστόσο, η μετεγκατάσταση ειδών θα πρέπει να αξιολογείται προσεκτικά με βάση τους μακροπρόθεσμους κινδύνους, την κοινωνική αποδοχή και τους νομικούς περιορισμούς.

Η θέσπιση ενός ολοκληρωμένου προγράμματος παρακολούθησης είναι απαραίτητη για την παρακολούθηση της αποτελεσματικότητας και των πιθανών επιπτώσεων αυτών των μέτρων.